Alþýðublaðið - 10.03.1990, Blaðsíða 8

8
Laugardagur 10. mars 1990
Brúðkaupsmyndin af þeim Mikhail og Raisu. Sagan segir að þegar Gorbat-
sjov fyrst sá Raisu hafi það verið á dansleik þar sem hún var að dansa við
einhvern slána. Gorbatsjov hló þegar hann sá stærðarmuninn, gekk að
hinu dansandi pari og bað leyfist að dansa við stúlkuna. eftir það varð ekki
aftur snúið.
Gorbatsjov með Reagan 1987, eftir vel heppnaðan leiðtogafund þeirra i
Washington. Þegar Reagan komst til valda sagðist hann ætla að koma
fram af fulltri hörku við Sovétmenn en þegar Úkraínumaðurinn komst til
valda, varð jafnvel gamli Holly wood-leikarinn að játa sig sigraðan. Leiðtogi
Sovétríkjanna hafði jafnvel enn meiri persónutöfra en kollegi hans i vestrt.
Sem var áreiðanlega í fyrsta skipta eftir stríð.
heila er réttnefni. Þetta braut hon-
um leið í háskólann í Moskvu sem
annars var eingöngu setinn af
börnum fordekraðrar yfirstéttar í
Moskvu, flokksgæðingabörn í
miklum meirihluta. Gorbatsjov
átti engan að, hann var bóndason-
ur, forfeður hans höfðu áður verið
stimplaðir sem óvinir ríkisins og
héraðið hafði notið góðs af her-
setu Þjóðverja í seinni heimsstyrj-
öldinni. Hann leit á flokkinn sem
föður sinn og móður og 19 ára lét
hann innrita sig sem frambjóð-
anda. Hann var kommúnisti, Len-
ín var hetja hans og átrúnaðargoð
og til að feta i fótspor hans ákvað
Gorbatsjov að læra lögfræöi, rétt
eins og Lenín hafði gert á sínum
tíma. En það var í lögfræðinni sem
hann rakst í fyrsta skipti á muninn
á hugmyndafræðinni og hinum
kalda veruleika hins miðstýrða
kommúníska kerfis. Þá byrjaði
hann fyrir alvöru að efast um gildi
þess kerfis sem við lýði var.
Háskólaárin
Einn samstúdenta Gorbatsjovs
sagði síðar að þrátt fyrir lögfræði-
bækurnar sem lesnar voru í laga-
deildinni hefði Stalín verði helsti
lærifaðirinn. Það var ekkert til
sem hét opnar umræður milli
nemenda og kennara þeirra, þrátt
fyrir að þeir legðu stund á löggjöf
annarra þjóða en Sovétríkjanna.
Námið fólst einkum í endalausum
utanbókarlærdómi. Einhverju
sinni þegar einn kennarinn las
upphátt úr verki Stalíns fyrir nem-
endurna stóð Gorbatsjov þó upp
og sagði við kennarann að nem-
endurnir væru læsir sjálfir. Ef
hann hefði ekki annað að segja
væri betra að hann þegði.
Það bar þó ekki mikið á Gorbat-
sjov á fyrstu árum hans í Moskvu-
háskóla, utan hvað hann þótti fast-
ur fyrir í rökræðum og raunsær í
skoðunum. Hann varð þó kosinn
formaður kommúnistasamtak-
anna innan lagadeildarinnar þeg-
ar á leið og þá fór um leið að
kveða að honum. Herbergi hans á
stúdentagarðinum varð vettvang-
ur fyrir næturfundi þar sem ungir
menn ræddu stjórnmál og hug-
myndafræði og þó þeir væru allir
meira og minna tengdir flokknum
var margt þar sagt sem hefði get-
að kostað þá fangelsisvist. Þar
vakti Gorbatsjov athygli fyrir að
hafa mikla stjórn á sér, hann beitti
sjálfan sig járnaga í umræðunum,
rétt eins og í náminu. Hæfileiki
sem hann hefur alltaf haft. Full-
komin sjálfsstjórn. Utan einu
sinni. Og það var þegar hann hitti
Raisu Maximovu.
Raisa Maximova
Með Raisu hefst nýr kafli í lífi
Gorbatsjovs. Menn segja að hann
hafi alist upp hjá sterkri konu sem
móðir hans var og hafi þörf fyrir
slíka. Hvað sem þeirri kenningu
líður þá varð Gorbatsjov ólíkur
sjálfum sér eftir að hafa hitt Raisu
í fyrsta sinn — hann eigraði um há-
skólalóðina og gat ekki á heilum
sér tekið. Til allrar hamingju fyrir
hann þá þýddist Rpisa þennan
þéttvaxna Ukraínumann, sá í hon-
um mann sem virkilega gæti orðið
að einhverju. Sjálf var hún náms-
maður með afbrigðum, glæsileg,
nett en stjórnsöm og ákveðin.
Samband þeirra hefur alltaf verið
samband tveggja jafningja og hún
er helsti bandamaður hans í bar-
áttunni fyrir breyttum Sovétríkj-
um — og sumir segja hugmynda-
fræðingur margra þeirra hug-
mynda sem Gorbatsjov hefur sett
fram í seinni tíð. Bakgrunnur Ra-
isu er lokuð bók, margar sögur eru
á kreiki. Hún á að hafa víðtæk
sambönd inn í flokkinn, vera
tengd hinum og þessum valda-
mönnum frá fyrri tíð og jafnvel er
óljóst hvaðan hún kemur í ríkinu.
Það er ljóst að faðir hennar vann
hjá Sovésku járnbrautunum en
hinsvegar ber mönnum ekki sam-
an um hvort hann var þar einfald-
lega verkamaður ellegar hátt sett-
ur. Líklegt verður þó að teljst að
hið síðarnefnda sé réttara, í það
minnsta var Raisa kennari Gorbat-
sjovs í menningu og listum, svið
sem alltaf hefur heillað hann mik-
ið.
Aftur út á landsbyggðina í
einangrun
Og svo drapst Stalín. En dauði
Stalíns var engin frelsun fyrir Sov-
étmenn — jafnvel ekki andstæð-
inga hans því það var enginn til að
koma í staðinn. Gorbatsjov var
u.þ.b. að ljúka námi og hann hélt
til skrifstofu saksóknarans í
Moskvu og bað um vinnu. Honum
var sagt að fara aftur til síns heima
og reyna fyrir sér þar. Gorbatsjov
var brugðið, seinna átti hann eftir
að gera sér grein fyrir því að þetta
var það besta sem fyrir hann gat
komið.
Ungu hjónin héldu til Stavropol,
Gorbatsjov fékk vinnu hjá sak-
sóknaranum í Stavropol en hætti
því fljótlega og ákvað að veðja á
framtíð innan flokksins. Hann var
illa launaður og vegna þess að
enginn valdsmaður var honum
innan handar varð hann að byrja
á botninum. Raisa hinsvegar fékk
stöðu sem háskólakennari og þén-
aði tvöfalt meira en eiginmaður-
inn. Hún naut mikillar virðingar í
starfi en einn af nemendum henn-
ar var einmitt eiginmaðurinn sem
sótti heimspekitíma hjá henni. Ra-
isa vakti strax athygli fyrir að vilja
ræða vandamálin opinberlega í
háskólanum, á þann hátt var hún
á undan Gorbatsjov í glasnost.
Hún skrifaði lika merka ritgerð
um bændaþjóðfélagið á þessum
árum sem hún m.a. byggði á við-
tölum við bændur og sýndi fram á
kosti einstaklingsframtaksins og
nauðsynlegt samhengi afkasta og
launa. Þannig varð hún líka frum-
kvöðull perestroiku, hugmyndar
sem Gorbatsjov tók ástfóstri við
en þagði um allt þar til hann varð
leiðtogi kommúnistaflokksins 30
árum siðar. Þá stóðu hjónin á göt-
um úti og ræddu við verkamenn-
ina þar sem þau lögðu áherslu á
það sem Raisa hafði áréttað í rit-
gerð sinni fyrir löngu.
Stalín fellur — Gorbatsjov
fetar sig ofar
Svo kom hin fræga afhjúpunar-
ræða Krúsjovs. Gorbatsjov dáði
Krúsjov fyrir pólitískt hugrekki.
Hann var sjálfur á krossgötum. Af-
leiðingar Stalínstímans urðu
mönnum stöðugt Ijósari og það
var næsta erfitt fyrir unga lög-
fræðinga að viðhalda á sama tíma
trú sinni á réttlæti laganna og trú
á flokkinn. Gorbatsjov afneitaði
Stalín og hóf leit að nýju átrúnað-
argoði, einhverjum til að samsam-
ast. Hann vann störf sín óaðfinn-
anlega í Stavropol, hann leyndi
öllum efasemdum sem hann hafði
um réttmæti ákvarðana yfirvalda
og fylgdi, trúr og tryggur, sínum
yfirmönnum á hverjum tíma. Gor-
batsjov var fljótlega umbunað fyr-
ir verk sín, 29 ára gamall varð
hann leiðtogi kommúnistaflokks-
ins í sínu héraði og þá þegar varð
hann handgenginn aðalritaranum
í héraðinu, Fyodor Kulakov. Ku-
lakov þessi var ákveðinn í að
breyta héraðinu í afkastamikið
landbúnaðarhérað og fékk við
það góðan stuðning frá aðstoðar-
manni sínum. Skömmu síðar var
Gorbatsjov fengið það verkefni að
hafa umsjón með því að draga
efnilega unga menn til starfa í
flokknum og við það komst hann
endanlega á beinu brautina innan
flokksins. Kulakov var kennari
Gorbatsjovs og Gorbatsjov hlust-
aði vandlega á það sem hann
hafði að segja. Það borgaði sig því
skömmu fyrir fertugasta afmælis-
dag Gorbatsjovs viðraði Kúlakov
þá hugmynd að Gorbatsjov yrði
eftirmaður hans. Þessi staða gerði
að verkum að bóndasonurinn frá
Privolnoye var kominn í hóp
þeirra 100 héraðshöfðingja sem
höfðu endanlegt vald um það hver
stjórnaði landinu í raun.
Stavropol-árin
Næstum einn áratug, frá
1970—1978 var Gorbatsjov leið-
togi Stavropol-héraðsins. Hann
var ótrúlega vinsæll, alþýðlegur,
til þess var tekið að hann var alltaf
tilbúinn að ræða við fólk á götum
úti, hann leyfði kirkjunni að starfa
og sóttist eftir félagsskap lista- og
vísindamanna. Það var algengt að
skáld og listamenn væru sendir í
útlegð til Stavropol og Gorbatsjov
gerði sér far um að hitta þá þegar
þeir komu þangað. Hann notaði
tækifærið til að spyrja frétta frá
Moskvu, „afhverju eru þeir að of-
sækja Solzhenitsjin, hann er minn
uppáhalds rithöfundur," spurði
leiðtoginn skáldin sem urðu
hvumsa við. Þessi valdamikli mað-
ur vissi ekkert hvað var að gerast
í Moskvu þrátt fyrir að hann ætti
sæti í miðstjórninni.
Fjarlægðin frá Moskvu hefur
aldrei verið mæld í kílómetrum,
heldur fyrst og fremst í öryggi. Því
lengra frá Moskvu sem menn eru,
þeim mun öruggari eru þeir fyrir
miðstýringarvaldinu og þess lík-
legra er að þeir geti gert eitthvað
upp á eigin spýtur.
Gorbatsjov naut nú þess sem
hann áður hafði mislíkað, nefni-
lega fjarlægðar Stavropol frá
Moskvu. Hann setti fram tillögur í
landbúnaðarmálum sem voru eins
og blautur hanski í andlit strang-
trúaðra kommúnista. Hann var
sjálfur í forsvari og gerði landbún-
aðinn og framleiðni hans að
ásteytingarsteini við Moskvu,
reifst við landbúnaðarráðherrann
en að lokum komst hann ekki
lengra þrátt fyrir stöðugan þrýst-
ing. Hann vantaði fjármuni fyrir
sáðkorni og fékk þá ekki. Hann
spurði Kúlakov ráða sem sagði
honum að þrýsta enn frekar á og
Gorbatsjov ákvað að reyna að ná
fundi Bresjnevs sjálfs. Aðalritarinn
neitaði en á endanum fékk Gor-
batsjov áheyrn og honum tókst að
vinna aðalritarann á sitt band. Svo
vel að alltaf þegar þeir hittust eftir
það stríddi Bresjnev Gorbatsjov og
spurði hann hvernig miðaði með
landbúnaðarstórveldið sem hann
væri að byggja upp. Ljóst er að að-
alritarinn hreifst af hugmyndum
Gorbatsjovs og hann naut þess
seinna. Um leið naut hann þess að
vera foringi í sínu héraði, hefði
hann verið í Moskvu þá hefði
hann líklegast aldrei náð jafn
langt og raun hefur orðið á. Þar
hefði hann aðeins orðið enn eitt
andlitið í gríðarlegum fjölda ungra
metnaðargjarnra manna sem
engu fengu ráðið og engu frum-
kvæði fengu beitt.
Að veðja á réttan hest
Bresjnev var æðs'i maður Sovét-
ríkjanna í 18 ár, frá 1964—1982,
einmitt þau ár sem Gorbatsjov var
að klifra upp metorðastigann.
Undir stjórn þess fyrrnefnda lifðu
skjólstæðingar hans og æðstu
menn ríkisins eins og konungar á
meðan efnahag landsins hrakaði
stöðugt og stærri og stærri hluta
þjóðarframleiðslunnar var veitt til
hernaðar. Spillingin á Bresjnev-
tímabilinu var ótrúleg á kostnað
framfara í landinu, segja má að
ríkinu hafi hrakað jafn hratt og
heilsu leiðtogans en honum hrak-
aði jafnt og þétt allan ofanverðan
áttunda áratuginn.
Á ofanverðum áttunda áratugn-
um var því Ijóst að finna þyrfti eft-
irmann Bresjnevs og í kommún-
istaflokknum voru tvær fylkingar
sem börðust um völdin. Annars-
vegar var það hópur manna í
kringum Ándropov, yfirmann
KGB, hinsvegar fylgjendur
Bresjnevs með hugmyndafræð-
inginn Suslov sem aðalmann.
Hann hafði áður gegnt stöðunni
sem Gorbatsjov gengdi en komist
til metorða undir Stalín meö því
hreinsa markvisst burtu alla sína
keppinauta, einkum með fangels-
unum.
Gorbatsjov þurfti enn á ný að
gera upp við sig hvoru megin
veggjar hann vildi vera. Hann var
enn sem fyrr metnaðargjarn og
vildi ná hærra en nú reið á að
veðja á réttan hest. Eða þá báða.
Og það gerði hann. Hann bar
mikla virðingu fyrir Andropov og
talaði aldrei illa um hann eða verk
hans. Gorbatsjov lýsti Andropov
síðar á þann veg að hann hefði í
raun og veru aldrei verið neinn
leyniþjónustumaður, miklu frem-
ur stjórnmálamaður sem hefði
haft það markmið að leysa upp
Bresjnevveldið. En Gorbatsjov
gætti þess jafnframt vel að rækja
sambandið við Suslov.
Andropov kemur
Gorbatsjov til valda__________
Gorbatsjov og Kúlakov settu
fram hugmyndir um breytt land-
búnaðarskipulag á 7da áratugn-
um, því var afar vel tekið, reyndar
svo vel að Bresjnev sæmdi Kú-
lakov æðstu orðu Sovétríkjanna
fyrir vikið. Raddir þess efnis að
Kúlakov yrði eftirmaður
Bresjnevs fóru að heyrast og læri-
sveinn Kúlakovs, Gorbatsjov, átt-
aði sig skyndilega á því að hann
var að komast í innsta hring, hann
stóð í leiðtogahópnum miðjum í
Kreml en tilefnið var ekki
skemmtilegt. Kúlakov lést skyndi-
lega og Gorbatsjov fékk það
óskemmtilega hlutverk að tala yf-
ir beinum hans. Ræðan varð lítt
eftirminnileg enda var Gorbatsjov
í krísu. Fráfall Kúlakovs gat gert að
verkum að öll hans vinna yrði fyr-
ir bí.
En þá kom Andropov til sögunn-
ar og tók Gorbatsjov að sér og eftir
að Andropov hafði komið á fundi
milli þeirra Bresjnevs og Gor-
batjovs var lýðnum gert það heyr-
inkunnugt að héraðshöfðinginn
frá Stavropol hafði verið valinn rit-
ari æðsta ráðsins. Hann var loks-
ins á leið til Moskvu á nýjan leik
eftir að hafa leikið tveimur skjöld-
um til fjölda ára, haldið bæði
Bresjnev og Andropov góðum,
bjarndýrum sem hefðu annars átt
næsta auðvelt með að kremja
hann á milli sín, eða hvor um sig ef
því var að skipta. En annars var
það hugmyndafræðingurinn
Suslov sem endanlega tók ákvörð-
unina um að kalla Gorbatsjov til
Moskvu. Andropov var sem fyrr í
heilögu stríði gegn spillingunni í
Bresjnev klíkunni og fljótlega dó
Suslov, skömmu síðar Bresjnev.
Árið var 1984 — Andropov tók við
og Gorbatsjov varð næstráðandi.
„Við verðum að
breyta einhverju"
Þeir félagar byrjuðu á hreinsun-
um, ráku spillta embættismenn í
tugatali. „Hjálpi mér, hvað þóttust
þeir vera að gera,“ sagði Gorbat-
sjov þegar hann sá ríkisreikning-
inn fyrsta sinni, ,,ég ætti að fara
aftur út á land strax," bætti hann
við. Seinna orðaði hann þetta ná-
kvæmar: „Fólkið krefst þess að
stjórnmálamennirnir geri eitt-
hvað." Andropov lagðist veikur
innan árs eftir að hann tók við
embætti og hann veitti Gorbatsjov
umboð til að stjórna ríkinu í fjar-
veru sinni. Gorbatsjov hitti þá
fyrsta sinni forsætisráðherrann,
Tikhonov og í þrjá klukkutíma
sátu þeir og ræddu efnahagsmál
ríkisins. Gorbatsjov var brugðið
og á endanum gat hann aðeins
sagt. „Hefjumst handa við tækni-
væðingu. Við verðum að breyta
einhverju." Þegar Andropov dó
tók Chernenko við, síðasta hrygla
gömlu valdaklíkunnar var val
hans sem aðalritara kallað. En
Chernenko dó fljótlega og þá loks-
ins hafði Gorbatsjov náð mark-
miði sínu, hann var orðinn leið-
togi lands síns.
Byggt á Vanity Fair og ævisögu Gor-
batsjovs, sem skrifuð er af ritstjórurn
vikuritsins Time; Gorbachev, An Inti-
mate Biography.