Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 7

EINVALDISVIÐINSVIKUR
EFTIRJIRÍK JÓNSSON
Enginn íslenskur stjórnmálamaður fjórða áratugarins
lagði Halldóri Laxness til meira efni í persónuna
Pétur Þríhross en Jónas Jónsson frá Hriflu.
Myndlýsing/Árni Elfar
SÉRSTÆÐASTA persóna skáld-
verksins Heimsljóss er tvímæla-
laust Pétur Pálsson Þríhross,
framkvæmdastjóri á Sviðinsvík
undir Óþveginsenni: „[...] hinn
innblásni vígreifi hugsjónamað-
ur og sjálfgerði sósíalisti, ætt-
jarðareigandi, siðbótarmaður
heimsins, uppihaldsmaður andans, málsvari og
athvarf sálarinnar [...]“ eins og Halldór Laxness
lýsir honum í greininni „Bókin um skáldsnillíng-
inn“ sem birtist í Gjömíngabók 1959.
í riti Þórbergs Þórðarsonar: I Unuhúsi sem
hann færði í letur 1922 eftir frásögn Stefáns
skálds frá Hvítadal og Heimskringla gaf út 1962
segir frá prentara einum sem þar ber dulnefnið
Guðmundur E. Bersason. Um hann segir þar
meðal annars:
„Yfirprentarinn í prentsmiðju Halldórs var
Guðmundur E. Bersason. Hann drakk afskap-
lega um þessar mundir [...]. Faðir Guðmundar
var Bersi nokkur treihross, sem íyrst bjó uppi í
Borgarfirði, en fluttist síðan til Reykjavíkur. I
ölæðisköstunum þótti Guðmundi skömm til
koma að kalla sig Guðmund E. Bersason. Talaði
hann þá ýmist dönsku eða ensku, og væri hann
spurður, hvað hann héti, var hann vanur að
svara: „Mit navn er G.E.B. Treihross." í einu
slíku drykkjukasti átti hann eitt sinn tal við
Ward fiskkaupmann. Spyr þá Guðmundur:
„Are you Ward?“ „Óyes,“ svarar Ward. Segir
þá Guðmundur: „My name is G.E.B. Three
Horses““(61).
I öðru bindi Heimsljóss, HöU sumarlandsins,
segir írá heimsókn Péturs Þríhross tii skáld-
konunnar Hólmfríðar á loftinu. Þar verður
Þríhross drukkinn og segir þá meðal annars:
„Mitt nafn er Peder Pavelsen Three Horses
[...]“ (1938,98).
„Jeg er sgu fanden gale mig ingen Islands-
mand, sagði Peder Pavelsen Three Horses“
(1938,98).
„Kærleikurinn er það eina sem borgar sig.
Mitt nafn er Three Horses" (1938,100).
Síðar í sama kafla segir:
„Þegar þeir voru komnir út greip Three
Horses undir arm hans sér til stuðnings. Hann
[...] talaði mestmegnis dönsku, svo Ólafur Kára-
son skildi því miður ekki nema undan og ofan
af‘ (1938,101).
Þríhross Heimsljóss, Pétur Pálsson, minnir
hér óneitanlega á Þríhross frásagnar Þórbergs
Þórðarsonar, Guðmund E. Bersason.
í ævisögu sinni, Grikklan dsárin u, greinir
Halldór Laxness frá því að árið 1920 hafi móðir
hans, sem þá var ekkja, tekið við dvalargestum
úr Reykjavík og jafnvel leyft þeim að tjalda í
hlaðvarpanum. Einn gestanna hefði þá haft út
úr sér forláta hatt sem hann hafði þegið að gjöf
frá fyrrnefndum prentara. Um það segir svo í
ævisögunni:
„Þetta höfuðfat var úr hárfínum grágrænum
flóka, og börðin ca 35 cm í þvermál, en listfagurt
merki parísartískuhúss innaní kollinum; og
hafði geðbilaður maður skilið eftir hjá mér
þessa gersemi þegar ég var dreingur; [...]
Um hattinn voru ýmsar skoðanir uppi hér í
tjaldinu, og þegar ég sagðist hafa þegið hann að
gjöf frá geðbiluðum vini mínum, prentara í
merkri forlagsprentsmiðju, röktu fróðir menn
gripinn til eiganda þessarar prentsmiðju, og um
skeið hafði verið ráðgjafi íslands hjá d anakon-
úngi og þá bendlaður við tilhneigingu til dul-
klæðnaðar" (1980,47-48).
Umræddur prentari vann í ísafoldarprent-
smiðju frá árinu 1914 eins og heilsa hans leyfði
(Bókagerðarmenn: 1976, 291-292). Prcntsmiðj-
an var stofnuð 1877 af Birni Jónssyni sem síðar
varð ráðherra. Eftir lát Bjöms 1912 var hún í
eigu niðja hans. Orð Halldórs Laxness um að
Björn Jónsson hafi verið „bendlaður við til-
hneigingu til dulklæðnaðar" kunna ef til vill að
eiga rót sína í atviki sem átti sér stað 1909 og frá
segir í endurminningum Hannesar Þorsteins-
sonar þjóðskjalavarðar. Hannes segir meðal
annars frá för þriggja forseta Alþingis á kon-
ungsfund 1909, þeirra Bjöms Jónssonar, Krist-
jáns Jónssonar og Hannesar sjálfs. Frásögn
Hannesar er á þessa leið:
„Lá Björn oftast í káetu sinni mestalla leiðina
og var lítt á flakki, en er talað var við hann, virt-
ist hann vera allmjög utan við sig og úti á þekju,
en um morguninn sama daginn sem við komum
til Hafnar var Bjöm kominn snemma upp á þil-
far og spígsporaði þar fram og aftur, klæddur
selskinnsbrókum og með stóra selskinnnsskó á
fótum eins og Eskimói, og sagði að sér hefði ver-
ið gefinn þessi búningur. Spurðum við Kristján
hann, hvort hann ætlaði að stíga á land í Höfn í
þessari „múnderingu“, og kvað hann já við því“
(1962,308).
Framþætti Péturs Þríhross virðist Halldór
Laxness hafa þegið úr persónu þessa geðveila
pi-entara. Eðlisþætti ýmissa kunnra manna frá
ritunartíma skáldverksins, ýmist ýkta eða skop-
stælda, hefur hann ofið í frammyndina og brætt
þá saman af slíku listfengi að Pétur Þríhross
býr yfir: ,,[...] þeim lífsanda að við mætum
stundum smámyndum hans slagandi á götunni"
(Sigurður Nordal: Tvær miklar skáldsögur.
Lesbók Morgunblaðsins 24. nóvember 1940).
I stuttri grein er ógemingur að draga fram
allt það efni sem Halldór Laxness hefur nýtt við
sköpun persónunnar Péturs Þríhross. Heildar-
úttekt þess bíður betri tíma. Hér verður því
fyrst bragðið á það ráð að rekja dæmi um að-
fóng sem tveir menn hafa óbeðnir látið skáldinu
í té í þessa táknmynd valdsins á Sviðinsvík undir
Óþveginsenni.
Árið 1933 birti síra Benjamín Kristjánsson
grein í Lesbók Morgunblaðsins undir fyrirsögn-
inni: „Fótatak manna. Nokkur orð um Halldór
Kiljan Laxness". Þrátt fyrir ýmis viðurkenning-
arorð um rithöfundarhæfileika og stílgáfu Hall-
dórs Laxness sá höfundurinn ástæðu til að
spyrja:
„Til hvers er verið að þessu?
Gerir höfundurinn sjer krók út að sorphaug-
unum af þeirri einu svínsnáttúru, að hann hefur
ánægju af að róta í þeim, eða vakir hjer á bak við
einhver markviss tilgangur?“ (Lesbók Morgun-
blaðsins 3. desember 1933).
Sama ár ritaði Halldór Laxness svargrein til
síra Benjamíns sem hann nefndi „Bókmenntir
og skóbætur". Greinin birtist síðar, 1937, í rit-
gerðasafninu Dagleið á fjöUum. I henni er meðal
annars að finna tilvitnunina hér að framan.
I Höll sumarlandsins, 7. kafla, segir frá heim-
sókn skáldsins Ólafs Kárasonar Ljósvíkings til
Péturs Þríhross sem notar tækifærið til að
segja honum hvernig skáldin eigi að yrkja vilji
þau öðlast náð hjá valdhöfum kerfisins:
„Skáldin eiga að vera heilbrigð; heilbrigð í
gleði, heilbrigð í sorg. Ég viðurkenni ekki nema
heilbrigð skáld. Ég viðurkenni ekki þessi svo-
kölluð raunsæisskáld nútímans, eins og strák-
djöfulinn í Skjólinu, sem gera sér krók út að
sorphaugnum af þeirri einu svínsnáttúra að þá
lángar til að velta sér upp úr skítnum" (1938,82).
Enginn íslenskur stjómmálamaður fjórða
áratugarins lagði Halldóri Laxness til meira
efni í persónuna Pétur Þríhross en Jónas Jóns-
son frá Hriflu. Hann var framkvöðull að stofnun
Vökumannahreyfingarinnar og vann að stofnun
félaga hennar í sumum héraðsskólum landsins.
Árið 1938 hófu Vökumenn útgáfu tímaritsins
Vöku undir ritstjórn Valdimars Jóhannssonar,
síðar bókaútgefanda, þá kennara við Samvinnu-
skólann sem Jónas Jónsson stýrði. Vökumanna-
hreyfingin var, að mati Jónasar, stofnuð sem
mótvægi við flokka sem hann taldi ættjarðar-
lausa. Pétur Pálsson Þríhross fylkti einnig liði
gegn þeim ættjarðarlausu á Sviðinsvík undir
Oþveginsenni. I upphafi 8. kafla Húss skáldsins
segir frá auglýsingu sem Pétur Þríhross lét
festa upp ó símastaur á Sviðinsvík. I henni stóð:
„Niður með þá ættjarðarlausu" (1939,103). Síð-
ar í sama kafla segir: yFám dögum síðar var
stofnað Félag Sannra Islendínga ó Sviðinsvík
með almennri þátttöku" (1939, 107). Þessar
tvær hreyfingar, Vökumannahreyfingin og „Fé-
lag Sannra Islendinga" skyldu gegna líku hlut-
verki.
Hér er ekki unnt að rekja allt það efni sem
Jónas Jónsson lagði Halldóri Laxness til í pers-
ónuna Pétur Þríhross. Skerfur Jónasar í 5. kafla
Húss skáldsins verður því aðeins rakinn. Auk
þess verða sýnd dæmi um framlög tveggja ann-
arra manna úr greinum þeirra í tímaritinu
Vöku. í 5. kafla Húss skáldsins segir frá því að
Pétur Þríhross er í heimsókn hjá Ólafi Kárasyni
þegar hann kom heim af fundinum í húsi oddvit-
ans.
Árið 1939 ritaði Jónas Jónsson grein í jan,-
mars-hefti tímaritsins Vöku, sem hann nefndi:
„Hin heita lífstrú" en undir því kjörorði skyldi
barátta Vökumanna háð. í greininni segir meðal
annars um markmið Vökumanna:
„Að gera íslendinga fijálsa. Að vemda frelsi
þjóðarinnar. Að gera þjóðina heilbrigða, starf-
sama og gagnmenntaða. Vökumenn boða að
nýju hina heitu lífstrú Jónasar Hallgrímssonar,
alefling andans og hið frjóa vekjandi starf'
(Vaka 1939,47).
Pétur Þríhross boðar einnig heita lífstrú og
heilbrigt líf eins og Vökumenn:
,Aðalatriðið er að hafa hugsjón, ásamt brenn-
andi ólgandi lífstrú maður. Vængjum vildi ég ber-
ast kalli minn. Siðspeld nútímans heimtar ekki að-
eins heilbrigt líf, heldm- heilagt líf eins og í fomöld,
sálarþroska og \jós“ (1939,68).
Ein af hugsjónum Vökumanna að sögn Jónasar
var:
„Að beijast á móti hinum ættjarðarlausu stef
í efni var Pétur Þríhross framkvæmdastjóri engu
minni baráttumaður:
„Ættjarðarlaus kvikindi era of lífseig, það ó að
reka þau öll út af bryggjunni, greip fram-
kvæmdastjórinn fram í.“ (1939,69).
I Vökugreininni kemst Jónas Jónsson þannig
að orði um þá „ættjarðarlausu“:
,Að lífsskoðun era hinir sanntrúuðu í þessum
söfnuði fyrst og fremst þegnar í veldi Rússa, en
þar næst íslendingar" (Vaka 1939,46).
Pétur Þríhross er andvígur þegnum í veldi
Rússa:
„Nútíminn, það er ekki að vera rússi“ (1939,
66-67).
Jónas frá Hriflu taldi að Vökumenn myndu
brátt sameina lýðræðissinnaða æsku:
„Og þá byrjar æskan að fylkja liði um hin
sameiginlegu áhugamál okkar íslendinga, sem
eiga ættjörð" (Vaka 1939,48).
Pétur Þríhross hefur sérstakan skilning á
skyldum þeirra sem „eiga ættjörð“:
„Nútíminn, það er þegnskapur, það er að eiga
ættjörð til að svelta íyrir og drakna fyrir ef at-
vinnuvegirnir lírefjast" (1939,66).
í samtalinu við Ólaf Kárason skynjar Pétur
Þríhross einskonar enduróm þeirra skoðana
sem fram komu á fundinum í húsi oddvitans:
„Það leynir sér ekki hvar þú hefur alið mann-
inn í kvöld. Andi rússa segir til sín. Það er frosin
í þeim sálin“ (1939,66).
Síðasta málsgreinin í þessari tilvitnun vísar
til greinar sem Jónas Jónsson frá Hriflu ritaði í
Tímann 29. ágúst 1939 og nefndi: „Hraðfrysting
mannssálarinnar". Hér verður ekki getum að
því leitt hverra sálir Jónas taldi hraðfrystar.
17. janúar 1937 ritaði Jónas Jónsson grein í
Nýja dagblaðið sem hann nefndi: „Tóbakseitur,
áfengiseitur, ofbeldiseitur“. Þessar eiturtegun-
dir vora Jónasi ekki að skapi. Pétur Þríhross
hafði einnig andúð á þeim. Þegar heitkona Ólafs
Kárasonar afsakar að hún eigi ekki kaffi að
bjóða honum era viðbrögð hans þessi:
„Svei öllu eitri, sagði Pétur Pálsson fram-
kvæmdastjóri og bandaði frá sér með viðbjóði"
(1939,60).
Síðar um kvöldið ítrekaði Pétur Þríhross
þetta álit sitt:
„Við eigum að hafa hugsjónir í staðinn fyrir
tóbak. Við eigum að vera ættjarðarvinir en ekki
tóbaksmenn“ (1939,62).
I Vöku, tímariti Vökumanna kom fram vilji
þeirra til að koma á þegnskylduvinnu. Á vaðið
reið Runólfur Sveinsson, þá skólastjóri á
Hvanneyri, síðar landgræðslustjóri. Runólfur
gerði það að tillögu sinni í jan.-mars-hefti Vöku
1939 að piltar og stúlkur á aldrinum 16-21 árs
skyldu vinna kauplaust hjá ríkinu hluta úr ári.
Piltar við vegagerð en stúlkur við garðrækt og
skógrækt. Undir þessa tillögu tók ritstjóri
Vöku, Valdimar Jóhannsson, kröftuglega í grein
sem hann nefndi: „Um þegnskylduvinnu" og
birti í júlí-sept-hefti Vöku sama ár. Þar kom
fram að Valdimar taldi að tillagan myndi sæta
andbyr. Um það sagði hann meðal annars:
„Hitt er jafn trúlegt, að einhverjir föður-
landslausir lýðskramarar muni andmæla henni
[...]“ (Vaka 1939,169).
Hann var þó í engum vafa um að málinu
myndi lykta með sigri Vökumanna:
„Enda væri Islendingum þá illa í ætt skotið,
ef þeir vildu ekki nokkuð á sig leggja til að geta
verið frjálsir menn í frjálsu landi“ (Vaka 1939,
169).
Pétur Þríhross boðaði einnig þegnskyldu-
vinnu á Sviðinsvík:
„Það sem atvinnuvegirnir heimta er þegn-
skylduvinna, en ekki daglaunavinna þar sem
fólkið venm’ sig á ættjarðarlaust kjaftæði, og
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 7