Lesbók Morgunblaðsins - 02.12.2000, Blaðsíða 12

Blátindur í Vestmannaeyjum, 1912.
Hjörleifshöfði, 1954.
Ferðafélagar Júlíönu í Kambinum milli Voga og Reykjahlíðar við Mývatn í júlí 1937.
þar sem hún aflaði heyja fyrir kýr sínar og
kindur. í þessu húsi dvaldi Júlíana oft og mál-
aði margar af sínum bestu myndum. Móðir
hennar flutti síðan frá Sveinsstöðum og bjó á
Brekastíg 35. Myndir í skránni frá 1974, er hún
málaði í Vestmannaeyjum, eru: nr. 1, 2, 3,10,
11,14,15,16,19,28,34,39,48,50,57,59,64,67,
68, 69, 72, 78, 79, 82, 88, 90, 93, 96 og teikning
nr. 106, samtals 28 verk.
Heimildir:
Sýningarskrár:
1) Málverkasýning - Júliana Sveinsdóttir - 27. október
1929 - Bergstaðastræti 72.
2) Júlíana Sveinsdóttir - málverk - vefnaður - mósaík -
15.-30. ágúst 1936IMR.
3) Júliana Sveinsdóttir - Mynda- og vefnaðarsýning í
Listamannaskálanum 1949.
4) Júlíana Sveinsdóttir - Yfirlitssýning á vegum
Menntamálaráðs íslands í Listasafni íslands, 14.9-6.10.
1957.
5) Júlíana Sveinsdóttir - Retrospektiv udstiliing í
Kunstforeningen í Kaupmannahöfn, 30.11.-18.12.1963.
6) Júliana Sveinsdóttir - Minningarsýning 1974 á vegum
ættingja hennar, Kjarvalsstöðum, 30.3.-7.4.1974.
7) Júlíana Sveinsdóttir - Landslagsmyndir í Listasafni
íslands 4.3.-2.4.1989.
8) Júlíana Sveinsdóttir - Afmælissýning á 70 ára
kaupstaðarafmæli Vestmannaeyjabæjar í Akógeshúsinu,
dagana26.júnítil l.júlí 1989.
Rit:
1) Björn Th. Bjömsson: íslenzk myndlist á 19. og 20. öld
I-II, 1964. .
2) Bjöm Th. Bjcmsson: Muggur, Rcykjavík, 1984.
3) Listasafn íslands, 1884-1984, Reykjavík 1985.
4) Skúli Helgason, Saga Kolviðarhóls, Selfossi 1959,
Prentsm. Suðurlands.
5) Ari Gíslason og Hjalti Pálsson - Deildartunguætt,
Reykjavík, 1978.
Höfundur er lögfræðingur í Reykjavík og bróður-
sonur Júlíönu Sveinsdóttur.
LJÓÐRÝNI
JÓN DAN
NÓTTIN
Seint um kvöld rís nóttin upp úrgjánni
neðst ídalnum, tygjar sig til ferðar:
dustar myrkurpilsin, hnýtir dimma
hyrnu um axlir, kveinkarsér ogfelur
inni á barmi brunasára fingur
og stikar svo af stað
með gusti nokkrum, þrammar upp með ánni
til að inna þunga skyldu af höndum,
með djúpa skugga í augum, myrkar brúnir
oghrafnsvart hárísíðum, þungum íléttum,
og dregur yfir vötn og kjarr og engi
dimman slóða,
ein og þögul, stefnir upp til fjalla,
þar sem loga sólskinsbál á tindum,
og kæfir eldinn hvern á fætur öðrum,
beygir sig og dýfir sviðnum höndum
á kaf ísindrið, réttir úr sér, eys
hnefafylli af stjörnum út ígeiminn.
(Berfætt orð, 1967.)
Þetta Ijóð er einkar skýrt dæmi um það í nútímaljóðlist sem Snorri
Sturluson kallar nýgjörvingar í Háttatali Eddu sinnar og segir: „Þá
þykja nýgjörvingar vel kveðnar, ef það mál er upp er tekið, haldi of
alla vísulengd." Með öðrum orðum: upphafskenning (eða myndhverf-
ing) helst áfram og allt orðaval er síðan sniðið að þeirri mynd. Hér er
nóttin persónugerð og verður kona með myndhverfingu. Raunar er
aldrei nefnt á nafn að nóttin sé kona, en það verður óðar ljóst er hún
dustar myrkurpilsin sem er önnur myndhverfíng innan fyrri myndar:
myrkrið verður að svörtum pilsum. Allt sem á eftir fer lýtur þessari
kvenmynd næturinnar.
Form ljóðsins er markvisst og ræðst af efnislegri byggingu, þrjú er-
indi, sex vísuorð hvert, réttir tvíliðir - þó stýfðir liðir í lok fyrsta er-
indis og aftast í næstsíðustu línu lokaerindis, og fáeinir forliðir. Segja
má að örli á stuðlasetningu hér og þar, einn stuðull á móti höfuðstaf
eða tveir stuðlar í sama vísuorði, en ekki reglubundið og sums staðar
ekkert slíkt. Megináhersla er á myndmál. Ljóðið allt er ein málsgrein,
skipt í röð aðalsetninga, og einungis ein aukasetning, tilvísunarsetn-
ing, í öðru vísuorði þriðja erindis. Skáldið beitir oftlega því bragði sem
nefnt er á frönsku enjambement og kalla mætti tengingu eða línu-
tenginu. Þá verður ekki hljóðdvöl í lok vísuorðs, heldur er framhald
setningar frá einni braglínu til annarrar. Þetta gerist jafnvel á milli
erinda og tengir þannig ljóðið allt í einni lotu.
Efnislega lýsir ljóðið því hvernig nóttin í umritaðri mynd vaknar til
lífs, heldur af stað til að sinna skylduverki sínu og sýnir loks hvernig
það er leyst af hendi. Lesandinn sér því tvöfalda mynd, af kvöldi sem
hverfíst í nótt og um leið persónugerða hreyfíngu sem stefnir honum
hratt og örugglega til fundar við stórkostlega lokamynd. í upphafí er
landslag um kvöld, er nóttin rís úr gjá neðst í dal. í þessari gjá er
væntanlega dimmt allan daginn og þaðan breiðist myrkrið út fyrir
augum mælanda ljóðsins þegar dimmir. Þetta er rökrétt mynd sem
allir kannast við en hverfíst óðar í persónugervingu er nóttin vtygjar
sig til ferðar“ og slær um sig myrkrinu líkt og dustað sé pils. A þetta
er lögð enn meiri áhersla er hún „hnýtir dimma / hyrnu um axlir“.
Lesandinn skilur ekki fyrr en síðar hvers vegna hún kveinkar sér „og
felur / inni á barmi brunasára fíngur“.
Sögnin að stika segir okkur að þessi næturkona þurfi að hraða sér og
orðið gustur leiðir hugann að kvöldkuli. Afram er myndin dregin
sterkum orðum. Nóttin þrammar, skylda hennar er þung, augn-
skuggar djúpir, augabrúnir myrkar, hárið hrafnsvartí þungum flétt-
um (og vekur athygli að orðið þungur kemur tvisvar fýrir með stuttu
millibili). Kvenmynd næturinnar styrkist þannig og verður nákvæm-
ari í öðru erindi, - en jafnframt stækkar hún er hún dregur dimman
slóða „yfír vötn og kjarr og engi“.
Nóttin er „ein og þögul“ og stefnir þangað „sem loga sólskinsbál á
tindum“. Þetta er skýr myndhverfing þótt ef til vill þyki hún ekki sér-
lega frumleg, en það breytist þegar áfram er lesið. Nú hefur nætur-
konan stækkað í risavaxna veru er getur kæft sólskinsbálin á hverjum
tindinum á fætur öðrum. Og jafnframt rís skáldskapur Jóns Dan í
tignarlegri lokamynd, um leið og við skiljum fingurna brunasáru í
fyrsta erindi. Við erum trúlega ekki óvön því orðalagi að myrkrið
tendri stjörnurnar á himninum. En hér er miklu frumlegar að orði
komist. Það er kvengerving næturinnar sem kæfir log sólarinnar á
fjallstindum:
beygir sig og dýfir sviðnum höndum
á kafísindrið, réttirúrsér, eys
hnefafylli af stjörnum út ígeiminn.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. DESEMBER 2000