Alþýðublaðið - 13.08.1988, Qupperneq 19

Laugardagur 13. ágúst 1988'
19'
Á SVIÐI OG
UTAN
Eyvindur Erlendsson
skrifar
Jæja, sumariö er að renna
út. Grösin farin aö sölna. Ójá.
Timi kominn fyrir alvarlegár
hugleiðingar. Bráðum fara
leikhúsin að reyna að láta til
sín taka, bókaútgefendur
næstu jólavertíðar nú þegar
komnir á fullt span. Hins-
vegar er svosem ekki um
neitt sérstakt eitt að fjalla i
dag vegna þess að allt það
sem er að gerast er enn í
deiglu, hugmyndir og undir-
búningur sem varla þýðir
neitt um að tala, ekki fremur
en íþróttamann sem stendur
í marki sínu, iðandi með
lausu löppinni og horfandi
fast á rána framundan: við
vitum ekki hvort þetta er
merkilegt augnablik hjá
honum fyrr en hann hefur
stokkið. Góð tilraun er
einskis virði, — nema hún
takist.
En það er margt í bígerð
get ég sagt þér. Við bíðum
hausts og vetrar, sem er allra
árstíða bestur; hvítur og tær,
og við sjáum hvað úr verður.
Á meðan við bíðum; al-
mennar hugleiðingar, —
handa þeim sem ekki eru
ennþá í útlöndum eða hafa
eitthvað ennþá miklu þarfara
að gera.
Maður hver er listamaður
að því leyti að hann elur með
sér draum: Draum um fegurð
og samræmi sem vantar
uppá að sé ríkjandi í lífi
hans. Þessi draumurer
bjarmi eða leiðarstjarna sem
sífellt fer fyrir á vegferð
mannsins og færist fram um
leiö og áfanga er náð. Suma
dreymir langt (fjarska en
aðra til næsta dags, hvern
eftir sínum guðsgáfum,
mennt og þroska. Það getur
verió svo smár draumur sem
sunnudagsbíltúr í sveitinni
eða þá svo stór að hann varði
hugsýnir um líf alls mann-
kyns um fjarlæga framtíð, um
„nýtt og betra líf handa fá-
tækum mönnum".
FEGURDARDRAUMURINN
Menn hafa fæstir aðstöðu
til að fullgera drauma sina í
huga sér, hvað þá að láta þá
rætast. Önnur verk ganga fyr-
ir, — ímyndunarafl skortir og
mátt. En þeir hneigja sig þá
jafnframt fyrir hverjum þeim
öðrum manni sem nær að
gera líkingu jsessa fegurðar-
draums, i orði, í myndverki, í
mússik eða sjónleik. Þar með
er fædd þörfin fyrir lista-
manninn, þann sem gefur sig
sem mest óskiptan að þessu
verki. Menn skilji mig nú
samt ekki svo að listamaður
fáist við það eitt að búa til
eitthvað fallegt, eitthvað sætt
og Ijúft til að hugga sig við í
amstri lifsins. Nei. Listaverk
er ekki hvað minnst saman-
sett úr átökum, — átökum
þess sem er þráð og þess
sem hindrar að því verði náð.
En fegurðardraumurinn
vakir ævinlega að baki hvers
listaverks, hversu „Ijóta hluti“
sem listamaðurinn setur á
blað.
Því fjarlægari sem þessi
draumur er veruleikanum og
stærri í sniðum, þeim mun
meiri tíma, hæfni, elju og
kunnáttu þarf til að koma 0
honum í skynjanlega sýn
fyrir aðra menn, þannig að
þeir kannist við hann sem
sinn, — þeim mun meiri
snillingur telst sá sem það
leysir af hendi.
Þetta er í raun hin einfalda
forsenda þess og ástæða að
fagmaður í listum verður til.
Allar aðrar forsendur eru
falskar. Kjarval orðaði það
svo að miklu listamannsefni
er gefið fri frá vinnunni til
þess að hann geti sinnt
þessum draumsjónum fyrir
aðra menn.
FYRIRBÆRIÐ LISTAMAÐUR
Sumir hafa þó á fyrir-
bærinu „listamaður" aðrar
skýringar. Meir að segja þá
að listamenn verði þeir helst
sem ekki er hægt að nota til
nokkurs þarflegs eða þá að
hinu leytinu að fegurðar-
draumurinn sé guðlegur inn-
blástur, tilraun Guðs til að
framkalla sjálfan sig í sál
mannsins og að það sé
annaðhvort hinn heilagi andi
sjálfur eða einhverskonar
demónar sem reki listamann-
inn áfram til sinnar vinnu.
Ég skal viðurkenna að
stundum verður mér á að
hugsa um hlutina með ein-
hverjum slíkum hætti. En ég
skal þá líka viðurkenna að ég
er að verða gamall og aldri
fylgir aukin hugarleti og
beygur við andlegt átak.
Hugmyndir manna um að
listamenn séu skrítnir fuglar
og af einhverjum ailt öðrum
toga en annað fólk, bræður
þó, en bornir í öfuglíki sem
ekki beri að stjaka við af því
maður skilur ekki Guðs ætl-
un hvort eð er, — þær hug-
myndir eru líka sömu ættar;
sprottnar af leti hugans og
löngun til að sleppa billega.
Það sem gerir listamann
ólíkan hinum venjulega smá-
borgara, í framgangsmáta
o
o
sínum, er að starf hans bein-
línis krefst þess, ef hann
ætlar að láta það takast, aö
hann lifi ekki í sjálfslygi og
uppgerð en sé sifellt aó láta
reyna á hið forna spursmái:
Hvað er sannleikur?
Hneigðir hans og þarfir eru
allar þær sömu og hjá hin-
um: Hann vill kvenmann (sé
hann karl, nóta bene, og
„réttu megin við garðinn"),
hann vill gjarnan ganga vei til
fara, skemmta sér á vertshús-
um, verða efnaður, eiga sum-
arbústað til fjalla og bíl til að
fylla af börnum og aka þang-
að.
BOTNLEYSA TILVERUNNAR
Hinsvegar getur hann ekki
gengið, ekki heilshugar, til
þess loddaraleiks sem, með
ástundun, gefur slík tæki-
færi. Hann verður aö vita og
muna stöðugt að fjöldi allra
hinna viðurkenndu verðmæta
er fals og blekking. Allir
bankamenn vita að peningar
eru fölsk verðmæti. En þeir
forðast að horfa á það. Þeirra
atvinna er að taka þátt i leik-
araskapnum. Allir læknar vita
að engu mannslifi verður
bjargað, að dauðinn er hin
eina rökrétta afleiðing lífsins.
En þeir forðast að leiða hug-
ann að því. Það er betra að
hugsa um kaupið sitt.
En listamaðurinn er neydd-
ur til þess að horfa í botn-
leysu tilverunnar, sjá stöðugt
í gegnum allt það blekkinga-
kerfi sem mannkynið hefur
fundið upp til að deyfa kvíða
sinn gagnvart morgundeg-
inum. Slíkri sjón fylgir vissu-
lega mikill háski. Það er nær
vís von þunglyndis og svart-
sýni ásamt með enn skelfi-
legri geðsjúkdómum og/eða
drykkjuhneigð. Enda eyðilagt
margan mann. Má kannski
segja að það eyðileggi oss
alla, aðeins mishægt. Ef til
vill sker það úr um árangur
manna í listum hversu lengi
og náið þeir þola að horfa
niður í þetta gínandi ómæli
sem veröldin er.
Flestir taka þann kostinn
að bakka frá eða taka fyrir
augun: láta lygina gilda að
hluta. Annað yrði ekki bæri-
legt.
En hinn heiðvirði og kröfu-
harði listamaður lítur á sig
sem þjón mannaog þeirrar
listar sem svo margir treysta
á að geti fært þeim einhver
ófölsuð svör. Hann geturekki
svikið trúnað þann sem hann
hefur bundið við sitt fólk og
getur legið líf við á örlaga-
stundum i ævi einstaklinga
sem þjóða að við brennandi
spurningum fáist tær svör.
Þessvegna er það nú að
menn i listum eru sífellt í
einhverskonar uppreisn; gegn
sjálfum sér ef ekki vill betur,
— vegna þess að hegðun
okkar hættir til þess í sífellu
að hneigjast til þess fals og
þeirra blekkinga sem skapa
eiga sálinni frið og ró, stöðva
hin lýjandi átök.
Menn sættast við linkuna
með tímanum. Að endingu
linast þeir algerlega. Þannig
er lögmáliö.
HIÐ ANDLEGA ÚTHALD
Og svo koma í sífellu nýir
tímar og heimta nýjan skiln-
ing.
Menn skyldi því ekki undra
þótt sífellt sé verið að reyna
að stofna ný leikhús, gera
nýjar kvikmyndir, finna upp
nýjan máta í myndverkum,
nýja hrynjandi og nýja merk-
ingu orða.
Menn eru að reyna að kom-
ast hjá því að orð þeirra eða ■
myndir verði túlkaðar „sam-
kvæmt vana“ þ.e. rangtúlk-
aðar.
í reyndinni hefur það verið
svo, hvarvetna í veröldinni, að
stofnanir á borð við leikhús
hafa ekki andlegt úthald til
að vera skapandi og merki-
legar í meira en tíu ár. Þá eru
þau komin í föst hjólför og
hætt að ryðja nýja og merki-
lega vegi. Leikararnir eru
orðnir frægir og vinsælir,
hafa heiður og frama að verja
og geta ekki tekið áhættu.
Raunar þekkja menn það líka
vel aö áhorfendur hafa sterka
tilhneigingu til að skoða
hvern höfund og hvern leik-
ara sömu augum i sýningu
núdagsins eins og hann birt-
ist þeim í sýningu gærdags-
ins eða jafnvel í hitteðfyrra;
þeir hlæja jafnvel að vissum
leikurum, þótt þeir séu ekki
hlægilegir, af því einu að síð-
ast voru þeir hlægilegir, í ein-
hverjum allt öðrum leik.
Þessvegna þyrfti að skipta
um leikhús og leikara á tíu
ára fresti.
En auðvitað læt ég mér
ekki detta í hug að það verði
gert. Það yrði Ijóta ringul-
reiðin.
Menn þora ekki einusinni
að horfast í augu við hug-
myndina, hvað þá fram-
kvæmdina.