Lesbók Morgunblaðsins - 02.12.2000, Blaðsíða 14

Séð yfir lóniö frá Oia til Nea Kamini og borgarinnar Pheru. Á leið til Theru, sem sést á myndinni í baksýn.
ER ÞETTA HIÐ
FORNA ATLANTIS?
GRIPIÐ NIÐUR í DAGBÆKUR SVAVARS JÓSEFSSONAR
EFTIR VILMUND KRISTJÁNSSON
Greinilegt er að eyjahringurinn er í raun leifar risa-
stórs eldfjalls sem hefur gosið ógurlega stóru gosi og
að lónið er gígur þess. Gígveggirnir rísa nær lóðrétt
upp í 380 m hæð og ó brúnum þeirra kúra þorpin.
19. ágúst
AÐ var byrjað að líða á nóttina
þegar ferjan okkar lagðist að
gömlu bryggjurmi á Santorini.
Við nenntum ekki að leita að
gistingu svona seint og bjuggum
okkur til svefnpláss ofan á sand-
inum og steinunum í lítilli vík
skammt írá höfninni. Eftir
nokkra stund sofnuðum við undir stjömubjört-
um himmnum með undirfagra tóna frá Vangel-
is hjjómandi úr græjunum.
Sá sem þetta skrifaði, Svavar Jósefsson, var
á nokkurra mánaða heimshomaflakki með vin-
um sínum og nú var Santorini á dagskránni.
' Þessa mánuði hélt hann dagbók, sem hér á eftir
verður gripið í öðru hverju og verða færslur
hans hafðar skásettar.
Santorini tilheyrir Hringeyjum í Eyjahafi og
samanstendur af þremur eyjum, hálfmánalag-
aðri Theru sem liggur í suður, austur og norð-
ur; rétthymdri Therasiu í vestur og óbyggðri
Aspronisi í suðvestur milli Them og Therasíu.
Þessar eyjar mynda tæplega 60 km langan
hring utan um lón og era þar tvær eldfjallakeil-
ur, sú minni heitir Palaea Kameni og sú stærri
Nea Kameni, sem gaus síðast 1956. Lón þetta
er 300 til 400 metra djúpt og engin skip geta
lagst þar við akkeri en þess í stað leggjast þau
við tvö dufl sem þama era. Eina leiðin er með
skipi því enginn er flugvöllurinn.
Það er greinilegt fyrir þá sem koma til
Santorini, að eyjahringurinn er í raun leifar
risastórs eldfjalls sem hefur gosið ógnarlegu
stóra gosi og að lónið er gígur þess. Gígvegg-
imir rísa nær lóðrétt allt upp í 380 m hæð og á
brúnum þeirra í algjörri andstæðu við ógnandi
gígveggina, kúra þorpin á eyjunum tveim. Far-
þegar úthafsskipanna leggja að landi við litla
steinsteypta bryggju og klöngrast oftast upp
hlykkjótt og endalaust einstigi (tröppurnar era
580 talsins) eða í besta falli kaupa sér far á baki
múldýrs eða asna. Er upp er komið blasir við
j>eim ævintýraborgin Fira (einnig skrifað
Phera). Um þröngar, hlykkjóttar og villugjam-
ar götumar fara rymjandi asnar og múldýr
hlaðnir góssi neðan frá höfninni og frá nágrenn-
fL inu í mannhafl aldanna. Þar ber mest á húsum
sem virðast hanga utan á klettunum; tísku-,
gjafa-, og skartgripaverslunum fyrir verslunar-
túristana; hvítum kirkjum sem margar era með
bláum þökum, (þær era víst um 250 talsins og
er ein á hverja 24 íbúa) fyrir þá sem leita að
kyrrlátum friði trúarinnar; og kaffihúsum, bör-
um og veitingahúsum fyrir þá sem vilja njóta
lífsins lystisemda. Utsýnið er stórfenglegt yfir
gíginn og til hinna eyjanna og niður þverhnípið
til hafnarinnar. Að gestunum læðist afstæð
hugmynd; að þeir hafi unnið það stóra afrek að
klífa stórt eldfjall - innan frá... sem vissulega er
rétt.
20. ágúst
Þegar ég vaknaði um morguninn var ég ekki
viss um hvort ég lægi inni í svefnpoka eða
sandpoka, svo mikill var sandurinn í pokanum.
Við tókum leigubíl inn í Firu, stærsta bæ Sant-
orini, ogfengum þriggja manna herbergi á far-
fuglaheimilinu þar. Við klifruðum svo upp á þak
og lögðumst í sólbað.
Síðar um daginn skoðuðum við bæinn okkar
lítillega en hann er vestan fyrir miðju á boga-
laga eynni og þama rétt fyrir neðan hann, inni í
boganum, er Utla eldfjallið sem angrað hefur
innfædda ígegnum aldimar.
Fimbær er byggður alveg fram í klettana
eins og flest þorpin á eynni. Nærri öll húsin í
klettaþorpunum á Santorini eru svo hvítmáluð
og eru mörg þeirra auk þess með blá þök. Þessi
skemmtilega eining í litavaU húsanna hérna
gefurþorpunum á eynni sérstakan ogskemmti-
legan blæ.
Það búa venjulega um 6.000 íbúar í 13 þorp-
um á Santorini en yfir ferðamannatímann fjölg-
ar þeim í 20-25.000. Eins og gefur að skilja er
aðalatvinnuvegurinn núorðið verslun og ferða-
þjónusta en eins og fyrr sagði er þar mikið af
skartgripaverslunum, listmunaverslunum og
kaffihúsum. Megineyjan, Thera er 96 km löng,
breiddin er frá 2-6 km og hún er um 75 ferkíló-
metrar að flatarmáli. Þangað þarf að flytja nán-
ast allt vatn og því mætti ætla að lítill landbún-
aður væri á eyjunum en því er öðra nær.
Landbúnaður er nokkur austanvert á Thera og
vínin þaðan víðfræg þó magnið skiljanlega sé
ekki mikið. Eyjabúar rækta einnig tómata,
bygg, hestabaunir og pistasíuhnetur. Eins og
fyrr sagði er aðalflutningsmátinn múldýr og
asnar en að auki er mikið notast við kláfferjur.
21. ágúst
Maturinn er svo góður héma að það væri
hægt að eyða öllum deginum einungis í það að
borða. Við lifum fullkomnu letilífi oggerum Utið
annað en að slaka á og borða. Fljótlega eftir að
við vöknuðum fengum við okkur einmitt að
borða í einu af hinum yndislegu grísku bakarí-
um.
Santorini er afar fagur eyjaklasi. Þar má
finna vikur og hraun í hinum fjölbreyttustu lit-
brigðum, frá Ijósu yfir í rautt og loks yfir í
svart. Vikurinn hefur skapað aukatekjulind fyr-
ir eyjabúa, því árlega hafa verið fluttar út um 2
milljónir tonna af honum en hann er talinn sér-
staklega góður sem uppistöðuefni í steinsteypu.
Fínar sandstrendur má finna þar og ekki vant-
ar sólina ef fólk vill liggja í sólbaði. Þorpin era
eins og dúkkuþörp úr fjarlægð og era ævintýri
útaf fyrir sig, lítil hvítkölkuð húsin era eitthvað
svo óraunveraleg í tíbránni. Ein gluggahlið er á
þeim flestum sem snýr út að lóninu og era þess-
ar gluggahliðar margar málaðar í skæram lit-
um og brjóta upp endurkast Ijóssins frá veggj-
unum. Mikill gróður er í þorpunum, blóm og
lítil tré en að öðra leyti er ekki mikið um slíkt á
eyjunum fyrir utan ræktað land.
Við röltum niður að höfninni og gengum þar
fram á skondið skipulagt bragð ætlað til þess að
hafa sem mesta peninga af ferðamönnum. Frá
bænum Pheru liggja langar tröppur í 14 eða 15
hlykkjum niður að höfninni og íþeim eru 80-90
hestar, asnar og múldýr. í efsta hluta trappn-
anna stóðu svo fjölmargir eyjarskeggjar í röð
og buðu ferðamönnunum far niður með ferfætl-
ingunum, auðvitað gegn vægu gjaldi. En
heimamenn gerðu meira en bara að bjóða túr-
istunum á bak þvíþeir kröfðu hvem einasta um
miða og létu af ásettu ráði líta út fyrir að það
kostaði að fara niður, hvort heldur fótgangandi
eða á baki. Fólkið vissi ekki hvaðan á sig veðrið
stóð þegar tveir eða fleiri eyjarskeggjar heimt-
uðu samtímis miða og þar sem bragðarefimir
höfðu raðar sér niður dágóða leið meðfram
tröppunum var vonlaust að komast framhjá
þeim nema með hörku og ákveðni. Margir
flæktust því í blekkingavefínn og keyptu miða.
Effáfróðu ferðamennimir höfðu síðan ekki vit
á að stíga á bak höfðu heimamenn ekkert fyrir
því að benda þeim á það.
Við sátum þama fyrir ofan asnastigann eins
og við kölluðum hann og horfðum á þessar að-
farir í hálftíma. Þegar okkur var farið að leiðast
sýningin tókum við strætó til þorpsins Oia á
norðurenda eyjarinnar og horfðum á sólsetrið
þar. Dagurinn var síðan endaður á enn einni
frábærri máltíð sem við lágum afvelta eftir.
Var Thera Atlantis?
Sögnin um Atlantis, sem Plató sagði fyrstur
frá og sem síðan hefur heillað mannkyn í alda-
raðir, hefur þróast í fjórar kenningar; sú fyrsta
sem Plató setti fram og segir að Atlantis liggi
fyrir utan Súlur Herkúlesar eða í Atlantshafi
(og sem flestar sögumar era um); önnur um að
Atlantis hafi verið til en sé ekki í Atlantshafi
heldur í Miðjarðarhafi; þriðja að sögnin sé arf-
ur margra svipaðra fomsagna frá ólíkum tím-
um settar saman í eina; og sú fjórða að hún sé
heimspekiieg dæmisaga og þannig hugsuð að
draga eigi af henni lærdóm og því algjör skáld-
skapur ættaður úr fjörmiklu ímyndunarafli
Platós.
Komið hafa fram hugmyndir um að þessi
eyja sé leifar hins foma Atlantis og fellur hún
því undir kenningu nr. tvö. Era rökin þokka-
lega sterk og styðja það afar fjölbreyttar og vís-
indalegar sannanir fjölmargra fræðimanna og
kenningasmiða, hvort sem menn kjósa að trúa á
Atlantis eður ei. Leiða þeir líkum að því að
þetta hafi verið eldfjallaeyjan Thera sem nú er
vitað að hafi hreinlega sprangið í loft upp í öfl-
ugu sprengigosi á bronstímanum og olli m.a.
því að flóðbylgjumar frá sprengingunni urðu
hærri en Hallgrímskirkjutuminn og hugsan-
legt er að þær hafi þurrkað út Mínóamenning-
una á Krít, þ.á m. hina stórglæsilega Knossos-
höll á einni nóttu. Og hér er ágætt að minnast á
að þegar talað er um gosið á Theru eða Santor-
ini, er verið að tala um sama gosið.
Til að styðja kenningu þessa hafa höfundarn-
ir dregið saman staðreyndir hennar í einn lítinn
og snyrtilegan pakka. Ganga þeir út frá því að
saga Platós sé byggð á heimildum fremur en að
hún sé skáldsaga eða dæmisaga því þeir telja að
atburðir þeir sem hann lýsir hafi gerst á brons-
öld eða einhvemtíman milli 2100 og 1200 fyrir
Kristsburð. Atlantis átti að hafa verið afar stórt
sem Santorini virðist hafa verið fyrram, (þ.e.
ein stór eyja en er nú margar litlar, þar á meðal
er Thera) þó aldrei hafi hún þó getað flokkast
undir meginland. Halda þeir því fram að jarð-
fræðilega sé ómögulegt að Atlantis hafi ein-
hverntíman verið til í Atlantshafi og allar sagn-
ir um að það hafi sokkið þar í sæ séu vart
verjandi. Leitt er líkum að því að staðsetning
Atlantis sé í raun í austanverðu Miðjarðarhafi
og ábending Platós á að Atlantis sé fyrir utan
Súlur Herkúlesar og sem hefur skilist fyrir ut-
an Gíbraltar, eigi ekki að taka bókstaflega því
hinir fornu Grikkir töldu einnig Súlur Herkúl-
esar vera við Dardanellasund sem tengir
Miðjarðarhaf við Marmarahaf. Sé litið á þetta á
þennan veginn er Thera fyrir utan Súlur Herk-
úlesar en í Miðjarðarhafi. Hvort þetta sé reynd-
in eður ei, er nú vitað að eldgos af ótrúlegri
stærðargráðu hefur orðið um 1450 f. Kr. í aust-
anverðu Miðjarðarhafi, að þetta hafi gerst á
Santorini og hafi m.a. valdið skyndilegu hvarfi
meirihlutans af uppranalegu eyjunni (aðeins
nokkrar smáeyjar urðu eftir) og útrýmingu
þarlendrar menningarinnar svo ekkert lifði af.
Til að skilja ógnarkraft þessa eldgoss er
ágætt að bera það saman við Krakatá eldgosið
sem við þekkjum töluvert. Krakatá liggur milli
Súmötra og Jövu og sprakk í loft upp 1883 og
talið er að kraftur gossins hafi verið um 100-
150 megatonn. Hljóðbylgjumar frá gosinu fóru
þrisvar sinnum umhverfis hnöttinn og spreng-
ingin heyrðist í nærri 5000 km fjarlægð m.a. í
Ástralíu; gosösku rigndi niður í allt að 2600 km
fjarlægð og barst upp í 80 km hæð og barst með
vindum til Japans, Afríku og til Evrópu. Það
gerði út af við 36.000 manns og samt var Kraka-
tá gosið fimm sinnum minna en Santorini-gosið.
Fimm sinnum 150 megatonn era 750 megatonn
sem er sennilegur kraftur þess goss. Til enn
frekari samanburðar var kjamorkusprengjan
sem Bandaríkjamenn vörpuðu á Hiroshima að-
eins um 20 kílótonn en það eru 1000 kílótonn í
einu megatonni. Hvílíkur ógnarkraftur var
þetta. Þetta gerðist á tiltölulega þéttbýlu svæði
sem Grikklandshaf var og er enn og hefur því
valdið enn meiri eyðileggingu og hörmungum
en Krakatá-gosið. Nú er vitað að Santorini-gos-
ið leysti úr læðingi um þrisvar sinnum meira
hitauppstreymi en Krakatá-gosið. Hvaða áhrif
skyldi það hafa haft á meðalhitann á jörðinni?
Saga Theru og fornminjar hennar
Sumir vísindamenn telja að Thera hafi gosið
þrisvar sinnum og seinasta sinnið með þessum
ógnarlátum. Um 40 áram síðar hrandi eldfjallið
saman og myndaði flóðbylgjuna sem sumir
telja að hafi þurrkað út Mínóamenninguna á
Krít en Krít er í 96 km fjarlægð. Aðrir vísinda-
menn segja að þetta hafi gerst í einu gosi um
150 árum fyrir hrun menningarinnar á Krít því
þar hefur fundist aska frá gosinu. Hver sem
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. DESEMBER 2000