Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 16

Prisminn er í sjálfu sér litlaus, en endurvarpar Ijósinu í formi litgeisla alls samanlagðs litrófsins.
AUGA OG
ATHUGUN
Alfræðibækur heimsins greina frá mörgum þáttum
í lífi Goethes, eins mesta persónuleika sem lifað hefur
á jörðinni, eins °g þar stendur iðulega, en lítið ( 3f
nokkuð af rannsóknum hans á jósinu og litafræði nni.
Skáldið gerði af tilviljun uppgötvun, sem 1 lann
taldi afsanna eldri kenningar Newtons um eð iiii ta
og hóf ævilanga baráttu gegn þeim. BRAGI
ÁSGEIRSSQN hermir í seinni grein sinni fleira af
pataldrinum og deilum sem staðið hafa í 200 ár
og virðist lokið með sigri beggja.
GOETHE taldi litina barn
ljóss og myrkurs, hinna
tveggja andstæðu
skauta en samkvæmt
kenningum Newtons
innibar Ijósið litina.
Tveimur árum eftir íta-
líudvöl sína hafði Goethe
, fest sér verk Newtons sem lutu að sjónfræð-
inni og lesið þau af stakri athygli, líkt og annað
sem hann nálgaðist og snerti fyrirbæri lífs og
náttúru.
Staddur í alhvítu herbergi janúardag nokk-
urn árið 1790 varð skáldinu eitt augnablik litið
gegnum glerstrending, prisma, sem hann hafði
að láni. Það uppgötvaði sér til mikillar furðu og
gegn öllum væntingum að hvíti veggurinn var
áfram hvítur, - litimir birtust einungis þegar
ljós og skuggi mættust við gluggalistann. Þar
með hafði hann gert uppgötvun er fæddi af sér
margar fleiri og áttu eftir að hafa drjúga þýð-
ingu fyrir þróun málaralistarinnar. Jafnt van
Gogh, málari áhrifastefnunnar, er var niðurs-
okkinn í sálfræði litanna, og strangflatamála-
rinn Auguste Herbin hagnýttu þær í málverki
sínu, auk fjölda annarra.
Með því að bera strending við mjóan Ijós-
4 geisla frá örlitlu gati á myrkvunartjaldi, hafði
Newton slegið því föstu, að strendingslitirnir,
þ.e. prismalitirnir, yrðu til við klofningu ljóss-
ins. En þeirri túlkun var Goethe ósammála, því
væri kenning Newtons rétt hefði hvíti flötur-
inn einnig birst í lit. En þannig var það ekki,
það væri fyrst þegar flötur mætir einhverju
öðru, ljósara eða dekkra, að litir birtust.-
Goethe ályktaði þar af leiðandi, að mörk ljóss
og myrkurs væru nauðsynleg við tilorðningu
litanna.
Ljósið sjálft, sem er upphafsreitur allrar
litakennslu, merkti þannig allt annað fyrir
Newton en Goethe, þar sem þeir byggðu kenn-
ingar sínar hvor á sínum grunni. Newton
rannsakaði ljósið út frá nákvæmni eðlisfræð-
ingsins, hér voru á ferð náttúruvísindaleg
hagnýtissjónarmið, þar sem fullkomnun sjóna-
ukans var hin eiginlega ástæða fyrir áhuga
hans á ljósinu. Ljós og litafræði Newtons
byggist á þeirri kenningu, að litimir búi í ljós-
inu en verði fyrst sýnilegir þegar Ijósið brotnar
eða klofnar. Ljós og litir væru þannig eðlis-
fræðileg fyrirbæri, mælanlegrar birtingar-
myndir greinanlegs orsakasamhengis, sem
setja mætti í formúlur.
Um leið og Goethe segir litina afkvæmi ljóss
og myrkurs, auðgar hann þá af náttúruvísinda-
legum heimspekilegum og skáldlegum vídd-
um, - að hans áliti væri Ijósið táknræns eðlis.
Hann áleit ljósið samkynja, einfaldasta og ósa-
msettasta fyrirbæri undir sólinni. Það væri
y ekki mögulegt að deila því, hvorki kljúfa né
brjóta. Ljósið sjálft sjáum við ekki, aðeins
myndir þess, litina. Ljósið getur ekki bæði ver-
ið hreint og einslitt - og samtímis innihalda
eitthvað annað - liti. Allt annað sem ekki til-
heyrir ljósinu, er hluti myrkursins ...
- Langt er síðan greinarhöfundur miðlaði
nemendum í fomámsdeildum Myndlista-og
handíðaskóla íslands einum og öðrum fróðleik
um litakerfíð, að meginhluta upp úr fræðum
Johannesar Itten (1888-1967), lærimeistara
við Bauhaus í Weimar, sem var þar helstur
rannsakandi lita og heimskunnur sem slíkur.
Hann skipti litahringnum í tólf hluta, markaði
skilning sinn á litasamræmi út frá þríhljómi og
fjórhljómi. I fyrra fallinu með samsetningu
þriggja lita í jafnri fjarlægð í litahringnum en
fjögurra í hinu seinna. Fræðilegi grunnurinn
hafði á námsárum mínum mætt nokkrum af-
gangi, þótt sitthvað lærðu menn í þeim efnum í
listaskólum og listaháskólum, aðallega þó
grunnlögmálin. Fyrrum var öllu meira stflað á
áhuga, frumkvæði og sjálfnám en nú gerist,
þótt kennararnir gaukuðu að okkur ýmsum
staðreyndum í litafræðinni í samræmi við það
sem við vorum að fást við hverju sinni. Maður
hafði þetta þannig einhvern veginn á tilfinn-
ingunni líkt og málarar fyrri tímaskeiða höfðu
gullna sniðið eins og innbyggt í sér, þótt það
gæti vafist fyrir þeim að útskýra lögmálin eins
og þau leggja sig. Ætli það sé ekki nokkum
veginn þrír á móti fimm, sagði málarinn Jón
Stefánsson eitt sinn við mig hugsandi, og var
hann þó allra manna fróðastur á fræðin og rök-
fimastur íslenzkra myndlistarmanna um sína
daga. Og mörgum finnst alveg nóg að hafa
þetta innbyggt í sér, í öllu falli hefur það nægt
til mikilla afreka, þótt fyrri tíma málarar hafi
verið hér nokkuð fróðari sem og um alla þætti
efnafræðinnar og handverksins.
Mikilvægt er að sá er les geri sér þetta ljóst,
því skynræn síþjálfun er í sjálfu sér fullgild
þótt viðkomandi hafi ekki þekkingu á fræðun-
um, og er svo er komið þykja kenningar
Goethes um skynrænu hliðina jafn mikilvægar
vísindalegum staðreyndum Newtons, þótt
lengstum hafi vafist fyrir mörgum að skilja
þær og meðtaka. Einnig má vera gerlegt að út-
skýra tónlist vísindalega, en síður mögulegt að
kortleggja tón-og brageyra því hér er um með-
fædda eiginleika og þroskaatriði að ræða.
Flestir vita svo, að það er mögulegt að þjálfa
tónnæmi, en færri gera sér ljóst að á nákvæm-
lega sama hátt er hægt að þroska litnæmi með
þjálfun sjónarinnar og hér er um mjög van-
rækt svið að ræða. Þó er mjög auðvelt að sanna
þetta með ýmsum æfingum tónstigans frá
hvítu í svart og hér er reynsian að ungir taka
furðu fljótt við sér í eigin vinnu. Hins vegar er
ekki mögulegt að framkalla þessa sérstöku
skynrænu lifun á sama hátt í tölvu, þótt henni
sjálfri takist að töfra fram margfalt fleiri
blæbrigði en maðurinn. Maðurinn upplifir en
tölvan ekki, reglustrikan framkallar þráðbeina
línu en skynjar ekki.
Nú um stundir er svo komið að menn hafa
enn fjariægst skynræn lögmál litafræðinnar,
og þannig les maður jafnvel í skrifum lærðra,
að málarar hamist við að setja fallegan lit við
lit, það sé þeirra ær og kýr og þykir þeim lítið
til koma og hugmyndafræðina skorta. En slík-
an framslátt má jafna við að reglustrikan fái
mál og telji sig gædda skapandi kenndum og
hönd mannsins verkfæri sitt. Hið fræðilega
var og er kennt í vísindum sögu og heimspeki
en ekki þjálfun skynrænna kennda gagnvart
fyrirbærum listarinnar né lífsins og þessvegna
væri raunhæft að ætla að Newton hefði átt jafn
erfitt með að sætta sig við kenningar Goethes,
og Goethe við hinn einsýna og afmarkaða
fræðilega grunn Newtons. Goethe var maður
1 6 LESBÓKMORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000