Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 13

tíma met ég það líf sem hrærist undir þekki-
legum þökum borgarinnar, mér til skemmt-
unar. Það er af og frá að ég beri niður-
stöðurnar lengur á torg með tilstyrk prent-
svertu. Síðasti móhíkaninn, hafið þér lesið þá
bók?
Nei auðvitað ekki. Hvernig læt ég? Æska
yðar. En eðli máls ræður raunar gerð tals.
Þessi bleikja, sjáið þér, sem komin er í birt-
una, hún veit á uppstyttu. Nú birtir ögn og
þér getið brátt haldið á slóðir fuglanna.
Steinhjartað mitt. Hégómagimdin er ekki
til húsa þar, hún þarf meira svigrúm. Tauga-
kerfið allt. Vélráð þurfa minnst rými þótt
ótrúlegt sé; brot af framheilanum dugir.
ið fyrra tai? Gleymið því. Það sem
okkur stendur næst að taka til með-
ferðar er fyrirsjáanleg brottför
Paganinis, hann er sjáið þér til, að
færa sig með svertuna og allt sitt hafurtask á
önnur hvel. Leiðir okkar skilja því von bráð-
ar. Tökum því upp annað tal. Um yður til
dæmis. Þér eruð barnung.
Nítján ára - ekki alveg lífsreynslulaus
samt. Ég vona að reynslan hafi verið hæfi-
lega bitur, það er illskárra að fá hana með
fyrra fallinu í smáskömmtum sem bólusetja
heldur en síðar í stórskammti sem deyðir.
Alveg rétt, við getum einnig orðað það á þá
lund, en til eru þau stjörnukort sem sýna að
leiðin til Paradísar liggi þvert um túngarð
Vítis.
Er það virkilega svo? Það gleður mig að
þér kjósið að ég tali frjálslega - eins og á
barnum í Káetunni. En nú er alveg stytt upp
og ég held áfram gyðingsgöngu minni og
regnið hamlar ekki lengur för yðar á fund
piltsins yðar.
Eigið engan? En einhversstaðar er hann.
Haldið þér það ekki?
Merkilegt. Þér eruð ekki vissar um það.
Yður leiðast ungir menn. Skarplega athugað.
Þeim er heldur í engu treystandi nema því að
vilja bergja á nýjum nautnum alstaðar og
alltaf. Hærri aldursflokkar eru með hugann
við viðfangsefni líðandi stundar og kappkosta
að dvelja sem lengst við nautn sem gefst. En
nú brýst sólin fram eins og ég lofaði yður,
látið mig ekki tefja. Hér kemur vagninn eins
og kallaður. Hafið hraðan á. Ég er yður
þakklátur, þér hafið gefið gráum degi minnis-
stæðan lit. Heilsið útlandinu frá mér og njót-
ið andblæs Parísar og trjánna. Hikið ekki -
vagninn!
Eg hélt...
Gott og vel. Göngum þá. Það er stytt upp.
Mín erindisleysa er í austurátt, niður að torg-
inu. Og yðar erindi?
Einnig í austur.? Þar hittist vel á...
Alls ekki. Gerið svo vel - en sá er hængur
á að ég hef heldur slæmt orð á mér á smá-
borgarastiku mælt - sem er ein herjans vold-
ug stika, þannig að það er hæpinn ávinningur
að sjást í samfylgd minni, ef þér hyggið á
hervirki á almennum hjónabandsmarkaði.
Öðru máli gegnir um tímabundin afdrep. Af-
drep í veðravíti, votviðri einkum og sér í lagi,
sættir á augabragði rummungsþjóf og gerð-
arlegasta lögreglumann. Manneskjan er
býsna hagsýn þegar að henni kreppir.
g yður stendur alveg á sama. Auð-
vitað. Margsigld manneskjan.
Hvernig læt ég? Og úr því að
mannorðið er sama forgengileika
háð og járnið, innstæða sem óhjákvæmilega
hlýtur að rýrna að sama skapi sem frjálsu lífi
er lifað, göngum þá fröken Éix. En gætið yð-
ar, bæði er skuggsýnt og bláu skórnir sem
eru rauðleitir að sjá undir rosanum eru við-
kvæmir; gullspeglarnir við fætur okkar eru
pollar. Yfirborðið er skínandi eins og þekki-
leg þök borgarinnar - en undir er vilpan og
cloaca maxima. Ekki svo að skilja að nauð-
synlegt sé að einblína á þann sannleik - en
skynsamlegt er að kunna á því nokkur skil að
fæst er sem sýnist. Veld ég yður ekki annars
óþægindum með hægagangi mínum?
Ekki til baga? Gott. Hnéð - skiljið þér.
Bagallinn, stafurinn vildi ég sagt hafa, er
raunar til fleiri hluta gagnlegur en að taka
þunga af liðamótum. Orðum til áréttingar til
dæmis - sem kemur sér vel þegar sannfær-
ingunni er ábótavant, auk þess sem hann
ljær mönnum virðuleik sem þá að jafnaði
sárvanhagar um. Franski málarinn Toulouse-
Lautrec lét hola staf sinn og fyllti konjaki -
sem hann sötraði á næturrölti sínu milli
vinnustofunnar og dansmeyjanna á Rauðu
myllunni sem hann gerði ódauðlegar, en fékk
þó ekki að sænga hjá, ekki einu sinni þótt
peningar væru í boði og átti hann þó nóg af
þeim. Ótrúlegt en satt. En hann gekk líka við
stafinn alla ævi - mín fagra. En bíðum við,
þei þei...
Jú, ekki ber á öðru. Þeir knýja sírenurnar.
Brunaliðsmenn á þeysireið undir brakljósum,
sjáið, meðfram þriðju húsasamstæðu og floti
bílrakka sveigir fréttagírugur í slóðina. Látið
fyrirganginn samt ekki ræna yður nema
þessu eina augnabliki. Ef um verslunarhús er
að ræða gerist ekki miklu meira en það að
rafheili ungar út nokkrum tölum á þar til
gerðan rúðupappír - sem aftur veltir ögn
breyttum tölum á annan reit sem ákvarðar
iðgjöldin næsta ár. Auralítilla húsmæðra bíð-
ur hátíð að tíu dögum liðnum.
Manntjón? Gæti hugsast - og kynni þó að
afstýra stærri voða fjær í þessum vefnaði
sem heitir tími. Þér leiðið þessa athugasemd
hjá yður. Það ber hugarfari yðar fagurt vitni
- en breytir þó engu um ýmis torræð ferli í
þessu gangverki sem kallast mannheimur.
Nú er vælið dáið út og nú handfjatla þeir
slöngurnar æfðum höndum undir látúns-
smelltum hjálmum og andrúmið er lygnara.
Sveigið nú höfuðið tíu gráður í vestur. Hér
koma gegnum húmið tvær myndastyttur á
virðulegu skriði til síns heima, ástsamlega
samankræktar um olnbogana. Spíssað höku-
skeggið og vel skorinn frakkinn fara vand-
lega völdum hattinum einkar vel - og konur
hér um slóðir sjást ekki tignari í klæðaburði
en frúin.
Gott kvöld herra minn og frú mín.
ú, við heyrðum í sírenunum. Ég kynni:
Glúmur arkitekt, nafnfrægur lífslista-
maður sem komið hefur sér upp ótölu-
legum fjölda minnismerkja í austur-
borginni - og frú Gígja, fædd Vermeer - af
tignum uppruna í landi túlípananna. Ungfrú
Wright, hún á annars heima í háloftunum -
en er jarðbundin um þessar mundir vegna
slæms ferðaveðurs efra.
Nei, okkur er ekki kunnugt um það frú
Vermeer; vonandi sögutækur bruni samt og
án manntjóns. Bílarnir eru fljótari í förum nú
en fyrrmeir og slöngurnar aflmeiri, að
ógleymdu asbestinu sem eldur bítur ekki.
Maður vonar það af alhug. Sælar. Sælir.
Það er rétt til getið. Hlæið bara. Fágað allt
og formlegt utanhúss. Gamall stíll og drjúgt
tæki til mannvirðinga í eina tíð og dugir tals-
vert enn. Herranum er þó fleira til lista lagt
en skapandi gáfur og prýðileg eiginmennska.
Hann er einnig fyrirmyndarelskhugi það ég
best veit - og er vel af sér vikið, maður kom-
inn á þennan aldur. Það er hjá kornungri
stúlku í Austurgötu sem hann treystir þann
orðstír þriðja hvern morgun rýmilega fyrir
skrifstofutíma - eða klukkan sjö stundvís-
lega.
Ekki með á nótunum? Nú. Þér kímið samt.
Nóturnar hljóta þá að vera fyrir utan grip
yðar. Hafið ekki áhyggjur. Það mun stækka
með tímanum. En þér skiljið. Arkitektinn er
morgunmaður sem er dyggð af því tagi að
það vefst jafnvel fyrir illkvittnum mönnum að
koma henni heim og saman við afbrigðilegan
erindrekstur. Broddborgari er skyldugur að
gæta virðingar sinnar - viðskiptanna vegna.
Dæmið er auðreiknað. Stúlkutetrið í Austur-
götu er trúlega óþreytt á morgnana eins og
annað fólk - og þó gætt hagnýtri höfgi. Svo
tíminn virðist bærilega við hæfi morgun-
manns. Yngsta dóttir arkitektsins og frúar-
innar með rætur í Amsterdam og Jamaica
nemur arkitektúr í París og starfar hjá Iceair
á sumrum. Arkitektinn og ég elduðum grátt
silfur saman fyrir margt löngu, enda margt
líkt með okkur.
Hlæið eins og yður lystir. En sjáið til. Hér
eru kjörin gatnamót til að hnika stefnunni.
Kirkjugarðurinn er steinsnar héðan og þaðan
liggur sund til Káetunnar. Við stefnum þá
niður á láglendið.
Fyrirgefið. Ég heyrði ekki.
á, pilsið. Telpan. Ég er yður sammála.
Það var raunar með alstysta móti á
þessum táningi. En nokkur huggun er
það að þegar ekki verður komist lengra
í þessa átt munu pilsin aftur ná viðunandi
sídd, svipaðri yðar - og þá er ekki ónýtt að
hafa nokkra vitneskju um hvernig kvenlegg-
ur þjóðarinnar er vel fyrir ofan hné. Annars
var markaðsgildi kynfæranna nokkuð ljóst -
fyrir minipils. Dyggðin átti raunar áður fyrr
rót í hreinni hagsýni - sem spratt af tækni-
legum vanefnum. Nú er plastið og pillan
komið til sögunnar, guði sé lof. Kynhungur
er raunar ekki jafn átakanleg plága og það
hungur sem að maganum veit - en ytri merki
þess fyrrnefnda eru hávaðasamari en nokkur
önnur hörgulsgei’vi. Faldur pilsanna er flug-
mælskur: Sjáðu maður hvað ég hef, hafirðu
gleymt því. Glæpamenn í öngstrætum að
næturlagi hafa svarað kallinu formálalaust - í
nærliggjandi portum undir gluggum lög-
reglustöðvarinnar. En kvenfólk fullyrðir að
það sé mun frárra á fæti stuttpilsað og vegi
það nokkuð á móti áhættunni.
Reisið höfuð yðar álfkona. Höllin blasir nú
við. Þeir voru að tendra flóðlýsinguna.
Þér hafið lög að mæla. Verslunarhöllin á
engan sinn líka. Kaspar er annálaður snill-
ingur. Það tók snillibragðið ekki nema
tuttugu og fimm ár að ná þessu umfangi - tíu
hæðum, sýnist mér. Upphafið var þó heldur
hversdagslegt og tæpast frásagnarefni.
Sagan hefst á pöntunarfélagi fátækra manna
í kreppunni. Félagið veslaðist upp á skömm-
um tíma með hætti sem ekki skýrðist til fulls
fyrr en Kaspar hafði gróðursett vísinn að því
fyrirtæki sem þér sjáið hér geislandi eins og
guðdómstákn úr marmara, gleri og ryðfríu
stáli. Gætið yðar. Þér drápuð tánni í vilpuna.
Hér er klútur, gerið svo vel.
Alls ekki. Hann er úr silki. Eigið hann til
minja.
Þér áttið yður ekki alveg. Yður verður þó
tæpast skotaskuld úr að stoppa í gatið.
Kúnststoppið samt ekki. Myndin af Kaspar
er ekki þess virði.
Ég er yður sammála. Hér í kirkjugarðinum
er grafin mikil saga. Ekki vildi ég samt
hlusta á krossana tala sannleikstungum í kór
- og raunar ekki heldur steinana sem grillir í
þarna í kirkjugarðsveggnum vestanverðum.
Þeir anga bókstaflega af sögu síðan í seinna
heimsstríði. Nú er nýhætt að jarða hér og
hliðin læst nema um helgar. Þau eru því
ólæst núna. En við getum stytt okkur leið
gegnum garoinn.
Leyfið þér að ég dreypi á messuvíni sem
ég hef í tinfleyg innanklæða - í samfagnaðar-
skyni við þá sem liggja dauðir undir sverðin-
um. Það er enginn í augsýn þessa stundina
og einu gildir hvað þeir hugsa sem kynnu að
liggja á gægjum. Ég verð mjög fljótur - án
flausturs þó - þannig að hverfandi hluti
virðuleikans fer forgörðum. Horfið á sólar-
lagið í vestri. Kærar þakkir.
Skiljanlega. Þér voruð ekki fæddar í þann
tíma. Það eru einkum þessir steinar, þessir
sem dottið hafa úr hleðslunni - sem trúandi
væri til að verða hraðmælskir. Sjáið grasið,
það sýnist rauðgrænt vegna kvöldroðans - og
lauf trjánna þó fremur - enda ber þau hærra.
Við ættum kannski fremur að láta hugann
dvelja við laufþökin en hrundu legsteinana.
ott og vel. Eins og þér viljið. Þessi
steinahrúga þarna? Þeir steinar
hafa hrunið úr hleðslunni fyrir
ágang meyjarfóta og háttvíst gras-
ið keppist nú við að fela. Minni kynslóð var í
þá daga - sem þér voruð ófæddar og þessir
steinar voru troðnir - að áskotnast einn
hyrningarsteinninn í heimsmynd sína. Hvar
var ég? Ég er að tapa þræðinum.
Alveg rétt. Steinarnir, þessir tilteknu
merkissteinar. Hermennirnir, flestir á gírug-
asta kynþroskaskeiði, voru einkar slungnir í
Sjafnarmálum, fannst okkur, einkum í fyrstu
- meðan þeir þurftu á því að halda. Ég man
eftir rauðkrossuðum sjúkrabíl sem löngum
var staðsettur næturlangt gegnt skarðinu í
hleðslunni, sem þá var raunar heil og hafði
verið í aldir. En nú hafði heimsmenningin
haldið innreið sína. Bifreiðin var kjörið verk-
færi, bráðsnoturt svefnherbergi á hjólum og
tjöld fyrir gluggum. Hún stóð þarna aðeins
eftir að skyggja tók og svalir vindar blésu. I
annan tíma, fröken Fix - skuggsýnan og ekki
kaldari en svo að vandalaust var að halda á
sér hita með hæfilegri hreyfingu - þjónuðu
leiðin undir lífið og blóðblöndunina sem gert
hefur nútímaæskuna að fríðustu æsku frá
upphafi byggðar. Kvenþjóðin gekk lauguð
skini fegurstu ræktarsemi inn í garðinn að
austanverðu að lesa á krossa og huga að
kristilegum blómum — þangað til komið var í
skjól af trjánum, að stúlkurnar tóku á sprett
að hleðslunni í vestri - og þaðan var hreint
enginn spotti, tæpar tvær álnir, það var allt
og sumt - í notaleg lökin bak við rauðkross-
aða hurðina. Heraginn sagði vel til sín; her-
mennirnir voru stundvísir upp á mínútu. Á
heila tímanum rýmdu þeir bílinn og nýir sett-
ust inn samtímis því að hliðið að austanverðu
var opnað hæversklega á ný. Þegar frá leið
og samskiptin gerðust almennai’i færðust
hlutirnir í frjálsara horf og sjúkrabílarnir sá-
ust lítið upp frá því. Burðarmiklir flutninga-
kaggar leystu þá af hólmi, þeir söfnuðust í
lest og fylltu sig sunnan við íþróttavöll æsk-
unnar. Þvílík runa. Hún nær alveg fram á
þennan dag. Ég geymi i minni kílómetralang-
ar gluggaraðir bláu kagganna og í rúðugler-
inu eftirvæntingarfull andlit skólasystranna,
enn með fermingarpermamentið þrykkt í
hárið á leið á böllin í kömpunum fyrir utan
borgina. Þjóðin var ekki jafnfríð þá og nú. Þó
brá fyrir skínandi fögru sakleysi og yndis-
fríðum barmi í rúðuglerjunum. Þau andlit
eru enn furðuskýr. Síðar, þegar við drengirn-
ir komumst í Kærlighedens Billedbog - hafði
hún ekki annað en upprifjunargildi fyrir okk-
ur. Flosaport var þrautnýtt til stefnumóta -
enda tæpast kjörið til annars betra utan
smíðanna vegna hefilspónanna sem voru
ferskir og angandi á hverju kvöldi. Nú er það
port úr sögunni - nema í æskuminni aldraðra
húsmæðra.
æsti þáttur? Bíðum nú við. Jú. At-
hyglisverðar staðreyndir komu
síðar á daginn og urðu frægar.
Nauðganir af völdum hermanna
heyrðu til hreinna einsdæma hér, það er síð-
an heimssögulegt fyrirbæri og margmært í
stríðsheimildum Bandamanna. Þjóðin fær
ekki fullþakkað það. Mikilsháttar borgarblað
fjallaði ítarlega um málið nýverið, að vonum
stolt af þessum ólygna vitnisburði um
virðinguna sem aðfluttur her auðsýndi henni,
því að stríð er nú einu sinni stríð. Leyfið þér,
kaleikurinn innanklæða, áður en við komum í
fjölmenni. Kvöldroðinn er enn í vestri handa
yður að lauga augu yðar í.
Jú, ég kem auga á unga manninn, hann sif
ur eða réttara sagt klúkir við níunda kross
héðan reiknað. Yður er brugðið; kímið held-
ur. Maður getur ekki vænst tilbreytni af yfir-
náttúrulegum toga fyrr en um óttuskeið. Því
miður.
Það held ég ekki. Fremur að hann hafi ver-
ið að reyna að skemmta sér. Bráðungur mað-
ur og á sýnilega bágt. Gott kvöld herra minn.
Misvirðið ekki óvígðum manni afskiptasem£
ina. En gætum við orðið að liði.
Okkur er ekki kunnugt um að það sé á
neins manns færi að svara þeirri spurningu
af viti - en ef ég má -
Hinir dauðu? Ja, ef þeir væru nú örugg-
lega dauðir. Þeir eru til sem fullyrða að eng-
inn fari þótt svo hann fari að því er virðist,
hvorki lengrí veg né skernmri. Það er almenn
trú að brottför héðan sé ekki annað en til-
flutningur í aðra og þá væntanlega skaplegri
vídd, kannski á þessum hinum sömu slóðum,
jafnskjótt og við höfum gert annað tveggja:
innt af höndum tilskilda þjónustu héma meg-
in þilsins ellegar sýnt fram á getuleysi okkar
í þá veru.
Afsakið, ég heyrði ekki, vinstra eyrað er
daufara.
Það er okkur þvi miður ekki heldur kunn-
ugt um að svo stöddu. Við erum enn sömu
megin þilsins og þér. En fyrir handan kann
þó að finnast einhver skráð mynt - og þá
væntanlega nokkuð stöðug.
Það er svo. Úr þeirri beyglu yðar kann að
réttast. Við óskum yður velfarnaðar. Sælir.
Einmitt það já. Það er ekki von, þér eruð
óvön mæli manna við skál. Hann var talsvert
rykaður - en eftir því sem ég komst næst er
verslunarfélaginn sofnaður í svörðinn með
vitneskjuna um hvar aleiga hins er niður-
komin og hægari vandi að gleyma en fyrir-
gefa - sem er lífseigur sannleikur og hefur
vafist fyrir mörgum, jafnvel ódrukknum. Við
lokuin nú þessu ginnheilaga vesturhliði á efW
ir okkur. Ég vona að þér séuð ekki vegna
þessa atviks orðin afhuga því að við lítum inn
í Káetuna.
Afbragð. Hinkrum ögn, rauða ljósið.
Bifreið kann að skjótast fyrir horn-
ið, þetta er eitt af alskörpustu
hornum borgarinnar. Bifreið og
maður er ójafnari leikur en menn gera sér
ljóst að óreyndu - sem virðist - herra minn
trúr - vera að sannast hér rétt einu sinni!
Hemlaískrið smýgur merg og bein. Það mun-
aði ekki nema hársbreidd, þetta gengur
kraftaverki næst. Strætisvagn af þessari
stærð vegur einn og sér full sjö tonn, hamT*
hemlaði á þremur metrum.
Nei, nei, verið rólegar. Alls ekki. Yður hef-
ur missýnst. Það leið yfir hann áður. Vagninn
snerti hann ekki. Nú ber ég kennsl á menn-
ina. Þetta er ritstjóri síðdegisblaðs og kunn-
ur erlendur Ijóðaþýðandi á vegum gæludýra
ríkislaunuðu rithöfundanna. Ritstjóranum og
aðalbókrýninum var jafn annt um líf hans í
fyrstu og voru á leið með hann uppá arminn
yfir götuna með stefnu á Káetuna þegar
vagninn snaraðist úr brekkunni fyrir hornið.
Það sáuð þér. Ég er því miður, liggur mér við
að segja, gæddur full skarpri athyglisgáfu.
Ritstjórinn brást rétt við, enda gamall göt-
ustrákur, vanur bflum, hann togaði í hand-
legginn á þýðandanum til að kippa honum
með sér yfir á gangstéttina framundan. Rýn-
irinn sem er vitaskuld moðhaus vildi snúa vi^,
og togaði í hinn handlegginn í öndverða átt
uns vagninn var kominn ískyggilega nærri og
þeir sjálfir í hættu. Þá gáfu þeir auðvitað
dauðann og djöfulinn í gestinn. En þá var lið-
ið yfir hann, sem var mjög skynsamlegt við-
bragð andspænis sjö tonnum. Ég sá mjög
skýrt hvernig munnur hans opnaðist á því
augnabliki sem þeir strengdu hann fyrir
vagninn. En sjáum til! Hann er óvænt kom-
inn til meðvitundar og er að brölta á fætur og
ekki sjón að sjá hann og bílstjórinn horfir
orðlaus á. Gesturinn þarf áreiðanlega einn
fjórfaldan til að róa taugarnar þegar þeir
hafa dröslað honum í Káetuna. Það mátti
sem sé ekki muna nema hársbreidd að tengil-
iður þeirra félaga við hinn stóra heim yrði
drepinn fyrir augunum á þeim áður en þeim
hafði auðnast að gernýta hann. Nú streymhfc
umferðin guði sé lof liðlega á ný.
Ójú, það er rétt til getið. Bílamir hafa
fríkkað, en því er nú verr að þeir eru misfríð-
ir. Draumabifreiðin er oftar en ekki bifreiðin
sem ekur á næstu akrein. Það er eins og með
húsin sem fólk býr í og býr þó ekki í af því að
húsið á móti er fallegra. Hananú. Það sér á
að við erum komin í þröngbýla menninguna.
Þeir eru að því er virðist að handtaka hann.
Ég þekki þennan unga mann. Vísast er hann
drukkinn á leið úr Káetunni. En liðmannlegir
laganna verðir eru skilningsríkari stétt en
handtökin gefa til kynna. Þeir keyra hann
trúi ég sem leið liggur heim til konunnar, ef
hún þá er þar enn, sú ríka frú. ^
Ég er yður ósammmála. Segjum heldur að
meginerfiðleikar manna felist í tveim smá-
orðum: of - van. Ymist rísa menn ekki undir
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. SEPTEMBER 2000 1 3
H