Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2000, Blaðsíða 14

SJÓNAUKIII í LISTASAFNINU Á AKUREYRI
BARNÆSKA í
ÍSLENSKRIMYNDLIST
Jóhannes Kjarval: Barnshöfuð. Jóhann Briem: Rautt barn með bolta.
EFTIR GUÐMUND HEIÐAR FRÍMANNSSON, KRISTJÁN
Tristjánsson OGCHIA-JUNGTSAI
Leikir barna eru ekki, fremur en störf |: >eirra, áberandi
myndefni og jafnvel þegar það er valið er sjaldan
reynt að túlka sýn barnsins sjálfs á leil kinn sem li fandi
veruleik. Með nokkrum undantekningum virðist höf-
undum greinarinnar íslensk myndsýn á barnæskuna
einkennast um of af tómlæti og holhljómi. Greinin er í
tilefni af Sjónauka II, sýningu í Listasafni Akureyrar.
MÁLTÆKIÐ segir að
enginn vilji sína barn-
æskuna muna. I sögu
menntahugmynda í
aldanna rás er algengt
að litið sé á böm sem
„litla fullorðna" og vart
fyrr en á 18. öld að al-
menn viðurkenning „fékkst á því að böm væru
verur með sérþarfir, langanir og hagsmuni er
réðust af þroska þeirra og þroskakostum sem
barna.
í vestrænni myndlist hefur einnig gætt til-
hneigingar til að afneita bamæskunni, en ekki
með því að samsama hana fullorðinsaldrinum
heldur þvert á móti með því að hefja barnæsk-
una á stall sem táknmynd hins ómennska. Er
þá ýmist að böm hafa leikið hlutverk milli-
gengla hversdagsheims hinna fullorðnu og al-
skærra ljósheima, ellegar dulúðugra myrk-
' heima. Með öðram orðum: Börnin birtast ekki
umfram allt sem börn heldur algóðir englar,
tákn Paradísarmissis hinna eldri, eða þá per-
sónugervingar illra afla og stríðra framhvata.
Þau hlutgera þannig aðra hvora af hinum
„tveimur náttúram mannsins" er Steinn Elliði
lýsti svo fyrir Diljá forðum að önnur stefndi
„uppí himininn“ en hin leitaði „niðrávið, niðrí
jörðina, þúsund stúngur niðurfyrir alt mótak“.
Grómlaust þel og umkomuleysi hins saklausa
bamseðlis var löngum ríkjandi túlkunarleið.
Nægir að minna á ótal myndverk þar sem bam-
ið er andlag alltumlykjandi móðurástar.
Madonnumyndir Rafaels koma strax í hugann,
svo sem The Small Cowper Madonna (1505), en
ófáar myndir lýsa einnig sambandi jarðneskari
mæðra og bama við hversdagslegri aðstæður,
til dæmis eftirminnileg eldhúsmynd Chardins,
» Le Bénédicité (1739). í slíkum myndum era
bömin hvítþvegin og sviplaus, eins og ljósver-
um sæmir, jafnvel svo að sakleysið stappar
nærri rolueinfeldni. Þessi túlkunai'kostur sæk-
ir oft styrk í einhvers konar þáhyggju (prímitív-
isma) sem gerir ráð fyrir röklegum og söguleg-
um forgangi hins góða í mannssálinni og
samfélaginu, er síðan hafi kámast (tímabundið)
við syndafall. Hugsuðurinn og myndlistarmað-
urinn André Breton lýsir þessu svo að „frá
æskuminningum [...] stafi sú hugsýn að vera
óþvingaður en hafa síðar lent á villigötum sem
sé sú fijóasta sem um getur“ fyrir listamenn.
Hin túlkunarleiðin, sem orðið hefur æ al-
gengari á 20. öld, ekki síst meðal listamanna
sem sótt hafa í brunna freudisma, beinir sýn
„niðrávið" að moldareðli bamsins. í verki Dalís,
Shirley Temple (1939), birtist þannig hin und-
urblíða krúsindúlla hvíta tjaldsins skyndilegá
með hala, hófa og klær; og í mynd Dorothea
Tanning, Eine kleine Nachtmusik (1946), tjá
kræklóttir, slöngulaga blómastilkar og þistlar
hið dýrslega eðli - óbældar frumhvatir og
rumskandi kynferðisylgju - bamanna í kring.
Að okkar dómi missir hvor tveggja túlkunin á
vissan hátt sjónar á þeim sannleika að böm era
hvorki algóð né alvond í eðli sínu heldur verur
sem hafa í sér kosti til góðra jafnt sem slæmra
verka og era smám saman að móta sjálfsmynd
sína: gera möguleika sína að veraleika. Börn
eru manneskjur en hvorki englar né púkar. Hví
hefur sá sannleikur einatt smogið undan tilliti
listamannsins?
II
Þegar okkur bauðst að hafa umsjón með öðr-
um Sjónauka vetrarins í Listasafninu á Akur-
eyri flaug okkur strax í hug að láta reyna á þá
tilgátu að bamæskan væri ekki eins utangarna
í íslenskri myndlist og alþjóðlegri. Oft hefur
verið rætt um nánd íslensló'a barna við heim
hinna fullorðnu; þau yrðu fyrr en jafnaldrar
þeirra erlendis hagvön atvinnulífi og innlíf
hugsunarhætti fullorðinsáranna og þetta,
ásamt nálægð þeirra (til skamms tíma) við nátt-
úru landsins, gæti hafa orðið þess valdandi að
börn væru hér ekki sömu boðflennur á strigan-
um og raun ber vitni um í alþjóðlegri list.
Skemmst er frá því að segja að þessi tilgáta
okkar stóðst ekki stundarskoðun. I fyrsta lagi
snerist fyrirhugað „val“ okkar á myndum sem
lýstu sálarlífi bama, eða bömum í leik og starfi
(fremur en andlitsmyndum eða myndskreyt-
ingum úr bamabókum), á stóra listasöfnunum
tveimur, Kjarvalsstöðum og Listasafni Islands,
fljótt upp í leit að þeim fáu verkum sem féllu
undir skilgreininguna. Þama var með öðram
orðum ekki um auðugan garð að gresja; og þótt
ýmis verk af þessu tagi séu ugglaust til utan
safnanna tveggja er ekld ástæða til að ætla að
safnkosturinn gefi rangt þversnið af því hversu
(ó)títt íslenskir myndlistarmenn hafa gert sér
um bamæskuna. Stráin sýna hvaðan vindurinn
blæs. Sérstaka athygli vakti hvað þemanu
„börnum að vinnu" virðast hafa verið gert döp-
ur skil, þrátt fyrir ríkulegt framlag þeirra um
aldir til bolloks í sveit og við sjó. Það var helst
að mynd Þórarins B. Þorlákssonar, Dæturmín-
ar í heyvinnu (1909), hefði hér sérstöðu þó að
jafnvel þar virðist að mestu listrænt aukaatriði
að það eru börn fremur en fullvaxnar vinnukon-
ur sem sinna heyskapnum.
í öðra lagi er það álit okkar að í þeim verkum
þar sem böm leika þó aðalhlutverk séu lista-
mönnunum einatt mislagðar hendur um að
koma á framfæri hugsun þeirra, þrám og
kenndum (sjá III). Hér verður þó að slá stóran
vamagla. Við frábiðjum okkur allan dómara-
sess um almennt listgildi þeirra verka sem
rædd verða. Sumir telja slíkt gildi hreint
smekksatriði; og þótt við séum ekki hliðholl
þeirri sjálfdæmishyggju að enginn mælikvarði
geti verið til á listagildi nema geðþótti og munn-
met þá er ljóst að nokkurt sjálfdæmi hlýtur að
ríkja um hver af mörgum hugsanlegum mæli-
kvörðum valinn er. Einn kosturinn er sá að
reyna að meta sambandið milli ætlimar og
árangurs listamannsins. Sé slíkt haft að leiðar-
ljósi blasir við að sú niðurstaða að verk, þar sem
bam kemur við sögu, dragi ekki upp skarpa,
raunsanna mynd af harninu sem barni þarf
ekki að þýða að listarmein sé að: Ef til vill var
ætlun listamannsins með verkinu allt önnur -
og þá ber umfram allt að meta það á þeim for-
sendum.
Að þessum varnagla slegnum getum við ekki
neitað því að það varð okkur nokkurt tilefni til
undranar og vonbrigða að ímynd barnæskunn-
ar í íslenskri myndlist skyldi reynast jafn fáséð
og einvíð og í annarri vestrænni list.
III
Verkin á þessari sýningu draga mörg hver
upp nokkuð hefðgróna og yfirborðskennda
mynd af börnum. Áður var nefnt að tilhneiging-
ar gætti í alþjóðlegri list til að gera börn að sak-
lausum ljósveram. Þessa tilhneigingu má
greinilega sjá í nokkram þeirra mynda sem hér
eru. Þar birtast börn sem tákn sakleysisins,
hins umkomulausa og góða. í tveimur myndum
Ásgríms Jónssonar, Fýkuryílr hæðir (1902) og
Flótti (Halla) (1905), era börnin í myndunum
einkennalaus viðfangsefni móðurástarinnar
þar sem móðirin fórnar jafnvel lífi sínu til að
barnið megi lifa. Þessi skilningur á sambandi
móður og barns er svo loftborinn að hann nær
ekki að fanga raunveraleg einkenni raunveru-
legs fólks og í honum felst engin viðurkenning á
því að börn séu verur sem þegar séu byrjuð að
vinna sjálfstætt úr möguleikum sínum. Prins-
essurnar 7 (1912) eftir Mugg era sama marki
brenndar, nosturslega gerð mynd þar sem
„barnsleg elskusemin" leiðir höfundinn „inn í
lygnu hins sætlega“, eins og Björn Th. Björns-
son orðar það á einum stað. Svipað mætti segja
um brúður Errós (allar frá 1992) en þær era á
mörkum þess að vera yfirleitt táknmyndir
barnæskunnar; það er fremur að listamaðurinn
sé að leika sér með barnæskuna sem táknmynd
einhvers annars.
En í þeim myndum sem við athuguðum birt-
ast börn ekki einvörðungu sem tákn umkomu-
leysisins og hins góða. Það má sjá í sumum
þeirra nokkuð holdlegri sýn á börn, þar sem
þau verða dæmi um frumstæðar verur, verar
sem finna fyrir vaknandi kynhvöt. Mynd Helga
Þorgils, Drengir og ávextir (1993), sýnir fimm
svífandi drengi allsnakta og með þeim í mynd-
íletinum svífa ávextir, sumir forboðnir, á aðra
má líta sem reðurtákn. f mynd Jónínu Lára
Einarsdóttur, Óþroskaðir ávextir (1979), er til-
finning fyrir barni sem einstaklingi með ómót-
aða og ófullnaða möguleika. Barnið er eins og
hörð pera eða epli sem á eftir að stækka, breyt-
ast og mýkjast, taka annan og dýpri lit þegar
árin og reynslan, viskan og hamingjan, sár-
saukinn og vansælan gera það fullorðið. Barnið
er óþroskað, vitund þess um sjálft sig er ekki
vöknuð; en um leið er það framstætt, dýrslegt, í
eðli sínu. Enn aðrar myndir af bömum sem hér
má sjá skortir nokkuð lifandi tilfinningu fyrir
börnunum sjálfum og þau verða eins og upp-
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. MARS 2000