Alþýðublaðið - 10.03.1990, Blaðsíða 5

Laugardagur 10. mars 1990
5
Kroníka vikunnar
,,Hún Jóhanna Sigurdardóttir þyrfti að fá tœkifœri til aö segja frá vid-
talstímunum í ráöuneytinu. Par komast fœrri ad en vilja. Langflestir
hafa rataö í fjárhagslegar hörmungar. Lokatilraun er gerö til aö spyrja
ráöherrann hvort hann kunni einhver rád . . . “
Efnahagsumræðan
Þörfin á nýju gildismati
Ég hitti mann í leikfimi fyrr í þessari viku.
Hann varð gjaldþrota fyrir nokkru, missti allt
sitt. Hann var reiður og ásakaði stjórnmála-
menn um ábyrgðarleysi og kæruleysi við
mótun peningamálastefnu. ,,Það er helv . . .
verðbólgan, lánskjaravísitalan og okur-
vaxtastefnan sem kom mér á kné og er að
hirða aleiguna af hundruðum ef ekki þús-
undum lslendinga. Sjáðu nauðungarupp-
boöin í DV!“
Þessi maður sagði mér sögu af ungum
hjónum með þrjú börn, sem voru svo ,,vit-
laus" að byrja að byggja fyrir fjórum árum.
Þau eru hætt að kveikja Ijós á kvöldin, sím-
inn er búinn að vera lokaður í marga mánuði
og biltíkin er falin langt frá húsinu. Þau hafa
byrgt gluggana í sjónvarpsherberginu svo
birtan frá sjónvarpstækinu berist ekki út.
Astæðan fyrir þessari sérkennilegu hegðun
er einföld. Þau eru að fela sig fyrir inn-
heimtumönnum ríkis og lánastofnana. Þetta
eru síðustu viðbrögð þeirra vegna yfirvof-
andi gjaldþrots.
Þessi ungu hjón gerðu áætlanir áður en
þau hófu smíði hússins. Þau skipulögðu allt
og reiknuðu út og að dæmið gengi upp. En
þau reiknuðu ekki með þeim stökkbreyting-
um sem urðu á peningamarkaðnum. Fjög-
urra ára strit bar engan árangur. Innan fárra
vikna munu þau standa uppi slipp og snauð,
fátækari en þau voru fyrir fjórum árum þeg-
ar byrjað var að grafa grunn hússins.
A borðum okkar þingmanna liggur á
hverjum degi fjöldi minnisblaða með dæm-
um af þessu tagi. Þar eru nöfn fólks sem hef-
ur leitaö til okkar um aðstoð vegna fjárhags-
erfiðleika. Það er mikil óhamingja skrifuð á
þessa miða. Hún Jóhanna Siguröardóttir
þyrfti að fá tækifæri til að segja frá viðtals-
tímunum í ráðuneytinu. Þar komast færri að
en vilja. Langflestir hafa ratað í fjárhagslegar
hörmungar. Lokatilraun er gerð til að spyrja
ráðherrann hvort hann kunni einhver ráð.
Að stela
Eg hef stundum sagt, að áður en verð-
trygging fjárskuldbindinga var ákveðin, stal
mín kynslóð sparifénu frá gamla fólkinu. Nú
hefur þetta snúist við. Nú hirðum við eign-
irnar af unga fólkinu. Einhver stærstu mistök
sem stjórnvöld hafa gert í marga áratugi var
að gefa vextina algjörlega frjálsa, án þess að
setja þak á vaxtahækkanir og án þess að
heimila erlendum lánastofnunum að keppa
við innlendar lánastofnanir, bjóða lánsfé
með vöxtum sem voru innan skynsamlegra
marka. Með vaxtafrelsinu upphófst sam-
keppni ríkissjóðs, banka og verðbréfafyrir-
tækja um fjármagnið með þeim afleiðingum
að vaxtastigið varð himinhátt.
En afleiðingarnar urðu margþættari. Háir
vextir höfðu mikil áhrif til hækkunar verð-
bólgu. Verðlag þjónustu- og versiunaríyrir-
tækja hækkaði til mikilla muna og jók verð-
bólgu. Fyrirtæki sem skulduðu vegna fjár-
festinga urðu að ná í aukið fjármagn og það
var gert með verðhækkunum á vöru og
þjónustu. Þá fór af stað gífurleg fjármagnstil-
færsla, sem ekki sér fyrir endann á. Þeir sem
áttu fjármagn fyrir, þegar vaxtafrelsið komst
á, fóru skyndilega að mala gull. Þeir hafa
auðgast meira en dæmi eru til. Um leið hall-
aði verulega undan fæti hjá almennu launa-
fólki og ungu fólki sem var að reyna að koma
undir sig fótunum með því að fjárfesta í eigin
húsnæði. — Afleiðingarnar blasa hvarvetna
við.
Efnahagsmálaumræöan
Margir hagfróðir menn hafa réttlætt þessa
peningamálaþróun með því að benda á of-
fjárfestingar fyrirtækja og einstaklinga. Og
það er vissulega rétt að nauðsynlegt var að
stöðva það fjárfestingaæði sem gripið hafði
um sig. Og það er líka rétt að kominn var tími
til að þjóðin gengi í gegnum hreinsunareld á
þessu sviði. En því miður breyttist hreinsun-
areldurinn í eldsvoða sem hefur rústað mörg
byggðarlög, fyrirtæki og einstaklinga. Það
sem hefði átt að vera eðlileg þróun breyttist
í efnahagslega eyðimerkurgöngu sem knúði
ríkisvaldið til björgunarað' rða sem þegar
hafa kostað milljarða króna.
Enginn stjórnmálamaður getur vikið sér
undan ábyrgðinni á þessari þróun. Það var að
lokum verkalýðshreyfingin og vinnuveit-
endur sem knúðu fram loforð um breytingar
í tengslum við kjarasamninga. Eftir er að sjá
hvort staðið verður við þau loforð. Ýmislegt
bendir til að svo verði ekki. í fréttabréfum
verðbréfamarkaða má nú lesa greinar þar
sem fróðir menn, með góðum rökum, spá
fremur vaxtahækkun en vaxtalækkun.
Ég verð að lýsa þeirri skoðun minni að mér
finnst Alþýðuflokkurinn hafa verið alltof
upptekinn af efnahagsmálaumræðunni, þ.e.
tæknibrögðum efnahagsstjórnarinnar og
ekki viljað horfast í augu við afleiðingarnar
af þeirri stefnu sem fylgt hefur verið. Reynsl-
an verður auðvitað að skera úr um það hvort
árangurinn verður réttlætanlegur með tilliti
til þeirra fórna sem færðar hafa verið. Al-
þýðuflokkurinn, eins og aðrir stjórnmála-
flokkar, boðuðu blóð og svita til að sigrast
mætti á erfiðleikunum. En við verðum að
-v@r« heiðar!eg og svara spummgurmirHvérp
ir hafa svitnað?
Við verðum einnig að gera gangskör að
því að breyta þeirri þjóðfélagsmynd sem nú
blasir við okkur. Þar vegur þyngst launamis-
réttið hvort sem er á milli karla og kvenna
eða stétta, og skila aftur því fjármagni sem
færst hefur á fárra hendur og kristallast nú í
fyrirtækjakaupaleikjum auöugra einstakl-
inga, fyrirtækja og fjölskyldna sem hafa not-
fært sér mistökin í peningamálastjórnun-
inni.
Með þessu er ég ekki að segja að það sé af
hinu illa að einstaklingar og fyrirtæki efnist.
En það er óeðlilegt ef það gerist vegna þess
að leikreglurnar hafa verið rangar og ef
gengið er miskunnarlaust á hlut og rétt
annarra.
Gildismatiö
Efnahagslegar ófarir síðustu ára hafa haft
jákvæð áhrif að einu leyti. Fjöldi fólks er far-
inn að hugleiða hina flóknu spurningu um
gildismat einstaklingsins. í hinum vestræna
heimi hefur boðskapur síðustu áratuga verið
eitthvað á þessa leið:
• Við verðum að auka þjóðarframleiðsluna
ár frá ári.
• Við verðum að auka þjóðartekjur og
neyslan verður að aukast.
• Tæknin og framfarirnar gera almenningi
lífið auðveldara og þægilegra.
Síðan hafa framleiðendur og sölumenn
þeirra unnið markvisst að því, og notað til
þess gífurlega fjármuni, að telja almenningi
trú um að lífsgæðastuðullinn verði að hækka
og að það gerist ekki nema fólkið eignist allt
sem þeim dettur í hug að framleiða.
Þessari stefnu hefur verið fylgt fram án til-
lits til þeirra skemmdarverka sem hún hefur
haft í för með sér á náttúrunni og móður
jörð. Allt er blóðmjólkað og umhverfið eitr-
að. Fyrir þessa stefnu virðast Tnargir tilbúnir
að fórna lífríki jarðarinnar og stefna í hættu
lífi og heilsu jarðarbúa. Að vísu hafa ráöa-
menn á Vesturlöndum verið að ranka viö sér
en afturbatinn gengur hægt.
Hér á landi hefur þessi stefna birst í ýmsum
myndum. Steinsteypa hefur verið sá gullfót-
ur sem þjóðin hefur treyst á. Við höfum
byggt alltof stórt og eigum meira íbúðar- og
atvinnuhúsnæði en við getum notað. Við
höfum hælt okkur af því að vera fljót að til-
einka okkur nýjungar. Það er að mörgu leyti
vafasámur héiöur. Við hofum fjártesi öhóí-
lega í bílum, tölvum, heimilistækjum, skip-
um, vélum og margskonar munaði sem
stendur ónotaður, engin verkefni eru fyrir,
fer í geymslu og síðan á haugana. Eða hversu
víða búa menn í alltof stórum húsum sem
þeir hafa ekkert nema kostnað af, hve mikið
eru tækin notuð, bílarnir eða skipin sem
bundin eru við bryggju hálft árið?
Það verðlur hver að spyrja Isjálfan sig
hvort þægindin hafi aukist og þá væntanlega
lífshamingjan. Staðreyndin er sú að fæstir
hafa tíma til að njótá þess sem þeir hafa eign-
ast vegna þrotlausrar vinnu til að geta greitt
fyrir blessunina. Og því miður eru það börn-
in sem mest líða fyrir „lífsgæðin". Það er ekki
að undra þótt stórir hópar uppvaxandi kyn-
slóðar séu farnir að lýsa frati á framferði
pabba og mömmu og þjóðfélagsins í heild. —
i þessu sambndi hef ég ekki rætt um þá þjóð-
félagshópa sem eru dæmdir frá kapphlaup-
inu af margvíslegum ástæðum.
Nú er ég ekki með þessum orðum mínum
að segja að við eigum ekki að stefna að fram-
förum og auknum þóðartekjum. Eg er hins
vegar að reyna aö koma því til skila að fram-
farir eigum við ekki að kaupa hvaða verði
sem er.
Hlutverk stjórnmálaflokkanna
Sjóndeildarhringur íslensku stjórnmála-
flokkanna er þröngur. Þeir hafa um of ein-
blínt á fjárhgslega velferð en gleymt þörf og
nauðsyn hvers manns fyrir eðlileg mannleg
samskipti og fyrir það að hafa tíma til að vera
til. Þessi mistök hafa sundrað stórfjölskyld-
unni, hafið til vegs og virðingar hverskonar
stofnanapólitík sem á að leysa vanda allra
þeirra sem ekki geta verið þátttakendur í
kapphlaupinu mikla; börn, gamalmenni,
fatlaðir. Þjóð í lífsgæðakapphlaupi hefur
ekki tíma til að sinna þessum þegnum sínum.
Trúin á þaö að eitthvert efnahagsundur
leysi allan vanda, hefur breyst í firringu og
skelfingu hjá mörgu fólki. Þúsundir hefja leit
að tilgangi með lífi sínu. Lífsgæðin hafa
hvorki fært þeim ró eða öryggi. Staðreyndin
er sú að maðurinn sjálfur og eðlilegar and-
legar þarfir hans hafa gleymst. Þettá er nið-
urstaða mjög margra sem nú eru á miðjum
aldri, þurfa ekki lengur að hafa áhyggjur af
skuldasúpunni, eru búnir að koma sér vel
fyrir í veraldlegum skilningi, sitja einir eftir
í stóru húsunum með öllum þægindunum og
átta sig skyndilega á því þegar börnin eru
farin að heiman að þeir hafa aldrei haft tíma
til að sinna börnunum eða til annars en að
strita. Það getur hver litið í eigin barm í þess-
um efnum.
Það er orðið tímabært að snúa þessari þró-
un við, taka þátt í umræðunni um nýtt giidis-
mat, reyna að meta til lífsgæða þau verð-
mæti sem hafa orðið undir. Einn veigamesti
þátturinn er húsnæðismálin og fráhvarf frá
oftrú á séreignarstefnunni. Alþýðuflokkur-
inn hefur, undir forystu Jóhönnu Sigurðar-
dóttur, reynt að koma öðrum stjórnmálflokk-
um í skilning um að draga verður úr erfið-
leikum ungs fólks við að komast í öruggt hús-
næði. Það verður að auka framboð á leigu-
húsnæði og húsnæði í kaupleigukerfi og Bú-
setakerfi. Það er grundvallaratriði að ungt
fólk þurfi ekki að eyða dýrmætustu árum
sínum í skuldabasl og strit, sem gerir því
ókleift að vera með og ala upp börn sín. Get-
ur ekki verið að stór hluti af vandamálum
unglinga, sem birtast m.a. í vímuefnanotkun
ogofbeldi, megi rekja til tímaskorts foreldra?
Eða hvað með hjónaskilnaði og upplausn
heimila?
Það verður að huga að fjöldamörgum
öðrum þáttum sem snúa að velferð barna og
unglinga, en hafa gjörsamlega gleymst í öllu
fári efnahagsumræðunnar (sem flestir eru
hættir aö skilja). Nýtt gildismat er nú til um-
ræðu og krafan um endurmat á hinni eigin-
legu velferð verður háværari. Ungt fólk er
farið að spyrja nærgöngulla spurningu um
framtíðina og um það hvort trúin á tæknina,
endalausar efnahagslegar framfarir og fram-
leiðniaukningu hafi ekki blindað okkur á
grundvallarþarfir einstaklingsins.
Það væri verðugt hlutverk fyrir Alþýðu-
ílokkinn aö hafa frumkvæði að þessari um-
ræðu á pólitískum vettvangi. Alþýðuílokkur-
inn hefur stundum sótt hugmyndir til ann-
arra jafnaðarmannaílokka í Vestur-Evrópu;
ekki allar jafn skynsamlegar að vísu. En þar
er þessi umræða um gildismat komin af stað.
Ég tel að Alþýðuflokkurinn eigi ekki annan
betri málstað að verja en þann sem byggir á
lífsreglum bættra mannlegra samskiwt* * Og
brotthvaríi írá þróun sem hótar náttúru-
spjöllum og upplausn skynsamlegs líís-
munsturs. Andleg afkoma einstaklinganna
er ekki í fyrsta sæti nú um stundir.
Arni Gunnarsson
alþingismadur er höfundur
Króníku
Alþýdubladsins
þessa vikuna