Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 8

//
mundi drepa okkur þá f'rjálsbomu ef það gæti
[...]“ (1939,67).
A síðari hluta fjórða áratugar þessarar aldar
urðu nokkrar ýfingar milli sumra skálda og
Jónasar Jónssonar frá Hriflu. Jónasi þótti sum
þeirra hvorki nægilega andleg né afskiptalaus
um pólitísk álitamál. Pétur Þríhross átti einnig í
nokkru stímabraki við skáldin á Sviðinsvík af
ekki ólfloi tilefni.
Síðara bindi skáldverksins Sjálfstætt fólk eft;
ir Halldór Kfljan Laxness kom út árið 1935. I
febrúar og mars árið eftir ritaði Jónas Jónsson
nokkrar greinar í Nýja dagblaðið um skáld-
verkið undir samheitinu „Fólk í tötrum". Þar
segir Jónas Jónsson meðal annars:
„Innan um gullfagra kafla af hrífandi skáld-
skap koma almennar yfirlitsgreinar með komm-
únistagagnrýni, sem vel gætu verið eftir óskáld-
hæfa en greinda kommúnista [...]“.
f þessum greinum Jónasar leyndist hótun.
Fram kom í greinunum að þessi skáldskapar-
stefna Halldórs kynni að verka neikvætt á al-
þingismenn en Alþingi úthlutaði þá höfundar-
launum til skálda. Rithöfundarlaun hans væru
því í hættu. í þeim orðum fólst einnig að yrði
breytt um skáldskaparstefnu væri hættan liðin
hjá.
í heimsókn Péturs Þríhross til Ólafs Kára-
sonar varar framkvæmdastjórinn Ólaf við að
eiga samskipti við þá ættjarðarlausu:
„Segðu ekki fleira kalli minn, sagði fram-
kvæmdastjórinn [...]. Það hefur einginn tekið
ábyrgð á skáldum kalli minn. Hús skáldsins get-
ur fokið. Það getur brunnið. Ef þú heldur að nú-
tíminn, það sé að hafa í sig og á, þá skjátlast þér.
Nútíminn, það er þegnskapur [...], það er að
vera reiðubúinn að láta sinn síðasta blóðdropa
íyrir sögu þjóðarinnar og framtíðarvonir"
(1939,66).
En Pétur Þríhross bendir Ólafi skáldi Kára-
syni á undankomuleið:
„Jæja kalli minn, ef þú venur þig af að vera
með hugsunarlaust fleipur, þá kemur ekkert ílt
fyrir sagði framkvæmdastjórinn" (1939,67).
í jan.-mars-hefti Vöku árið 1939 ritaði Valdi-
mar Jóhannsson grein í tímaritið sem hann
nefndi: „Tveir menn“. Þar ræddi hann um Knút
Amgrímsson skólastjóra, sem hann taldi hallan
undir nasisma og Halldór Laxness sem hann
taldi hallan undir kommúnisma. Til áherslu
fylgdu myndir af báðum mönnunum. Ymsum
þótti lfldegt að í grein Valdimars væru túlkuð
viðhorf Vökumanna til Halldórs Laxness og
skáldverka hans þar sem enginn þeirra hreyfði
andmælum. í þessari grein Valdimars sagði
meðal annars um Halldór Laxness:
„Það hefur enginn neitt við það að athuga,
þótt [...] Halldór láti gefa út eftir sig hverja bók-
ina eftir aðra, sem beint eða óbeint túika mál-
stað húsbænda hans í austri. [...]. Hins vegar
skilur almenningur ekki, hvers vegna hið opin-
bera - ríkið sjálft - skuli veita þeim manni
„heiðurslaun", sem vinnur að því að kollvarpa
þjóðskipulaginu. [...] En ef einhverjir þeir, sem
sjá hættuna af hálfu ofbeldisstefnanna og vara
við henni, stuðla að áframhaldandi launagreiðsl-
um úr ríkissjóði til Halldórs Kiljan Laxness, nú
eftir að hið síðasta hnefahögg hans í andlit al-
þjóðar, þá dregur þjóðin heilindi slíkra manna í
efa“ (Vaka 1939,10).
Svo virðist sem Vökumannahreyfingin hafi
talið árið 1939 að Halldór Laxness væri hættur
að vera skáld. Krafan um að hann yrði sviptur
skáldalaunum var jafngild því.
Pétur Þríhross varð fyrir því áfalli að skáldið
Ólafur Kárason skaut skjólshúsi yfir byltingar-
manninn Öm Ulfar. Slíkri ögrun varð ekki svar-
að nema á einn veg:
„Ólafur Kárason, þú sem kallar þig skáld, ég
er kominn hingað til að segja þér að þú ert ekki
framar neitt skáld. Þú ert klámskáld, guðlastari
og sorakjaftur sem eitrar hugarfar æskulýðs-
ins. Of leingi er ég búinn að þola edjót og rottu
eins og þig. Ég hef fyrirgefið þér þó þú hafir
sett blett á Sviðinsvík með því að skrifa sögur af
fólki sem aldrei hefur þekst hér á eigninni [...]
og aldrei þreyst á að gefa þér tækifæri til að
verða gott skáld. En öll mín viðleitni til að gera
þig að góðu skSldi hefur orðið árángurslaus. Nú
er mitt lánglundargeð á þrotum kalli minn. Við
vorum að vísu málkunnugir áður, en þegar þú
gerist opinber útsendari þeirra ættjarðarlausu
á móti innlendu stefnunni, á móti sjáifstæði
þjóðarinnar, á móti mér, þá þekkjumst við ekki
leingur, ég skal sýna ykkur það, ég skal kremja
ykkur, ég skal mala ykkur, ég skal fletja ykkur“
(1939,184-185).
Þær greinar úr tímaritinu Vöku sem hér hef-
ur verið vitnað í komu út fyrri hluta árs og síð-
sumars 1939. Aftast íHúsi skáldsins tekur Hall-
dór fram hvar og hvenær bókin var samin:
„Laugarvatni, Þíngvöllum, síðsumars 1939“.
Bókin kom þó ekki út fyrr en 16. desember
sama ár. Af þessu má ráða að skáldið gat haft
þessar greinar í fórum sínum þegar hann skrif-
aði Hús skáldsins og notað þannig tíðindi líðandi
stundar í skáldverkið. Sérhvert skáldverk sem
nær máli ber í sér tímann sem það er ritað á.
Hinn rauði þráður Heimsljóss er samtíð höf-
undarins.
Höfundurinn er fyrrverandi menntaskólakennari.
„SANNLEIKURINN ER ANNAÐ...
Morgunblaðið/Kristinn
Catherine Yass, sem hér situr á milli tveggja verka sinna í i8, leiðir áhorfandann í
gegnum ókannað rými.
Catherine Yass opnar
sýningu í i8 í d ag. FRÍÐA
BJÖRKINGVARSDÓTTIR
kom að máli við hana,
en á sýningunni veitir
Yass okkur innsýn inn í
t Dað sem flestum yfirsést.
s
IKJÖLFAR þeirra breytinga sem áttu
sér stað í viðhorfi manna til hefðarinn-
ar og stofnana hennar á sjöunda ára-
tugnum, hefur sjónarhorn listamanna
verið að breytast, ekki einungis í
myndlist, heldur einnig á öðrum svið-
um lista. Á þessum tíma fóru margir
þeir sem áður höfðu einungis fundið
hljómgrunn fyrir list sína á jaðarsvæðum
menningarinnar að hasla sér völl óháð þeim
menningarlegu skorðum sem þeim höfðu áður
verið settar. Fjölbreytileiki og könnun þess
óþekkta sem oft virtist liggja á jaðri viður-
kenndrar menningar var allt í einu ein mikil-
vægasta forsenda listsköpunar. Mörkin á milli
hámenningar og lágmenningar urðu óskýrari
og hefðbundnar skilgreiningar á listformum
röskuðust, jafnvel svo að mörgum fannst nóg
um. Listamenn hófu umfjöllun um „hina hlið-
ina“ og reyndu um leið að skilgreina nýjan
sannleika í tengslum einstaklingsins við um-
hverfi sitt.
í upphafi samtals okkar Catherine Yass um
verk hennar urðum við ásáttar um að sam-
tímakona hennar, breska skáldkonan Jeanet-
te Winterson, hefði haft rétt fyrir sér þegar
hún sagði: „Sannleikurinn er annað, eins og
sannleikurinn alltaf er.“ Við vorum þá að
ræða þá hlið ofangreindrar hugarfarsbreyt-
ingar sem fram kemur á sýningu er Yass kall-
ar „Cell“ eða „klefa“, en hún opnar í galleríi i8
í dag.
Catherine Yass fæddist árið 1963 og stund-
aði myndlistarnám við Slade School of Art í
London og síðan við Goldsmiths College. Frá
því hún lauk námi hefur hún sýnt víða um
heim og er nú einn þekktasti listamaður sinn-
ar samtíðar í Bretlandi. Hún er ein þeirra
sem kom fram í kjölfar Freeze-hópsins marg-
umtalaða með Damien Hirst í fararbroddi og
segir sjálf að listsköpun þess hóps hafi valdið
straumhvörfum í samtímalist í Bretlandi, sem
allt í einu var tekin alvarlega.
Tengsl einstaklingsins við umhverfi sitt
Á sýningu sinni í i8 sýnir Yass átta lit-
skyggnur sem festar eru á ljósakassa. Þær
eru hengdar upp í tveimur röðum, fjórar og
fjórar saman svo áhorfandinn gengur inn á
milli þeirra, og endurskapar að hluta til það
rými sem Yass er að fjalla um; ganga og klefa
fangelsis í Birmingham. Yass hefur lengi
fengist við að taka ljósmyndir af auðu rými
stofnana af ýmsu tagi, þar sem hinn undir-
liggjandi þráður virðist varða tengsl einstakl-
ingsins við umhverfi sitt, hið persónulega and-
spænis hinu opinbera stofnanavaldi - sem
óneitanlega vekur upp óróleika innra með
áhorfandanum.
Ég spurði Yass fyrst um fyrirsögn texta
eftir Caryn Faure Walker, „Að horfa á það
sem öðrum yfirsést", en hann birtist í bækl-
ingi sem helgaður er sýningunni.
„Norman Bryson skrifaði bók með þessum
titli sem ég hafði ekki lesið er ég fór að vinna
að þessum verkum," segir Yass. „En hann á
mjög vel við, því í verkunum er sú hugmynd í
forgrunni að verið sé að horfa á mann og hún
birtist í ýmiskonar götum; ferköntuðum göt-
um og kringlóttum götum þar sem horft er
inn í klefa eða jafnvel inn á salerni. Hvað
varðar það sem mönnum yfirsést þá er ég að
fjalla um það líf sem er útilokað í bókstafleg-
um skilningi, en einnig þær hliðar lífs okkar
sem okkur sést yfir. I fangaklefanum er lífíð í
afar þröngum skorðum; maður borðar, sefur,
vakir. Og vegna þess hvernig ég kýs að beina
sjónum að þeim þáttum mannlegs lífs sem við
leggjum yfirleitt ekki mikla áherslu á, er ég
auðvitað að leiða hugann að því sem okkur yf-
irsést, - enda erum við oftast að reyna að ein-
blína á það í fari okkar sem er á upphafnara
stigi.
Ég hef áhuga á stofnunum þar sem fólk er
sett inn í rými sem er ekki þeirra eigið. Þar
sem einkalíf þeirra verður hluti stofnunarinn-
ar eða þar sem þeir sjálfir verða hluti stofn-
anakerfisins."
„Svo þú ert að fjalla um þessa togstreitu
milli hins persónulega og hins opinbera?"
„Já, í rauninni. Fyrir nokkrum árum vann
ég við að taka myndir inni á geðsjúkrahúsi og
mætti þar álíka kringumstæðum. Sjúkling-
amir eru á slíkum stöðum af því þeir vita ekki
hverjir þeir eru, eða vegna þess að þeir eiga
við vandamál að stríða. Þjóðfélagið vegur að
sjálfsímynd þeirra og þeir gera það jafnvel
sjálfir. Um leið og maður er settur inn á
stofnun af þessu tagi er stöðugt verið að fylg-
ast með manni, - horfa á mann, svo maður á
ekkert í einrúmi."
,M einhverju leyti fjalla þessi verk þannig
um ákveðnar siðferðishugmyndir?“
„Einmitt, því það sem lögin ákvarða að sé
óheilbrigt eða glæpsamlegt markast einungis
af sýn samfélagsins á hverjum tíma. Ég hitti
t.d. konu á þessu geðsjúkrahúsi sem hafði
verið þar í fimmtíu ár einungis vegna þess að
hún hafði átt barn og var kaþólsk. Augljós-
lega breytast hugmyndir samfélagsins um
siðferði stöðugt og ég held að skilgreiningar á
glæpsamlegu athæfi breytist einnig. Þessir
fangaklefar sem ég var að ljósmynda voru
ætlaðir þeim sem höfðu framið minni háttar
afbrot, kannski verið drukknir á almannafæri,
- og ég veit ekki einu sinni hvort það er rétt-
lætanlegt að læsa fólk inni fyrir slíkt. Þessi
verk fjalla því vissulega um siðferðishug-
myndir.“
Áhorfandinn fyllir upp í
ákveðna eyðu í myndinni
„En hvað með einstaklinginn í þessum
verkum, nú er hann ekki til staðar nema
óbeint í myndunum sjálfum?"
„Ég tók reyndar andlitsmyndir í 5 ár áður
en ég fór að vinna að verkefnum af þessu tagi.
Þá var ég alltaf að fjalla um persónuleg tengsl
einstaklinga rið þá stofnun sem þeir voru í, -
myndimar voru aldrei bara andlitsmyndir. Á
geðsjúkrahúsinu ætlaði ég líka að taka and-
litsmyndir, en uppgötvaði að þar var ég í
fyrsta sinn að taka myndir af fólki sem ekki
var hægt að setja merkimiða á, eða skilgreina
á venjulegan máta. Þjóðfélagið hafði auðvitað
sett á það merkimiða, en það var ekki hægt að
horfa á einstakling og skilgreina hann t.d.
sem kennara eða lögreglumann. Þess vegna
fór ég að taka myndir af göngum stofnunar-
innar og uppgötvaði að þær voru í sjálfu sér
mjög áhugaverðar vegna þessarar eyðu sem
myndaðist þar sem manneskjan átti að vera. í
þessu bakgrunnsiými var ákveðin dýpt og
það var eins og áhorfandinn félli þar inn. Það
rann upp fyrir mér að ef það er manneskja á
myndinni er auðveldara fyrir áhorfandann að
fjarlægja sig frá myndmálinu, hann þarf ekki
að samsama sig því umhverfi sem hann horfir
á þar sem einhver annar er þar fyrir. Með því
að taka einstaklinginn út úr myndinni er
áhorfandinn færður inn í rýmið.
Það má kannski segja að um leið og maður
fer að fjalla um rými og myndmál, sé maður
farinn að hugsa um legu rýmisins. f þessari
myndaröð sem ég sýni hér eru því margar
hurðir sem loka mann úti, eða inni, eftir því
hvernig maður lítur á það. Ég var því að leika
mér að þeirri hugmynd hversu langt maður
gæti komist inn í stofnunina og hvort mann
langaði til þess eða ekki. Þegar rýmið sem um
er að ræða er lögregluklefi getur það verið
mjög ógnvekjandi, en kannski líka svolítið
heillandi vegna þess að það gefst ekki oft
tækifæri til að virða þann heim fyrir sér.
Þama er því um að ræða víxlverkun þess sem
er fráhrindandi og þess sem er heillandi og
forvitnilegt."
„Kannski eitthvað sem vekur upp glugga-
gæginn í áhorfandanum?"
„Já,“ segir Yass og hlær, „og gerir hann
jafnframt bæði að þeim sem horfir og sem
horft er á. Honum gefst ekki færi á að vera
hlutdrægur og halda því fram að hann sam-
sami sig einstaklingnum gegn stofnuninni,
vegna þess að myndavélin stillir honum upp
sem áhorfanda, - og sá sem er áhorfandi inni
á lögreglustöð er það í krafti stofnanavalds-
ins. Áhorfandinn er því á vissan máta sekur,
jafnvel áður en hann fer að hugsa. En þetta er
flókið hringrásarferli, því sektin er náteng
þeirri hugmynd að vera fórnarlamb í klefa,
svo áhorfandinn situr beggja megin borðsins."
Ljósmyndun hefur verið notuð til að
viðhalda ákveðinni hugmyndafræði
„Þú segir að myndavélin stilli áhorfandan-
um upp, - er það þessi afstaða myndavélar-
innar sem varð til þess að þú ákvaðst að taka
ljósmyndir í stað þess að nota einhvern annan
miðil?“
„Það var nú eiginlega alveg öfugt. Allar
þessar spurningar vöknuðu vegna þess að ég
fékkst við að taka myndir. Mér varð ljóst að í
sögu Ijósmyndatækninnar hefur hún oft verið
notuð til að flokka mismunandi hópa og gerðir
manna. Fólki finnst ljósmyndavélin vera vís-
indalegt tæki og þess vegna hefur hún verið
notuð í þeim tilgangi að staðfesta og viðhalda
ákveðinni hugmyndafræði. En auðvitað er
hægt að skilja hvað sem er eftir fyrir utan
rammann, það er hægt að taka myndir frá
hvaða sjónarhorni sem er, þó að myndir séu
alltaf settar fram eins og þær séu eina hugs-
anlega sýnin á myndefnið.“
„Nú fylgir þessum myndum mikil litagleði,
kannski meiri en maður á von á í fangaklefa?"
„Litirnir eru mjög mikilvægir í þessum
myndum, blái liturinn er sterkur og þéttur og
kemur eiginlega upp á milli áhorfandans og
í-ýmisins. Þannig má segja að ég sé að reyna
að afturkalla hið vísindalega sjónarhorn
myndavélarinnar og breyta raunveruleika
myndanna sem ekki er sjálfgefinn vegna
þessarar óvenjulegu litadýrðar. Það hefur
aldrei hvarflað að mér fyrr en nú í þessu sam-
tali okkar, að kannski koma litirnir í stað
fólksins sem er fjarverandi."
„Áhrifin af myndunum eru sterk, ekki síst
af því að þær eru í einskonar ljósakössum, er
einhver sérstök ástæða fyrir því að þú vilt
lýsa þær upp?“
„Já,“ segir Yass, „mér finnst ákaflega mik-
ilvægt að leggja áherslu á þá staðreynd að lit-
irnir verða til úr ljósinu. Inni í kassanum er
svo þetta innra rými, handan myndarinnar
sem verður þess valdandi að myndin birtist
eins og þunn himna á milli áhorfandans í sýn-
ingarsalnum og einhverskonar innri heims. Sú
afstaða hvetur áhorfandann til að velta því
fyrir sér hvar hann er sjálfur staðsettur í því
rými sem hann er að horfa á.“
„Það hlýtur þá að skipta miklu máli hvernig
verkinu er stillt upp?“
„Þar kemur líklega ákveðið frásagnarferli
inn í myndina vegna þess að sjálf þekki ég
skipan þeirra byggingar sem ég ljósmynda
mjög vel, en áhorfandinn ekki. Ég ver því
miklum tíma í að ákveða hvernig áhorfandi
gangi inn í verkið, hvar ég eigi t.d. að setja
dyr, sem túlka má sem vísbendingu um leiðir
til annarra átta, hvort heldur sem er innra
með áhorfandanum eða eitthvert allt annað.“
Hér var kominn tími til að leyfa Catherine
Yass að huga að því hvernig rými hún gæti
skapað með uppsetningu verkanna í i8. Af
samtali okkar er ljóst að áhorfandinn gegnir
veigamiklu hlutverki sem sá er gægist inn í
persónuleg rými ópersónulegra stofnananna,
en ekki síður sem hefðbundinn könnuður
framandi heima, er þreifar sig áfram af ótta-
blandinni forvitni og löngun, - bæði til að sjá
og líta undan.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000