Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 8

Glaumbær í Skagafirði. Elstu hlutar hússins eru frá um 1750.
Morgunblaðið/ómar
VINLAND - SKAGA-
FJÖRÐUR - SKÁLHOLT
Hin fyrsta hvíta móðir í Ameríku
eftir Ásmund Sveinsson.
er traustari heimild, er einnig að
finna framtíðarspá Guðríði til handa,
sem bendir til sömu áttar og völvu-
spáin. Það er eiginmaður hennar þá-
verandi, Þorsteinn Eiríksson, sem
hana flytur í andarslitrunum. Hann
segir m.a.: „Þú munt gift verða ís-
lenskum manni, og munu langar vera
samfarir ykkar, og margt manna
mun frá ykkur koma, þroskasamt,
bjart og ágætt og ilmað vel. Munið
þið gera bú á íslandi." Spádómsorð
hins deyjandi manns voru fleiri, þótt
eigi verði þau nánar rakin hér. En
spádómamir rættust, eins og þegar
hefir að nokkru leyti verið lýst.
Leið þeirra Vínlandsfaranna, Guð-
ríðar og Þorfinns karlsefnis, lá til
Grænlands um Noreg til íslands.
Settust þau að á æskuslóðum Þor-
finns í Skagafirði. Segir í Grænlend-
inga sögu að eftir fyrsta vetur þeirra
hjóna í Skagafirði hafi karlsefni
keypt Glaumbæjarland, reist þar bú
og stýrt því meðan lifði og þótti hinn
göfugasti maður.
Þorfinnur karlsefni varð ekki gam-
all. Ekki er þó fullkunnugt um hve-
nær hann dó. Eftir andlát hans bjó
Guðríður áfram í Glaumbæ með syni
sínum, þeim sem hún ól og sat yfir í
vöggu vestur á ströndum Vínlands.
Hann kvæntist skagfirskri stúlku,
Yngvildi Úlfhéðinsdóttur, Þorbjarn-
arsonar frá Guðdölum (þ.e. Goðdöl-
um). Þar kom að hann tók við búinu
af móður sinni. Mun hún þá hafa ver-
ið komin eitthvað yfir miðjan aldur.
Réðst hún þá í suðurgöngu (þ.e. píla-
grímsferð til Rómar). Er það ein-
stætt afrek, ekki síst af aldraðri konu
og ekki vitað um aðra konu íslenska,
sem þá hetjudáð hefir leikið eftir
henni á fyrri öldum. Um þetta afrek
eru heimildir ekki fjölorðar. Græn-
lendinga saga segir þetta eitt: „Og er
Snorri var kvongaður þá fór Guðríð-
ur utan og gekk suður og kom út aft-
ur til bús Snorra, sonar síns, og hafði
hann þá látið gera kirkju í Glaumbæ.
Síðan varð Guðríður nunna og ein-
setukona og var þar meðan hún lifði.“
Þar varð einn þáttur fornrar spár að
veruleika.
EFTIR BJÖRN JÓNSSON
SUMARIÐ sem nú er að líða
verður áreiðanlega lengi í
minnum haft fyrir margra hluta
sakir. Stórra atburða hefir ver-
ið minnst, þar á meðal 1000 ára
afmælis kristnitöku á Þingvöll-
um sem margir telja merkasta
atburð íslandssögunnar, þegar
lögtekið var að ráði heiðins manns, sem falið
hafði verið að skera úr hinum heitu og við-
kvæmu tniarágreiningi landsmanna, „að hver
maður á Islandi, meiri og minni, skyldu krist-
inn vera og skím taka.“ Það skyldi verða upp-
haf sameiginlegra laga, „því að“ - mælti hinn
vitri og framsýni maður: „það mun satt vera, er
vér slítum í sundur lögin, að vér munum slíta og
friðinn."
Þannig varð íslenska þjóðin kristin á ein-
stæðan hátt, án frekari átaka eða blóðsúthell-
inga. Einstæður atburður, sem á sér enga hlið-
stæðu í kristinsögu veraldarinnar. Þó svo að í
upphafi væri vafalaust aðeins um nafnkristni
að ræða til að byrja með, þá fjölgaði þeim fljót-
lega, sem fóru að taka trú sína alvarlega.
A yfirstandandi ári er þess einnig minnst á
margvíslegan hátt að árið 1000 fann Leifur
heppni Vínland hið góða. Fleiri sögulegar ferð-
ir voru famar á næstu árum í kjölfar Leifs og
félaga hans. Hinar vestrænu furðustrandir
freistuðu margra norrænna víkinga, svo sem
frá er greint í Grænlendinga sögu, Eiríks sögu
rauða og fleiri fomum sögum.
Einn þeirra sem beindi fleyi sínu vestur á
bóginn var Þorfinnur Karlsefni frá Þórðar-
höfða í Skagafirði, víðförull farmaður af göfug-
um ættum. Hann kom til Grænlands litlu eftir
árið 1000, dvaldi vetrarlangt í Brattahlíð,
kynntist þar ungri ekkju og glæsilegri, þá til-
tölulega nýkominni frá íslandi, Guðríði Þor-
bjamardóttur að nafni. Þau felldu hugi saman,
heitbundust og gengu í hjónaband þá um vet-
urinn. Vorið eftir verður það að ráði, að Þor-
finnur heldur skipi sínu tii Vínlands og voru tvö
önnur skip þar með í fór. í þeirri ferð voru sex-
tíu karlar og fimm konur, þeirra á meðal Guð-
riður. A meðan dvalið var í vesturvegi ól Guð-
ríður son, sem nefndur var Snorri. Er þessi
frumburður Guðríðar og Þorfinns karlsefnis
yfirleitt talinn íyrsti hvíti maðurinn, sem fædd-
ist í Ameríku.
Áður en lengra er haldið skal frá því greint,
að nokkru áður en leiðir þeirra Guðríðar og
Þorfínns lágu saman flutti grænlensk kona,
sem nefnd er Þorbjörg lítil völva, Guðríði fagra
og einstæða framtíðarspá, sem skýrt er frá í
Eiríks sögu rauða. Hún sagði m.a.: „Þú munt
gjaforð fá hér á Grænlandi, það er sæmilegast
er, þó að þér verði það ekki til langæðar, því að
vegir þínir munu liggja út til íslands, og mun
þar koma frá þér bæði mikil ætt og góð og yfir
þínum kynkvíslum skína bjartari geislar en ég
hafi megin til að geta vandlega séð.“
Þess er hér skylt að geta, að sumir fræði-
menn hafa talið þessa spádómssögu klerklegan
skáldskap þess sem skráði Eiríks sögu. En
minna má á, að í Grænlendinga sögu, sem talin
Geislarnir björtu
En hvað með geislana björtu, sem spáð var
að skína myndu yfir kynkvíslum þessarar ein-
stæðu hetju og heiðurskonu, sem vart á sér
hliðstæðu í fornum sögum? Afkomendur henn-
ar eru a.m.k. þrír biskupar og ein abbadís. Auk
frumburðarins Snorra áttu þau son er Björn
Morgunblaðið/RAX
Skálholtskirkja
hét. Dóttir hans var Þórunn, móðir Björns Gils-
sonar, sem var þriðji Hólabiskupinn, 1147-
1162. Undir aldamótin 1300 stóð til að koma
honum í dýi-lingatölu og voru bein hans upp
tekin um leið og bein fyrsta Hólabiskupsins,
Jóns Ögmundssonar. En þar varð Jón hlut-
skarpari, enda Bjöm enginn afreksmaður í
biskupsdómi, þótt góður væri hann og hreinlíf-
ur, enda er hans í fáu getið.
Næsti Hólabiskup var Brandur Sæmunds-
son, 1163-1201. Hann var náskyldur Birni Gils-
syni. Björn afi hans og áðurnefndur Snorri
karlsefnisson langafi Brands voru bræður. Það
er því síst að undra þó að Brandur hefði hug á
því að koma Birni biskupi frænda sínum í
helgra manna tölu. Annars var Brandur í röð
hinna merkari Hólabiskupa í kaþólskri tíð.
Snemma fór orð af honum sem gáfuðum fræði-
manni. Hann var vígður biskupsvígslu 1163 í
Noregi, fyrstur íslenski'a biskupa sem þar
hlaut vígslu. Hann sat alls 39 ár á stóli og hafa
einir tveir biskupar setið lengur, Jörundur
Þorsteinsson í 46 ár og Guðbrandur Þorláksson
í 56 ár.
Öll framkoma Brands biskups í biskupsdómi
ber þess vott, að hann hafi verið alvörugeftnn
trúmaður, áhugasamur um hag kirkju og
kristni, siðavandur, friðsamur og ráðhollur. I
minnum er höfð þátttaka hans í svokölluðu
Deildartungumáli, er hann studdi svila sinn,
Pál prest Sölvason, gegn ofríki Hvamms-
Sturlu frænda síns. Svarið, sem Brandur gaf
Hvamms-Sturlu á alþingi, þegar rætt var mál
þeirra Páls prests, gleymist ekki: „Enginn frýr
þérvits, en meir ertu grunaður um græsku.“
Þegar því var að skipta kom hann jafnan
fram sem hreinskilinn, ábyrgur og traustur
mannasættir, sem síst var vanþörf á á róstu-
tímum Sturlungaaldar.
Þá má minnast þess, að Hallbera Þorsteins-
dóttir, sem vann að stofnun nunnuklausturs á
Reynistað í Skagafirði ásamt með Jörundi Þor-
steinssyni Hólabiskupi (1267-1313) og varð
önnur abbadísin þar, vígð 1299, var einnig af-
komandi þeirra Glaumbæjarhjóna. Hún and-
aðist 1329 eða 1330 „og þótti verið hafa hin göf-
ugasta og ágætasta kona“.
Eftirmaður Gissurar
Snorri og Yngvildur í Glaumbæ áttu dóttur,
er Hallfríður hét. Hennar maður var Runólfur
Þoriáksson af ætt Haukdæla. Sonur þeirra var
Þorlákur Runólfsson. Hann ólst upp með for-
eldrum sínum, en var ungur settur til náms í
Haukadal. Hann var snemma námfús og skiln-
ingsgóður og hugþekkur öllum, sem kynntust
honum. Um hann segir svo í Hungurvöku (sögu
fimm fyrstu Skálholtsbiskupa): „Hann var
snemmindis skynsamur og siðlátur, og hug-
þekkur hvörjum góðum manni. Bænahalds-
maður mikill var hann þegar á unga aldri, og
skjótur í skilningnum og lagður til kenni-
mannsskapar. Linur var hann og lítillátur og
óafskiptasamur, heilráðui' og heilhugaður við
alla þá er hjá honum voru, mjúklátur og misk-
innsamur við þá er þess þurftu við, frændræk-
inn og forsjáll í flestum hlutum, bæði fyrir sína
hönd og annarra.“
Það var engan veginn auðvelt að setjast í
biskupsstól í Skálholti að Gissuri gengnum,
slíkur sem hann hafði reynst í öllum störfum
sínum. Kunn er sagan af honum, er hann, áður
en hann var til biskups kjörinn, var staddur við
hirð Haralds konungs Sigurðssonar í Noregi.
Leist hinum vitra konungi svo á hinn unga Is-
lending, að hann kvað sér sýnast að hann
„mundi best til fallinn að bera hvert tignarnafn,
sem hann hlyti, hann væri jafn vel fallinn til að
vera konungur, hershöfðingi og biskup", enda
er honum svo lýst, að hann hafi verið „mikill
maður vexti og tígulegur, alger að sér um alla
hluti, þá er karlmaður átti að sér að hafa, og
allra manna góðgjarnastur og forvitur".
Þegar hann kom út hingað að fenginni vígslu
tóku menn honum feginsamlega, og varð hann
brátt mjög vinsæll af öllum landslýð. Um það
kemst Hungurvaka svo að orði: „Hann tók tign
og virðing svo mikla snemmendis biskupsdóms
síns, að hver maður vildi sitja og standa svo
sem hann bauð, og var rétt að segja, að hann
væri bæði biskup og konungur yfir landinu,
meðan hann lifði.“
Kominn mjög á efri ár lét Gissur í ljós þá ósk
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. SEPTEMBER 2000