Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2000, Qupperneq 3

l.rSBOk MOII(.l \III VI)SI\S - MENNEVG LISTIR
25. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Hamraveggir
Stekkjargjár á Þingvöllum munu næstu vik-
ur þjóna hlutverki sýningarveggja á sýn-
ingunni Dyggðirnar sjö að fornu og nýju
sem einnig fer fram í Listasafninu á Akur-
eyri. Fjórtán listamenn voru fengnir til að
túlka höfuðdyggðirnar úr kristni
og sjö nútímadyggðir sem ákvarðaðar
voru með könnun á vegum Gallup.
Vígðalaug
á Laugarvatni er í kastljósi dagsins í tilefni
kristnitökuafmælisins. Kristinn Kristmun-
dsson skólameistari Menntaskólans á Laug-
arvatni segir frá lauginni, þar sem Sunn-
lcndingar og Norðlendingar voru skírðir
eftir kristnitöku, og einnig segir hann frá
Líkasteinum við laugina, þar sem lík Jóns
Arasonar og sona hans voru þvegin.
Bréfspjöld Samúels
Samúel Eggertsson, 1864-1949, var drátt-
hagur hugsjónamaður og fræðari sem gaf
út á fyrstu tveimur tugum 20. aldar ljölda
póstkorta, eða „bréfspjalda", þ.á m. var eitt
um Hallgrím Pétursson og annað um ís-
lenska þjóðarmeiðinn. Dóra Jónsdóttir
skrifar um þennan sérstæða teiknara og
skrautritara.
Kristnitökuhraunið
Á 1000 ára afmæli kristni í landinu er rifjuð
upp frásögn Kristnisögu um jarðeld í Olfusi
og þótti sumum engin undur að goðin
reiddust. Menn töldu löngum að Þurár-
hraun, nærri Þóroddsstöðum, væri þetta
hraun, eða Eldborgarhraunið vestar sem
stefnt hefur á Hjalla. Rannsóknir hafa sýnt
að hvorug tilgátan er rétt, en ljóst er hvaða
hraun rann árið 1000. Gísli Sigurðsson Iítur
á Kristnitökuhraunið.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Vígðulaug á Laugarvatni í tilefni umfjöllunar. Laugin og næsta umhverfi
hennarnafa lítið breyst í aldanna rás.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson

ÚR SÓLARUÓÐUM
BROT
Sól egsá,
sanna dagstjörnu,
drjúpa dynheimum í;
en Heljar grind
heyrðag á annan veg
þjóta þunglega.
Sól egsá
setta dreyrstöfum;
mjög var eg þá úr heimi hallur;
máttughún leizt
á marga vegu,
frá því erfyrri var.
Sól egsá,
svo þótti mér
sem eg sæja göfgan guð;
henni eglaut
liinzta sinni
alda heimi í.
Sól egsá,
svo hún geislaði,
að eg þóttumk vættki vita;
en gylfar straumar
grenjuðu á annan veg,
blandnir mjög við blóð. .
Sól egsá
á sjónum skjálfandi
hræðslufullur og hnipinn,
því að hjarta mitt
var harðla mjög
runnið sundurísega.
Enginn veit hver höfundur Sólarljóða er, en líklega er hann prestlærður 13. al-
dar maður. Við hlið Lilju er Sólarljóð talið tilkomumesta skáldverk kristninnar í
íslenskum bókmenntum á miðöldum. í kvæðinu lýsir látinn maðurdauða sínum
og greinir frá því sem hann sér handan landamæranna.
ÞEIR SEM
GUÐIRNIRELSKA...
RABB
Hvað er það sem allir vilja
verða en enginn vill vera?
Þannig hljóðar gáta sem
ég heyrði í bernsku minni.
Svarið er - gamall. Flestir
vilja ná háum aldri en
fæstir geta hugsað sér að
verða gamalmenni. Mér
þótti þetta mjög rökrétt á sínum tíma, ekki
síst þar sem ég hafði fyrir augunum aldrað,
lasburða fólk sem virtist ekki hafa annan
tilgang en bíða þess að dauðinn veitti því
miskunn sína. Allt er þó breytingum undir-
orpið. A síðustu áratugum hafa aðstæður
aldraðra í samfélaginu gerbreyst og eftir því
sem æviárin fljúga áfram og ellin færist
smám saman nær manni sjálfum horfir mál-
ið öðruvísi við. En hvenær og hvernig kemur
ellin? Mér er nær að halda að hún sé ekki
síst hugarástand sem við getum haft tals-
verða stjórn á. Kannski er það bara afneitun
á staðreyndum, óskhyggja þess sem vill
verða en ekki vera.
Gjaman er fullyrt að hraklega sé búið að
öldruðu fólki í samfélagi okkar. Þeir sem
hæst láta virðast einkum hugsa út frá bein-
hörðum peningum, ellilífeyri og vistunarmál-
um. Að sjálfsögðu kreppir skórinn þar á
ýmsan hátt en þessi viðhorf mótast alltof
mikið af því að aldraðir séu þurfalingar, eins
konar fjárhópur á gjöf, ekki einstaklingar
með sérkenni, tilfínningar og andlegar þarf-
ir. Þeim er gjarnan skákað til hliðar, þjóðfé-
lagið hefur ekki lengur þörf fyrir vinnufram-
lag þeirra, fjölskyldurnar hafa lítið tóm til að
sinna þeim nema á tyllidögum og þær lausn-
ir sem menn einblína á eru íleiri þjónustuí-
búðir, hjúkrunarheimili og félagsmiðstöðvar
og tryggur lífeyrir. Eg minnist gamallar
frænku minnar sem naut góðrar umönnunar
á hjúkrunarheimili, skorti ekki fé og fékk
greinilega oftar gesti en aðrir á sömu deild.
Hún var nánast málstola af öldrunar-
sjúkdómi en hafði skýra hugsun og eitt sinn
er ég sá tár blika á hvarmi hennar og bað um
skýringu stundi hún með erfiðismunum:
„Það er sálin.“ Og þá er kannski komið að
kjama þessara hugleiðinga.
Það er sálin, þetta illskiljanlega fyrirbæri,
sem hrjáir stóran hóp þess heiðursfólks sem
nú hefur lokið lífsstarfí sínu. Iðulega fínnur
það fyrir tilgangsleysi og tómleika sem eru
þungbærari en ellikvillar og þverrandi kraft-
ar. Lífíð þýtur framhjá með vaxandi umferð-
arþunga en fátt drífur á dagana og framtíð-
arsýnin er myrk. I mörgum tilvikum veitir
litla gleði að rifja upp gengin spor. Þar blasa
við mistök sem ekki verða leiðrétt, sár sem
aldrei náðu að gróa, sektarkennd og eftirsjá.
Slíkar tilfínningar ryðjast fram eftir því sem
æðaslátturinn hægist eftir langa starfsævi.
Ekki fer hjá því að bóndanum, sem hefur
sléttað tún í sveita síns andlits, fínnist hann
til lítils hafa erfiðað þegar því hefur verið
breytt í golfvöll og konan, sem kom stórum
hópi barna til manns í afskekktri byggð,
horfír á eftir þeim með hryggð í hjarta til
fjarlægra héráða og landa eða yfir móðuna
miklu. „Hvað er þá orðið okkar starf,“ kvað
Jónas. Ekki má skilja þessi orð svo að ég telji
öll gamalmenni kvartsár og þunglynd. Margt
aldrað fólk, sem á vegi mínum verður, er
glaðsinna og svo bráðskemmtilegt að unun
er að samskiptum við það. Að sjálfsögðu hef-
ur það margvíslegar skoðanir á nútímanum
og öllum þeim breytingum sem hann hefur
fært okkur, og stundum fær maður orð í eyra
fyrir hraðann, streituna og gi-æðgina. Slíkar
ádrepur geta stundum komið fyrir okkur vit-
inu en skynsamt fólk gerir sér Ijósa grein
fyrir því að það stöðvar ekki framrás tímans
þótt sjálft hafí það þurft að draga sig í hlé úr
hinu daglega amstri. Hins vegar er það flest-
um nauðsynlegt að halda góðum tengslum
við ættingja og vini og eiga þar hjartarými.
Það gera þeir helst sem miðla hlýlega af
reynslu sinni og lífsspeki og eru ungir í anda.
Því er oft haldið fram að gamalt fólk eigi að
njóta ávaxtanna af lífsstarfi sínu og er mikið
rétt. En þá er enn og aftur einblínt á bein-
harða peninga. Sá sem hefur önglað saman
fé á að njóta þess, sá sem hefur greitt í lífeyr-
issjóð á að fá sínar tekjur og samfélaginu ber
að launa dygga þjónustu með góðum elli-
lífeyri. Hvar kemur þá sálin inn í dæmið, hin
andlega velferð? Er hún á ábyrgð ættingja
eða samfélags? Verður hún kannski best
tryggð með lyfjagjöf? Því verður tæplega
trúað. Bestu ávextimir af lífsstarfinu felast í
andlegri velferð en hún hvílir að miklu leyti á
fólkinu sjálfu og þeirri innstæðu sem það
færir með sér inn í ellina og hér er ég ekki að
tala um peninga.
Oft er því fleygt að sumt gamalt fólk sé
eins konar skopmyndir af sjálfu sér. Ákveðin
persónueinkenni magnist upp með árunum
og nái yfirhöndinni. Þetta má til sanns vegar
færa. Sá sem hefur tamið sér dálitla sjálfum-
gleði um dagana þreytist ekki á að segja af
sér frægðarsögur í ellinni, hlustendum til
blendinnar ánægju. Nöldurseggurinn færist
allur í aukana þegar hann er hættur að vinna
og þann, sem hefur unun af því að skegg-
ræða um eigið heilsufar, skortir sjaldan um-
ræðuefni þegar árin færast yfir. Þetta á þó
ekki einungis við um lesti heldur einnig um
kosti. Hafi menn tileinkað sér bjartsýni og
lífsgleði um dagana verða þeir eiginleikar
ríkjandi á elliárum. Eg minnist aldraðs
merkismanns sem var fastagestur á vinnu-
stað mínum fyrir hálfum fjórða áratug.
Hann hljóp upp stigana, dansaði eftir göng-
unum, sveiflaði hattinum sínum og söng milli
þess sem hann sagði okkúr hvað ellin væri
undursamleg. - Rennur aldrei af honum?
spurði forviða sendill eftir að hafa fylgst með
honum í nokkurn tíma en sá gamli var stakur
bindindismaður. Hann hafði bara alltaf verið
glaður og kátur.
Kannski yrði Reykjavík svolítið ski-ýtin ef
hún hún fylltist allt í einu af syngjandi gama-
lmennum og sjálfsagt era ekki margir eins
glaðværir að eðlisfari og þessi minnisstæði
fulltrúi eldri borgara. Fólk er misjafnlega
skapi farið og öllum ber að þjóna lund sinni
að miklu leyti. Hins vegar er lundarfarið
ekki föst og óumbreytanleg stærð og ekki er
síður verðugt verkefni að skafa af því hvim-
leiðustu agnúana fyrir elliárin en að safna í
komhlöður og tryggja sér fjárhagslegt ör-
yggi. Okkar innri maður er líklega sá eini
sem við höfum nokkuð óskoraðan um-
ráðarétt yfir og ef við leggjum við hann stöð-
uga rækt og náum við hann sáttum áður en
glíman við ellina hefst er snöggtum síður
hætta á að við verðum hornrekur sem horfa
með hryggð í hjarta yfir farinn veg.
Að sjálfsögðu er auðveldara um að tala en
í að komast. Og vissulega geta alvarlegir
sjúkdómar, minnisleysi og önnur elliglöp
komið í veg fyrir að fólk geti notið uppskera
sinnar í ellinni. En eftir því sem læknavísind-
unum fleygir fram fjölgar þeim sem horfa
fram á langt ævikvöld og birtan á því kvöldi
kemur umfram allt frá okkar innri manni,
sálinni, eins og hún frænka mín heitin orðaði
það. Margir hafa misskilið orðtakið: - Þeir
sem guðirnir elska deyja ungir. Þai- er átt við
þá sem eru ungir í anda, hvort sem þeir era
tvitugir eða tíræðir. Slíkir einstaklingar era
aldrei gamlir þótt þeir verði það.
GUÐRÚN EGILSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 1. JÚLÍ 2000 3