Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 6

Morgunblaðið/RAX
í úfnum hraunjaórinum ofan við Sand stendur krossinn, minnismerkið um listamanninn. Einfald-
ur og sterklegur, tekinn að láta á sjá og minnir í einmanaleikanum og þögnlnnl á sína hálf-
gleymdu sorgarsögu.
Morgunbla8i3/Jim Smart
Fjallkonan og landvættirnar prýða bókarspjald viðhafnargestabókar Þjóðminjasafnsins. Annað
megin listaverk Jóhannesar Helgasonar og sveinsstykki hans. Þjms. Listiðnaðarsafn nr. 2.
Sandhólm á Hellissandi. Þessa systur sína
vildi Jóhannes gleðja og bætti á sig í smíðun-
um. Um það segir faðir minn: „Síðustu nóttina
vakti hann við að klára smíði á saumaskríni og
smáhlutum, gersemi hinu mesta og listasmíð
að sögn. Gjafir sem hann hugðist færa systur
sinni. Að morgni varð að leggja upp til að ná að
Sandi fyrir kvöld. Jóhannes var því svefnvana
um morguninn en glaður og hress og ákveðinn
í að leggja í ferðina."
Feigur maður á ferð
„Jóhannes hélt af stað fótgangandi snemma
morguns ásamt Friðjóni, hinum 15 ára gamla
bróður unnustu sinnar. Færð var hin versta.
Er leið á gönguna styttu þeir sér leið og fóru
ofan vegar.“ (Að öllum líkindum efsta veginn í
Beruvík - sjá kort.) „Mun það hafa tafið för
þeirra frekar en hitt.“
Um síðari hluta ferðarinnar segir faðir
minn: ,Áður en leiðin var hálfnuð borðuðu þeir
nesti sitt. Mun Jóhannes litlu síðar farið að
finna fyrir þreytu, ekki síst af vöku og vinnu
síðustu daga. Sagði við piltinn er þeir stóðu
upp: „Við höldum áfram í Drottins nafni. Og
höldum stystu leið í áfangastað."
Þegar þeir komu til móts við bæinn Saxhól,
vestan Beruvíkur, var farið að dimma og syrta
í lofti. (Þá segir Kidda að hafi verið brostið á
slíkt aftakaveður í Einarslóni, að bændur urðu
að fara á streng til gripahúsa.) Var þá eftir um
tveggja tíma gangur að Sandi. Sáu þeir félagar
ljósið í Saxhólsbænum, sem nú var nokkuð úr
leið, sökum þess hve hátt þeir fóru. Hafði Jó-
hannes á orði að gott væri nú að koma að
Saxhóli, eða gista þar. Lagði Friðjón fast að
Jóhannesi að koma þar við, var orðinn hrædd-
ur við myrkrið og útlitið. Hann taldi það of
mikinn krók og svo yrði þeim ekki sleppt út
aftur af Þórarni bónda og Jensínu húsfreyju,
sem voru rómuð fyrir gestrisni.
Áfram héldu þeir og nokkru síðar brast á
með hvassviðri og snjókomu. Var þó meira
undan veðri að sækja og frost vægt. Afram
drógust þeir við þessar erfiðu aðstæður og
töldu sig komna langleiðina er Jóhannes þraut
að lokum kraft og villtir að auki í blindhríð og
myrkri en kennileiti engin. Munu þá hafa verið
í Prestahrauni. Þama grófu þeir sig í fönn, Jó-
hannes mókti og greip nú drenginn slik ofsa-
hræðsla að hann dreif ferðafélaga sinn upp,
sem hafði nú hvílst að mun. Enn lögðu þeir af
stað og nú varð Friðjón að ráða ferðinni,
rammvilltur og ókunnugur.“
Jóhannes bar bakpoka með kistlinum góða
og annan smíðisgrip, forláta spilakassa sem
hann hafði skorið og skreytt að beiðni frú Sig-
ríðar Bergmann, merktan Daníel, manni henn-
ar.
Enn heldur faðir minn áfram: „Er rofaði til
sáu þeir félagar Ijósin á Sandi“ (að öllum lík-
indum í Þorskadölum - sjá kort), “og hafði þá
borið talsvert af leið. Nú var Jóhannes að
þrjóta örendið, hann lagðist til hvíldar, stakk
niður staf sínum miklum og útskomum en bað
Friðjón að hraða sér til byggða eftir hjálp.
Drengurinn tók þá við pokanum og lagði á
sprett, en spölurinn lengri en hann sýndist.
Um sama leyti herti hríðina að nýju og ljósin
hurfu. Pilturinn sleppti sér af hræðslu, sídett-
andi í hrauninu og vissi hvorki hvert hann fór
né hve lengi hann hljóp í ofboðinu. Henti frá
sér pokanum einhvers staðar á þessu heljar-
hlaupi. Náði í vökulok til byggða, að Stóru-
Hellu (samkv. frásögn Kiddu; Karvel Ög-
mundsson segir Hraunskarð, í bók sinni Sjó-
mannsævi - Öm og Örlygur 82), bæ sem
stendur ofan við Sand. Hálftrylltur af hræðslu
háttaður ofaní rúm eftir að honum var hjúkrað
og færður matur. Úti fyrir geisaði iðulaus stór-
hríðin.
Um tvöleytið um nóttina slotaði loks óveðr-
inu. Var Friðjón þá ræstur og gat tekið þátt í
leitinni, ásamt tiltækum Söndurum. Hann gat
sagt greinilega frá en þegar á reyndi kom í ljós
að hann vissi raunar lítið meira en aðrir leitar-
menn, hafði verið rammvilltur. Veðrið versnaði
brátt aftur og snera menn við án árangurs."
Er birti af degi kom svo að segja hvert
mannsbarn til leitar, (um 100 manns segir í
frétt í Mbl. þ. 24. jan. 20). Þarna eru hraun og
hrjóstur, því vandleitað. Aftur var lagt af stað,
hraunið og næsta umhverfi gengið skipulega.
Jóhannes fannst klukkan tvö eftir hádegi, sam-
kvæmt frásögn föður míns - sem telja má víst
að hann hafi eftir Friðjóni. Karvel segir „síðari
hluta dagsins", þannig að þeim ber saman. Ail-
fjarri vegi og þeim stað sem pilturinn hélt.
„Hafði verið leitað langt yfir skammt," segir
faðir minn, „Jóhannes gengið drjúgan spöl eft-
ir að Friðjón skildi við hann. Aftur hafði hann
stungið niður stafnum góða svo hann fyndist
fyrr. Var það stafurinn sem vísaði á hann að
Iokum, var í Sandahrauni, skammt ofan við
Hraunskarðsbæinn. Hafði Jóhannes haldið
beint undan veðri og vindi, þvi ekki tekið beina
stefnu, stystu leið. Þar á sléttri grund hafði Jó-
hannes Helgason lagst til hinstu hvíldar og var
örendur er að var komið.“ Var þá 32ja ára,
nánast á sama aldri og Kristján bróðir hans, er
hann féll frá, 11 árum áður.
Langlífið átti heldur ekki að verða hlutskipti
Friðjóns. Hann fórst í miklu mannskaðaveðri
sem kallað er „Halaveðrið". Þá voru aðeins
fimm ár liðin frá þessum hörmungaratburði,
og Friðjón, sem var orðlagður sjómaðui’, að-
eins tvítugur. Kristín systir hans giftist síðar
Guðmundi Sæmundssyni, vænsta manni og
skipstjóra frá Gufuskálum. Þau áttu m.a. dótt-
urina Jóhönnu.
Að lokum segir faðir minn. „Hin harm-
þrungna systir lét leita að skríninu en fékk
ekki þá huggun. Berjafólk fann það 15 áram
síðar í hraungjótu, ónýtt með öllu. Ég hef sem
betur fer aldrei séð uppá aðra eins sorg og hjá
þessu manndómsfólki við fráfali Jóhannesar
sáluga. Var og aðdragandi allur eins sár og
verið getur fyrir ástvini hans. Er það allt
heilagur minningarreitur í huga þessa fólks.
Jóhannes var jarðsunginn í Hellnakirkju 29.
janúar og hvílir við hlið systkina og foreldra í
Hellnakirkjugarði. Séra Guðmundur Einars-
son flutti líkræðuna og komst m.a. svo að orði:
„ Síðast þegar ég talaði á þessum stað vígði ég
Drottni stærsta og fegursta verk þessa látna
bróður vors. Umgjörðina um altaristöflu
kirkjunnar sem því verður fegursti minnis-
varði eptir hann og starf hans á jörð...“
Kistillinn kom í leitirnar
Sem barn heyrði ég söguna, eins og faðir
minn sagði hana; að skrínið hefði fundizt löngu
síðar og þá orðið ónýtt. Þetta var sannleikur-
inn hinum megin jökuls. En staðreyndirnar
eru allt aðrar. Eg hafði setið hjá Kiddu á Dal-
brautinni heilan eftirmiðdag og hlustað. Kom-
inn tími til að kveðja er hún segir „Nú þarf ég
að sýna þér dálítið.“ Opnar skáp og hvað ætli
hún dragi fram úr pússi sínu annað en kistilinn
góða Kristínarnaut. Hann hafði þá fundist
nánast óskemmdur, eftir allt saman. Aðeins
örlítið annar blær á lokinu eftir vetrardvölina í
hrauninu. Það var sumarið eftir að smalast-
úlka frá Stóra-Hellu gekk framá pokann, sem
þá hafði verið gerð að óhemju mikil leit. Mun-
unum var komið í hendur eigendanna, Kristín-
ar Sandhólm og Sigríðar Bergmann. Faðir
minn hafði ekki ofsögum sagt af fegurð kistils-
ins. Hagleikinn og listfengið skín úr hverju
hnífsbragði. Líkt og aðrir munir Jóhannesar
Helgasonar Fanndal, lofar verkið meistara
sinn.
Að leiðarlokum
í bókinni Sjómannsævi, sem áður er getið,
rakst ég fyrst á krossinn, minnismerkið sem
sett hafði verið upp í minningu Jóhannesar, á
þeim stað sem hann lagðist til hinstu hvíldar í
hrauninu ofan við Sand. Eftjrgrennslanir bára
lítinn árangur, uns ég talaði við Cýras Danel-
íusson, sem vissi allt um minnismerkið. Hann
vísaði mér á Sæmund Kristjánsson í Rifi, sem
þekkir manna best héraðið undir Jökli. Sæ-
mundur hafði komið að krossinum aðeins
nokkrum árum áður og kom því til leiðar að
annar gjörkunnugur útivistarmaður, Smári
Lúðvíksson á Rifi, fylgdi okkur Ragnari Axels-
syni ijósmyndara á staðinn. Þarna stendur
hann enn, einfaldur, sterklegur, látlaus. Sér-
valinn, kvistalaus kjörviðurinn orðin ljós og
veðraður. Sæmundur segir að þá hann kom
fyrst á staðinn á sjöunda áratugnum, hafi vott-
að fyrir leifum af hvítri málningu á krossinum.
Sem minnir í einmanaleikanum og þögninni á
sína hálfgleymdu sorgarsögu. Ekki hefur verið
á annarra færi en þaulkunnugra að ganga að
krossinum þar sem hann rís, ekki mikið meira
en metrahár, uppúr vörðubroti á hraunbreið-
unni. Nú hafa þeir Sæmundur og Smári mælt
út staðinn með GPS-staðsetningartæki, hnitið
er: N: 64-53-38, W: 23-52-54.
Þar með er vitað, svo ekki skakkar metra,
hvar Jóhannes endaði göngu sína. Frá hraun-
bollanum er nálægt hálftíma gangur við bestu
aðstæður að næsta byggða bóli, Stóru-Hellu.
Staðurinn einum 400 metrum frá almennum
gönguleiðum, samkvæmt leiðarlýsingu Sæ-
mundar. í æsku hafði Smári gengið fram á
kross\pn af algjörri tilviljun, og vitjað hans
regluiega. Síðast fyrir örfáum árum, þá þarfn-
Jóhann Hjálmarsson
Ljós heimsins
Á ferðum okkar um hraunið
rákumst við stundum
á einmanalegan kross
nálægt djúpri laut
Við fengum fá svör:
Maður frá Hellnum
hafði orðið úti
á leið inn á Sand.
í Hellnakirkju errammi
sem hann hefur smíðað
utanum frelsarann,
altaristöflu
af heilagri kvöldmáltíð.
Nú kemur fólk til að skoða
þennan eina ramma
ífátæklegri útnesjakirkju.
í björgunum fyrirneðan
garðinn, þar sem bein hans
Uggja,
erfuglinn hávær
eins ogforðum
þegar hann lagði af stað
áður en élið skall á
með ungar hendur
sem voru þess umkomnar
að smíða ljósi heimsins
verðugan ramma.
Síðan hefurlengi mætt
um grjót ogmosa.
í hrauninu sést ekki framar
neinn kross.
Úr Ijóðabók Jóhanns Hjálmarssonar, At-
hvarf í himingeimnum - útgefandi Al-
menna bókafélagið 1973. Skáldið á ættir
að rekja að Saxhóli í Beruvík.
aðist hann lagfæringar og festi m.a. þvertréð
sem hafði dottið niður, saumurinn orðinn ónýt-
ur. Arnar Sigurðsson (afabróðir hans var Jó-
hannes Sandhólm, eiginmaður Kristínar Sand-
hólm), segir að þeir Jóhannes og Sumarliði
Andrésson (sonur Guðrúnar Helgadóttir
(1869-1926), elstu systur Jóhannesar Helga-
sonar), jafnan kenndur við heimili sitt, Viðvík á
Sandi, hafi sett upp krossinn sumarið 1920,
frekar en 21. Gjöf frá Kristínu og fjölskyldu, til
minningar um bróður hennar. A honum er
sporöskjulagaður koparskjöldur með upphafs-
stöfum listamannsins; JHF.
Hálftími er ekki langur tími á vogarskálum
eilífðarinnar en yfrið nógur fyrir örþreyttan og
sjúkan mann við verstu aðstæður og öll klæði
og búnaður heldur ófullkominn miðað við það
sem þekkist í dag. Þegar komið er á staðinn og
menn virða fyrir sér kringumstæðurnar er
vandi Friðjóns heitins augljós. Þarna eru lítil
auðkenni að fara eftir fyrir ókunnugan, skelfd-
an og óharðnaðan ungling í náttmyrkri og hríð
- í miðri framvindu sem hefði reynst hverjum
fullorðnum tvísýn þrekraun.
Þegar atburðarásin er skoðuð, telst líklegt
að Jóhannes heitinn hafi, ofaná svefnleysi og
þreytu eftir stranga vinnutörn og verstu að-
stæður hvað snertir færð, árstíð og veðurfar,
ekki gengið heill til skógar. Hafði fengið
lungnabólgu á námsáranum, einsog áður er
getið, sá sjúkdómur víkur aldrei langt frá þeim
sem hafa einu sinni fengið hann. Hér bjóða all-
ar aðstæður; vökur, þreyta, vosbúð og kuldi
honum eða hverjum öðrum veikindum heim.
Jóhannes var á besta aldri, samsvaraði sér vel
en nær ekki á áfangastað þrátt fyrir að hann sé
svo hryggilega skammt undan sem raun ber
vitni.
Heimildir:
Handrit um hinstu for Jóhannesar Helgasonar eftir
Valdimar Kristófersson frá Skjaldartröð „Jóhannes
Helgason frá Hellnum”, ritgerð eftir Hildi Margrétardótt-
ir.
Pálsætt undir Jökli, Sjómannsævi e. Karvel Ögmunds-
son, Morgunblaðið, jan. 1920. Athvarf í himingeiminum,
ljóðabók eftir Jóhann Hjálmarsson skáld. ViðtökVið Krist-
inu Jónsdóttur, mars-júlí. Hildi Margi-étardóttr, mars-
júlí. Helgu Reinharðsdóttur, mars-júlí. Sæmund Krist-
jánsson, apríl-júlí. Ingunni Hoffmann, júlí. Cýrus Danel-
íusson, apríl. Smára Lúðvíksson, maí. Amar Sigurðsson,
maí. Lilju Ámadóttur, júlf. Sigrúnu Ástu Jónsdóttur, apríl
-maí. Öll tekin á árinu 2000.
Greinarhöfundur ó ættir að rekja að Hellnum.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. SEPTEMBER 2000