Alþýðublaðið - 30.12.1994, Blaðsíða 5

FÖSTUDAGUR 30. DESEMBER 1994
ALÞÝÐU BLAÐIÐ
5
Ar og alclir
Uða...
verður fimmtíu
ára afmæli atómsprengjunnar. Það verða liðin hundrað ár frá því Davíð Stefánsson fæddist en sextán hundruð ár
frá því Þeódósíus Rómarkeisari andaðist. Urban páfi hvatti til krossferða fyrir níuhundruð árum, en fyrir tíu árum
var ungt fólk klætt í satínföt með blásið hár. Kvikmyndirnar verða hundrað ára. Það er allt breytingum undirorpið í
tímans þunga straumi. Hér skoðum við nokkra merkisatburði sem hægt verður að minnast á næsta ári.
Rómarveldi var að liðast í sundur
og einn hinna síðustu til að
hamla gegn því var Þeódósíus I.
keisari, kallaður hinn mikli. Hann
rikti yfir austurhluta Rómarríkis frá
379 og yfir því öllu frá 392 og þar
til hann andaðist 395. Hann fékk
viðumefnið „hinn mikli" ekki vegna
landvinninga eða stríðsfrægðar,
heldur vegna kirkjunnar sem kunni
honum þökk fyrir að hafa gert
kristni að ríkistrú og fyrir að hafa
bannað guðsdýrkun heiðinna þegna
Olafur Tryggvason Noregskon-
ungur lét skírast til kristinnar
trúar á Englandi 995. Þetta var upp-
hafið að því að Noregur var kristn-
aður og síðar Island. Ólafur þótti þó
ganga fullhart fram og féll á skipi
sínu Orminum langa í orrustunni
við Svoldur árið 1000.
1095 flutti Urban II páfi ein-
hveija frægustu ræðu mannkyns-
sögunnar í Clairmont-Ferrand. Hann
hvatti kristna menn til að leggja upp
í krossferð til að frelsa Landið helga
undan múslimum. Lagt var upp í
fyrstu krossferðina árið eftir; það
var hálfgerður lýður sem tók þátt í
henni og honunt var slátrað áður en
hann komst á áfangastað. En kross-
ferðirnar urðu glæstari og stærri í
sniðum og í kjölfarið jukust völd
páfa jafnt og þétt og dró úr valdi
keisara, konunga og lénsherra sem
oft voru langdvölum í burtu að berj-
ast í Landinu helga.
Aíslandi varð Páll Jónsson Skál-
holtsbiskup 1195 og sat til
1211 og ertalinn einn hinna merkari
í þeim hópi. Hann var kominn af
miklum höfðingjum, sonur Jóns
Loftssonar í Odda sem kominn var
af Noregskonungum. Mörgum öld-
um sfðar, 1954, fannst steinkista
með líkamsleifum Páls og bagals-
hún við uppgröft í Skálholti. Þar er
kistan enn undir kirkjunni og þykir
einn merkasti fomleifafundur á ís-
landi.
1295 sneri aftur til heimaborgar
sinnar Feneyja maður sem löngu
hafði verið talinn af og enginn vildi
trúa í fyrstu. Marco Polo flutti ótrú-
legar fréttir af ríkidæmi og miklu
veldi Kublai-kans austur í Mongól-
íu og Kfna. Polo hafði komist austur
til Peking, að landamæmm Tíbets
og Burma. Frásögur hans breyttu
heiminum; menn tóku að horfa í
austurátt, þangað vom gerðir út
sendiboðar, viðskipti jukust, og
heimsmyndin umtumaðist smátt og
smátt.
Tamurlaine var kallaður rándýr í
mannsmynd. Þessi morðingi
sem þykir taka flestum slíkum fram
um grimmd, herjaði í Austurlöndum
og sáði glundroða og blóði. 1395
vann hann sigur á óvinum sínum á
Krímskaga og þar sem nú er Kaz-
hakstan og beindi svo sjónum sínum
til Indlands. Annar ódámur fór um á
íslandi og rændi og ruplaði að geð-
þótta. Það var Guðmundur Arason
sem fæddur var á Reykhólum 1395,
kannski auðugasti maður á íslandi
fyrr og sfðar, enda kallaður „hinn
ríki“. Talið er að Guðmundur hafi
átt 3217 hundruð í jörðum, jafngildi
nálægt 150 meðaljarða og 3.7 pró-
sent af allri jarðeign í landinu. Sfðar
var hann ákærður fyrir að hafa farið
yfir með ránum og yfirgangi, kon-
ungur var fullur óvildar í hans garð
og hann var rekinn frá jörðum sín-
um og sigldi utan. Auður hans varð
upptök mikilla manndrápa og ill-
deilna sem stóðu lengi.
Gyðingar sem stuttu áður höfðu
verið reknir frá Spáni voru
gerðir landrækir frá Portúgal 1495.
Klerkurinn og villutrúarmaðurinn
Savonarola frá Flórens var kvaddur
á páfafund í Róm. Hann boðaði
yfirbót og var brenndur á báli þrem-
ur árum síðar. Á íslandi geisaði
Fyrsta atómsprengjan var sprengd sumarið 1945. Nokkrum vikum síðar í Hiroshima var það dauðans alvara.
Flugvélin Enola Gay varpaði sprengjunni sem kostaði um hundrað þúsund manns Itfið.
Höfðingjasonurinn Páll Jónsson varð Skálhoftsbiskup 1195. Steinkista
hans þótti merkur fornleifafundur.
plágan hin síðari en náði ekki til
Vestfjarða. í kjölfar þess varð mikil
vinnufólksekla og biskupsstólar
sópuðu til sín jörðum.
Skáldjöfurinn William Shake-
speare fór geyst undir lok 16.
aldarinnar og 1595 skrifaði hann
Draum á jónsmessunótt, einn
skemmtilegasta og undirfurðuleg-
asta gamanleik sinn. Annað enskt
stórskáld Elísabetartímans, þó
minna þekkt, birti höfuðverk sitt
þetta ár, Edmund Spenser ritaði
Epithalamion, mikið ljóð ástum og
hjónabandi til dýrðar. Á írlandi var
mikil uppreisn gegn Englendingum
og nutu Irar stuðnings Spánveija.
Ævintýramenn sigldu um heimsins
höf og Sir Walter Raleigh leitaði
að gulllandinu, E1 Dorado, í Guay-
ana. Hann fann ekki gull, en í stað-
inn hið banvæna eitur curare.
Jétur mikli var ekki nema 23 ára
1695 en hafði þó ríkt í tíu ár. Og
hann var að búa sig undir stórátök,
enda var hann í senn snjall og ófyr-
irleitinn. Þetta ár fór hann í stríð við
Tyrki, gamla erkióvini, og náði á
ótrúlega skömmum tíma að koma
sér upp góðum flota á ánni Don sem
leiddi til þess að Rússar höfðu sigur
í stríðinu. Heimspekingurinn
Gottfried Wilhelm Leibniz birti
eitt höfuðverk sitt um fullkomna
niðurröðun hlutanna; kenning hans
var sú að alheimurinn væri besti
hugsanlegi heimur því skipan hans
væri verk guðs. Síðar kom til sög-
unnar maður að nafni Voltaire og
rak þýska heimspekinginn á gat.
Almenna bænaskráin er heiti á
plaggi sem Islendingar sendu
Danakonungi 1795. Þar kvörtuðu
embættismenn undan kaupmönnum
sem hækkuðu verð á erlendri vöru
eftir hentugleikum en lækkuðu verð
á innlendri vöru. Þama kom fram
ákveðinn trúnaðarbrestur milli
kaupmanna og embættismanna sem
áður höfðu látið sér einokunarversl-
un vel Ifka - og á þessum tíma þykj-
ast menn sjá upphaf Danahaturs
sem magnaðist á 19. öld, enda
bmgðust Danir hinir verstu við og
um tfma höfðu kaupmenn sigur.
Skyrbjúgur hafði löngum verið
mesta meinsemd sæfarenda, en
1795 var menn farið að renna í grun
hver kynni að vera orsök hans og á
breskum herskipum vom settar regl-
ur um að sjómönnum skyldi gefinn
lime-safi til að hamla gegn sjúk-
dóminum. I Frakklandi var tekið
upp metrakerfið sem síðar lagði
undir sig heiminn og þar var vett-
vangur helstu heimsviðburða þessi
árin. Öldur byltingarinnar var ögn
tekið að lægja og hinn róttæki flokk-
ur Jakobína var kveðinn t' kútinn,
enda hafði Robespierre verið tek-
inn af lífi árið áður. Til marks um
meiri eindrægni var torg byltingar-
innar skírt upp á nýtt og kallað
Place de la Concorde, torg ein-
drægninnar. Ungur herforingi, Na-
póleon Bónaparte, var farinn að
láta mikið að sér kveða; hann braut
á bak aftur uppreisn konungssinna í
París og var skipaður yfirmaður
franska hersins á Ítalíu.
Fyrsta kvikmyndasýning heims
var haldin í París 28. desember
1895 og teljast því kvikmyndimar
hundrað ára á næsta ári. Þar sáu
furðu lostnir áhorfendur kvikmyndir
úr daglega lífinu, meðal annars
Morgunverð kornabamsins, sem
þótti afar fyndin, Orólegt hafiö, sem
þótti áhrifarík, og Gullfiskaveiðam-
ar, en þar sást Auguste, annar
Lumiére-bræðra skemmta sér
ásamt dóttur sinni. Alfred Dreyfus
höfuðsmaður var fluttur til prísundar
sinnar á Djöflaeyju undan strönd
Frönsku-Guayana og mátti hírast
þar næstu árin. Oscar Wilde skrif-
aði The Importance ofBeing Ear-
nest, eitthvert fyndnastna leikrit
allra tfma, en í Póllandi skrifaði
Henryk Sienkiewicz vinsælan
sögulegan róman, Quo Vadis. Fleiri
frægir listamenn voru á ferli: Paul
Cézanne málaði fræga mynd af
nöktum konum að baða sig, en Deg-
as mynd af ballerínum sem æfðu sig
við stöng.