Alþýðublaðið - 29.03.1989, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 29. mars 1989
7
Úr œvi Finnboga Rúts Valdemarssonar
FRÁ KETILDÖLUM
TIL KÓPAVOGS
Það var á heimsstyrjaldarárun-
um fyrri, að bændur í Dalahreppi
við Arnarfjörð höfðu rekið sam-
an fé sitt hausttíma í Austmanns-
dalsrétt. Menn höfðu haft fregnir
af að Nikulás Rússakeisari hefði
farið með stríð á hendur ná-
frænda sínum Vilhjálmi Þýska-
landskeisara og fengið náskyldan
ættingja þeirra beggja, Englands-
konung, í lið með sér. Menn leit-
uðu fregna hjá Valdimar á Bakka,
sem „hélt blöðin“, eins og það var
kallað. „ Þið skuluð eiga um það
við drenginn þarna“, ansaði
Valdimar bóndi. Og unga snáðan-
um, Finnboga Rúti, var lyft upp á
réttarvegginn og rakti þar fyrir
mönnum upphaf og gang styrj-
aldarinnar til þessa, eins og sú
saga hafði verið rakin í íslenskum
blöðum.
Nú, sjötíu og fimm árum síðar,
er þessi ungi sveinn allur og hefur
marga hildi háð um ævina. Því fer
þó fjarri að hann beri klofna
brynju og rofinn skjöld í sína
hinstu för. Þótt oft væri baráttan
tvísýn og við ofurefli að etja varð
hann hvorki beygður né bugaður,
heldur bar sigur af hólmi og sat á
friðstóli hin síðustu æviár.
Kannski fundust honum þau ár
heldur daufleg, eins og forföður
hans, Agli Skallagrímssyni, og
hefði kannski kosið að áorka ein-
hverju því, sem fengi þingheim til
að berjast.
Finnbogi Rútur var sprottinn
beint úr lífsbaráttu þessarar þjóð-
ar, þar sem hún var hörðust. Ekki
veit ég hvort foreldrar hans, Valdi-
mar og Elín, voru fátækari en
gengur og gerist um kotbændur á
Vestfjörðum, sem voru öðrum
þræði sjósóknarar, en þau brutust
hart um í fátækt sinni og reyndu
fyrir sér nokkuð víða. Búskap
hófu þau árið 1895 á Eiríksstöð-
um í Ögurhreppi, því býli á Vest-
fjörðum, sem hvað lengst er frá
lífsbjörg sjávarins. Þá fluttu þau
að Strandseljum, á sjávarbakk-
ann í mynni Laugardals og bjuggu
þar í 2 ár. Þar höfðu áður búið all-
lengi Baldvin og Halldóra, for-
eldrar Jóns Baldvinssonar, for-
seta Alþýðusambands íslands. Og
við jörðinni tóku af þeim Valdi-
mar og Elínu Guðríður Hafliða-
dóttir frænka hennar, þær voru
bræðradætur, og maður hennar
Ólafur Þórðarson, og bjó sú fjöl-
skylda þar í nærfellt hálfa öld.
Þaðan fluttu þau Valdimar að
Fremra-Arnardal við Skutuls-
fjörð, og bjuggu þar í 15 ár. Þá
fluttu þau að Bakka við Arnar-
fjörð.
Þangað hafði flutt af Seltjarn-
arnesi syðra árið 1901 Jón Hall-
grímsson ásamt konu sinni Guð-
nýju Jónsdóttur og stórri fjöl-
skyldu. Þrír synir þeirra hjóna
urðu síðar þjóðkunnir menn og
einn raunar víðkunnur utan Iand-
steinanna, Guðmundur Kamban.
Hinir voru Björn Blöndal stýri-
maður, sem þekktur varð á bann-
árunum sem „þefari“ fyrir land-
stjórnina; hafði það hlutverk með
höndum að þefa uppi landabrugg
og hella því niður, og Gísli Jóns-
son, alþingismaður, löngum
kenndur við Bíldudal. Jón Hall-
grímsson hafði verið búinn að
ákveða að flytja til Ameríku með
alla fjölskyldu sína. Áður en til
brottfarar kom hafði hann þó
fengið af því fregnir, að ekki drypi
sjálfkrafa smjör af hverju strái í
henni Ameríku og ákváðu hann
og vinafjölskylda hans þá að
venda sínu kvæði i kross og festa
kaup á tveimur jörðum í Dala-
hreppi í Arnarfirði og flytja vest-
ur. Veldi Péturs Thorsteinssonar á
Bíldudal stóð þá á hápunkti og að
komast yfir góðs sjávarjörð í því
plássi þótti engu óvísari kostur en
að eignast part í óbyggðum Amer-
íku.
Nú var Jón Hallgrímsson tek-
inn að þreytast, elstu börnin upp-
komin og farin að heiman, og
hugðist snúa sér að verslun á Flat-
eyri og vildi því leigja jörðina og
var ráð fyrir því gert að það gæti
orðið til frambúðar. En Jón Hall-
grímsson komst fljótlega að því
að tími frjálsrar verslunar var enn
ekki runninn upp í Iitlum sjávarp-
lássum á íslandi: Verslun þurfti að
tengjast öðrum atvinnurekstri,
hafa fólk í „innskrift", greiða því
daglaun með vöruúttekt. Jón
Hallgrímsson gaf því þetta áform
sitt upp á bátinn og sneri aftur að
Bakka vorið eftir.
Valdimar og Elín fluttu sig um
set og hugðust bíða uns hentugt
jarðnæði losnaði í hreppnum.
Fyrst fóru þau að Görðum, hjá-
leigu frá Kirkjubóli í Fífustaða-
dal, lítið kotbýli með niðurnídd
bæjarhús af torfi og grjóti. Það
hafði þó þann kost frá sjónarmiði
hinna fróðleiksfúsu systkina, að
þaðan var bara steinsnar að Aust-
mannsdal, þar sem Guðjón bók-
bindari geymdi Lestrarfélag Dala-
manna, auk þess sem hann hafði
undir höndum margvíslegar bæk-
ur til bókbands. Þar komst Finn-
bogi Rútur meðal annars í kynni
við fræði Krópotkins fursta um
„strategíu" eða herstjórnarlist.
Áhugi hans á þeim fræðum dofn-
aði ekki til hinstu stundar og
reyndar fannst mörgum martn-
inum síðar hann hugsa pólitík líkt
og herforingi stríðið. Enn mátti
þó þoka um set; að þessu sinni að
Melstað, litlu grasbýli frá Selár-
dal, með nýlegu, snotru timbur-
húsi. Tveimur árum síðar var það
boðið til kaups. Þá bjó á þriðja
hundrað manns í hreppnum og
komust færri að en vildu. Nú býr
þar innan við 20 manns. Valdimar
átti forkaupsrétt að jörð, en hafði
afsalað sér honum sökum efna-
leysis hálftíma áður en boð bárust
frá formanni hans, Gísla á Fífu-
stöðum, að hann skyldi ganga í
ábyrgð fyrir greiðslum. Enn tók
fjölskyldan sig upp og nú aftur
vestur að Djúpi, fyrst til Hnífs-
dals og síðar Isafjarðar, þar sem
Valdimar lést árið 1921, 55 ára
gamall.
Það gefur auga leið að við þess-
ar aðstæður urðu börnin snemma
að sjá fyrir sér sjálf, hjálpa til eftir
bestu getu við að sjá heimilinu
farborða. Væri þeirra ekki brýn
þörf heima fyrir voru þau gjarnan
íánuð á aðra bæi til hjásetu og
annarra vika. Strax og drengirnir
urðu liðtækir við árina fóru þeir
að róa að sumarlagi, oft með
gamalmennum, sem ekki voru
lengur til stórræðanna, en gátu
skotið báti fram fyrir vörina með
aðstoð liðléttinga, kennt þeim
áralag og önnur handtök og aflað
í soðið. Rútur minntist þess oft
við mig hversu samræður hinna
Ólafur
Hannibalsson
skrifar
fullorðnu snerust einatt um börn-
in. Hvernig þau gætu brotist út úr
vítahring sjálfsþurftarbúskapar-
ins, sem krafðist stórs barnahóps,
en varð strax að óþolandi ómegð
um leið og á bjátaði. Sumir sáu
helst framtíð í því að eignast jörð
eða bát með eljusemi og dugnaði,
aðrir lögðu áherslu á skólagöngu
og menntun sem Ieiðina út úr
ógöngunum, til að ná tökurn á lífi
sínu, losna úr innskriftinni og
skuldabaslinu og höfðu hvorir
tveggju til síns máls nokkuð.
Valdimar og Elín hölluðust að
seinni leiðinni og hvöttu börnin til
að brjótast til mennta eftir bestu
getu. Þau blésu þeim kjark í
brjóst og glæddu með þeim sjálfs-
traust og trú á sjálf sig. Annan og
meiri fararbeina gátu þau naum-
ast veitt þeim.
Strax í unglingaskóla á ísafirði
reyndist Rútur slíkur námsgarpur,
að athygli vakti. Ýmsir urðu því til
að greiða götu unglingsins til
mennta. Hann las heima með
fullri vinnu, tók gagnfræðapróf
frá Akureyri og síðan stúdents-
próf frá Menntaskólanum í
Reykjavík 1927. En þá strax kom
í ljós að maðurinn var ekki
aldæla. Þótt hann hefði einhverj-
ar alglæsilegustu einkunnir, sem
sést höfðu á klöddum skólans frá
aldamótum átti að neita að af-
henda honum stúdentsprófsskír-
teini á þeim forsendum, að hann
hafði í prófritgerð sinni í íslensku
gert svæsna árás á íslenskukenn-
ara skólans, sem hafði lagt nteiri
stund á að boða spíritisma í tím-
um, en þau fræði, sem honum
hafði verið falið að miðla nem-
endum. Stóð í stappi með að af-
henda honum skírteinið, sem
hann ekki fékk fyrr en unr haust-
ið.
Ekki lét Rútur þetta lengi á sig
fá. Eftir stuttan stans sem þingrit-
ari næsta vetur hóf hann nám við
Sorbonne háskóla í París í þjóðar-
rétti og alþjóðastjórnmálum.
Þaðan lá leið hans fljótlega til
Genfar. Þar hafði á vegum Þjóða-
bandalagsins verið komið upp
tveimur árum fyrr rannsóknar- og
kennslustofnun í þjóðarrétti og
alþjóðasamskiptum í tengslum
við Þjóðabandalagið gamla.
Þessi stofnun hét Institut Uni-
versitaire de Hautes Etudes Inter-
nationales. Þangað vistaðist hann
síðla árs 1929 og var á hennar veg-
um við nám og störf til 1933. Frá
Genf fór hann síðan sérstakar
námsferðir, m.a. til Berlínar
1930-31 og Rómar 1931-32 og
ferðaðist vítt og breitt um Evrópu.
Þegar á þessum árum lágu sam-
an leiðir Rúts og Alþýðublaðsins.
Hann sendi heim greinar undir
dulnefni, sem þegar vöktu athygli
fyrir rökvísi, skarpskyggni og
djúpsæja greiningu á stjórnmála-
fyrirbærum samtímans í Evrópu.
Fræg er grein hans frá 9. apríl árið
1932 undir fyrirsögninni: HIND-
ENBURG verður kosinn — en
HITLER hefur sigrað. í greininni
færði hann fyrir því rök, að þrátt
fyrir sýndarósigur í forsetakosn-
ingurn hafi nasisminn sigrað í
Þýskalandi; ný heimsstyrjöld sé
því óumflýjanleg innan sjö ára. Á
sama tíma höfðu flest áreiðanleg-
ustu og virtustu stórblöð heimsins
komist að gagnstæðri niðurstöðu
og meira að segja eftir að sigur
bófaforingjans var orðinn stað-
reynd, héldu helstu stjórnmála-
menn heimsins áfram að heim-
sækja hann og friðmælast við
hann nreð því að afhenda honum
hvert landið af öðru. Gott ef
Chamberlain hélt ekki að Hitler
væri séntilmaður.
Víglínurnar höfðu verið skýrt
dregnar upp í evrópskri pólitík að
áliti þessa skarpskyggna unga
menntamanns. Forystumenn evr-
ópuþjóða voru ekki sama sinnis,
þeir reyndu að malla gegnum
storminn með moðhausapólitík.
Finnbogi Rútur hafnaði því boði
um að ganga í þjónustu Þjóða-
bandalagsins sem alþjóðlegur di-
plómat, en tók boði frænda síns
Jóns Baldvinssonar og Héðins
Valdimarssonar um að koma
heim og taka við ritstjórn Alþýðu-
blaðsins. En eins og áður og
seinna setti hann sín skilyrði:
Hann vildi hafa frjálsar hendur
um ritstjórn blaðsins.
Þar með hélt nútíminn innreið
sína í íslenska blaðamennsku.
í nærri heila öld höfðu íslensk
blöð Iítið breyst. Þau voru nánast
í formi sendibréfs frá ritstjórn til
lesenda. Fyrirsagnir einfaldar og
oftar en ekki eindálka. Efnið var
sett í belg og biðu innan um brul-
laupsfréttir og dánartilkynningar
og heldur snautlegar auglýsingar
frá fyrirtækjum og stofnunum.
Forsíðan skar sig lítt úr öðrum
síðum, nema þá helst ef heims-
styrjöld braust út eða önnur stór-
slys urðu.
En nú varð heldur betur breyt-
ing á. Brot blaðsins var stækkað
um helming. Erlendar og innlend-
ar fréttir skipuðu öndvegi undir
stórum vel völdum fyrirsögnum
og undirfyrirsögnum, sem ásamt
feitletruðum inngangi sögðu meg-
inefni fréttarinnar. Greinin sjálf
var þá nánari skýring fyrir fróð-
leiksfúsa lesendur og rök fyrir
þeim fullyrðingum, sem fram
komu í fyrirsögnunum. í staðinn
fyrir venjulega trúboðsmærð,
vanmetanöldur og skæting kom
pólitísk greining. Þegar mikið
gekk á í pólitíkinni var forsiðan
sett þannig upp að eftir sölu
blaðsins var hægt að líma hana
upp sem plakat. Um helgar fylgdi
Alþýðuhelgin með menningar-
legu og alþýðlegu lesefni, þar sem
menn á borð við Magnús Ásgeirs-
son stýrðu penna, Steinn Steinarr
orti ljóð fyrir tíkall stykkið, og
dúkristur Snorra Arinbjarnar
skreyttu forsíður.
Rútur gekk að þessu verki með
sama ákafa, ofsa og nákvæmni,
sem einkenndi verk hans fyrr og
síðar. Hann setti sig inn í allt sem
viðkom rekstri blaðsins, hvert
smáatriði í prentverki ekki síður
en annað. Þá voru ekki sérhæfðir
menn, sem önnuðust umbrot,
heldur féll það í hendur einhvers
prentaranna. En Rútur var mjög
nákvæmur um útlit blaðsins og
►
Wtr i M4
IIM.
ALÞfÐUBlASID
fxv&itm. y. «
XIX.
Xtn tAiXtHM*
iisíílLlaiti iira aí sera tejar- ið á Siilallif.
í*ta «» 38Cí im
t’ H Þntó* »# 3m #*t
t tótM'il.
SamkofBsiassberfir lílil €ha«
^berlains oy Miífers í fioiesberi
*ír aíkv«>R!!
t-gc bsrÍBrsiJðraefal A{jjýðuíU*kki»J«$. 1 §
'atfn Ö«»ttr l«wsn vlrblnl vcr»:
frtr hmtli r.n nýlar Uotmtlngsr,
* t Q
ÍCiiamberiílln vlrðlst liaía Rengifl inn & «9 Þýxb
lierlnn tnbl Súdctahéruðln atrax á aitt vaM
og téklineskl herinn verði á burt Þaðar
UVtXXM I »
xrtmtmiWA* * *ns
* ÍÖi
í *»'t ,tl>r M i
t*t »tt» r,
ktskkccsta*
Finnbogi Rútur varð ritstjóri Alþýðublaðsins 1933. „Þó hélt nútiminn
innreið sína í íslenska blaðamennsku."