Alþýðublaðið - 30.12.1994, Blaðsíða 8

8
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 30. DESEMBER 1994
Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra fjallar um náttúrufar og mannlíf viö
Breiðafjörð, en hann hefur lagt fram á Alþingi frumvarp til laga um vernd eyja og
strandlengju á innanveröum Breiðafirði.
Yernd Breiðafjarðar
Nú liggur fyrir Alþingi frumvarp
til laga um vernd Breiðafjarðar.
Breiðaljörður er ein sérstakasta nátt-
úruperla landsins og hefur um árabil
verið áhugi fyrir því hjá heimamönn-
um og náttúruverndarfólki að stuðla
að náttúruvemd á svæðinu og styrk-
ingu hefðbundins hlunnindabúskap-
ar. 1978 samþykkt Alþingi þings-
ályktunartillögu Friðjóns Þórðarson-
ar þess efnis að rannsaka bæri og
vernda hið fjölþætta lífríki Breiða-
fjarðar, en ekkert varð úr fram-
kvæmdum. Eitt af þeim nýmælum
sem frumvarpið kveður á um er sam-
þætting náttúru-
verndar og vemd-
ar menningar-
sögulegra minja.
Hér er um mjög
merka nýjung að
ræða sem mun
þegar fram líða
stundir stórlega
auka gildi svæðisins og aðdráttarafl
þess fyrir ferðafólk.
Helmingur af allri
strandlengju Islands
Breiðafjörður er stærsta samfellda
votlendissvæði landsins og eru
strandsvæði þar um helmingur af
allri strandlengju þess. I firðinum
innanverðum er mikið grunnsævi, en
utar er dýpi víðast mælt í tugum
metra og er liðlega hundrað metrar
þar sem það er mest. Kunnastur er
Breiðafjörður fyrir mikinn fjölda
eyja, hólma, skerja og boða. Eyjarn-
ar á Breiðafirði hafa löngum verið
álitnar óteljandi líkt og Vatnsdals-
hólar og vötnin á Amarvatnsheiði.
Breiðafjarðareyjum er gjarnan
skipt í tvo hópa, Vestureyjar og Suð-
ureyjar, sem ná þó ekki til allra eyja
á firðinum. Skilin á milli Vestureyja
og Suðureyja eru á reiki, en eftir því
sem næst verður komist eru Suður-
eyjar sunnan línu frá fjallinu Klofn-
ingi yst í Dalasýslu og út fjörð, en
Vestureyjar norðan hennar.
Sjávarfalla gætir meira á Breiða-
firði en flestum öðmm strandsvæð-
um við Island og er mesti munur
flóðs og fjöm á sjötta metra. Miklar
breytingar eiga sér stað á landslagi
eftir sjávarföllum vegna misdýpis og
hins mikla fjölda eyja og skerja.
Sund þoma og stórir leiru- eða
skerjaflákar rísa úr sjó um fjöm svo
að landslagið tekur stakkaskiptum.
Víða myndast straumrastir og er
Hvammsfjarðarröst þeirra kunnust.
Þetta umhverfi og breytingar á því
torvelda siglingar og gera þær hættu-
legar. Ekki er ókunnugum ráðlagt að
sigla um eyjarnar án góðrar Ieið-
sagnar.
Vegna eyjafjöldans er talið að á
Breiðafirði sé yfir helmingur af öll-
um Ijömm við Island. Þetta atriði eitt
veitir vísbendingu um það gildi sem
Breiðafjörður hefur fyrir lífríki
landsins. Lífmagn í fjörum og á
gmnnsævi er mikið og líffræðileg
áhrif þessara svæða ná langt út fyrir
mörk þeirra, hvort heldur er upp á
land eða út á dýpri hafsvæði.
Auðugt fuglalíf
Stofnar hryggdýra í Breiðafirði
em yfirleitt stórir og gefur það vís-
bendingu um óvenjuauðugt lágdýra-
líf sem fiskar, selir, hvalir og fuglar
lifa á beint eða óbeint. Tegundaauðgi
í fjömm og á gmnnsævi er ótrúlega
mikil þar sem smádýr þrífast í skjóli
víðáttumikilla þang- og þaraskóga.
Fuglar em áberandi í lífríki Breiða-
fjarðar. Sjófuglar em algengastir
fugla á firðinum og mest ber á. Þeir
hafa verið nytjaðir um aldir og telst
svæðið vera með mikilvægust sjó-
fuglabyggðum landsins þótt eiginleg
fuglabjörg séu þar bæði lítil og lág.
Fuglalífið er fjölskrúðugt og umtals-
verða hluta af stofnum sumra teg-
unda í landinu er að ftnna á fírðinum,
til dæmis lunda, æðarfugls, teistu,
svartbaks og hvítmáfs. Hæst hlutfall
er þó í stofnum toppskarfs og díla-
skarfs því um 90% af skörfum lands-
ins verpa á Breiðafirði. Um helming-
ur þeirra fuglategunda sem verpa
hérlendis, eða 37, em árvissir varp-
fuglar í eyjunum og fimm tegundir
hafa að auki orpið þar óreglulega.
Þegar strandsvæði fjarðarins em tal-
in með verpa um
50 tegundir fugla
á svæðinu sem er
um 70% af árviss-
um varpfuglum
landsins. Sjald-
séðir fugiar eiga
varplönd á
Breiðafirði, þar á
meðal um fimmtungur íslenska þórs-
hanastofnsins og rúmur helmingur af
öllum haförnum í landinu. Þrjár
fuglategundir, margæs, tildra og
rauðbrystingur, eru árvissir gestir
vor og haust þótt þær verpi ekki.
Þetta em svonefndir fargestir sem
em á reglubundnum ferðum milli
varpheimkynna á norðlægum slóð-
um og vetrarstöðva á Bretlandseyj-
um. Nálægt 10% allra margæsa af
þeim stofni sem kemur við hér á
landi hafast við á Breiðatjarðarsvæð-
inu. Um 60% af þeim tæplega 300
þúsund rauðbrystingum sem koma
við á íslandi nýta sér fjörur á Breiða-
ftrði.
Fjölbreytt gróðurfar
Óvíða er jafnmikla grósku að
finna og í mörgum Breiðafjarðareyja
þótt hrjóstmg eða gróðurvana sker
séu einnig ótalmörg. Eyjamar eru
margbreytilegar að stærð, landslagi,
vatnsbúskap, gerð og dýpt jarðvegs,
auk fjarlægðar frá ströndu. Allir
þessir eðlisþættir hafa áhrif á fjöl-
breytileika gróðurs, en búseta, beit,
stærð og tegund fuglabyggða eru
einnig áhrifavaldar. Breiðafjarðar-
eyjar bjóða upp á næg dæmi urn
breytileg áhrif allra þessara um-
hverfisþátta. Alls hafa fundist í eyj-
unum 229 tegundir háplantna eða
um helmingur af náttúrulegri flóru
landsins. Ein þessara jurta, flæðar-
búi, hefur hvergi fundist hér á landi
nema á þessum slóðum. Önnur sjald-
gæf tegund er villilaukur sem vex í
Hvallátrum.
Fyrir tilstilli sjófugla njóta Breiða-
fjarðareyjar frjósemi sjávar í ríkum
mæli með þeim áburði sem þeir bera
upp á land. Gnægð næringarefna
leiðir af sér mikla framleiðni, svo
gras vex þar í úthaga eins og á bestu
túnum. Ýmsir fuglar, til dæmis kríur
og máfar, þóttu hinir ágætustu
áburðargjafar og í seinni tíð hafa grá-
gæsir, sem sækja eyjarnar heim til að
fella fjaðrir, bæst í hópinn þótt þær
kunni einnig að ganga nærri gróðri.
Gróður fuglabyggðanna er frekar
einhæfur, en hvergi grænkar eins
fljótt á vorin og þar. Fuglabyggðir,
einkum lundabaiar, haldast stundum
grænar allan veturinn. Stundum er
þó of mikið af því góða, til dæmis á
skarfaskerjum því hvítt drit bókstaf-
lega þekur þau svo þau sjást langt að.
Skarfar, sem flytja sig upp í gróður-
sælar eyjar, hafa aldrei verið aufúsu-
gestir í augum eyjamanna, enda
skilja þeir eftir sviðna jörð. Bændur
misstu því bæði slægjur á landrýrum
jörðum og æðarfuglinn sem forðast
skarfabyggðir. Nú er hins vegar ekki
hver hólmi sleginn né fé haldið eins
stíft að beit í eyjum og fyrrum. Gróð-
urfarið hefur tekið stakkaskiptum í
kjölfarið. Þetta sést greinilega á
hvönninni sem hefur þotið upp víða
og sauðfé er sólgið í. Þar má nefna
hvannabreiðumar f Sandeyjum í
Flateyjarlöndum og Sprókseyjum f
Látralöndum. Jarðvegur er annars
grunnur í flestum Breiðafjarðareyja
og vatnsöflun víða torveld, einkum í
þurrkasumrum og vetrarhörkum.
Þær takmörkuðu mýrar sem em í
eyjunum em sannkallaðar lífæðar
því þar er helst neysluvatn að fá.
Undirlendi er fremur lítið um-
hverfís fjörðinn. Ströndin er víðast
aðeins mjó ræma sem rís allsnögg-
lega inn til landsins í 300 til 500
metra há fjöll. Jarðhiti er vfða, eink-
um vestarlega í Vestureyjum og
Vatnsfírði, svo og á Reykjanesi f
Reykhólasveit. Merkilegar jarð-
myndanir frá jarðfræðilegu sjónar-
miði eru margar á Breiðafírði. Þar
má til dæmis nefna bogadregna
keiluganga, basaltinnskot með fall-
egu stuðlabergi, flykruberg, gabbró-
innskot og berg úr hvítu anortósíti.
Fjölbreyttar
mannvistarleifar
Búið hefur verið í eyjum á Breiða-
fírði allt frá því að land byggðist.
Aður var búið í tugum eyja á firðin-
um. Mannvistarleifar má því fínna
um allar eyjar, sérstaklega á heima-
eyjunum. Breytingar til þeirra lífs-
hátta sem nú tfðkast hafa farið hægar
yfir á Breiðafjarðareyjum en víðast
annars staðar á landinu og hafa
mannvistarleifar því varðveist betur
en annars staðar. Þar eru til dæmis
gamlir matjurtagarðar, fornir torf-
garðar, grjótgarðar, nátthagar, naust,
ruddar varir, bryggjur, bátakvíar,
sjóvarnargarðar, legufæri, fiskhjall-
ar, skothús, æðarbyrgi, útsýnisturn-
ar, kúagötur, réttir, stekkar og sjávar-
fallavirkjun. Tóftir af híbýlum og
útihúsum eru af óvenjufjölbreyttum
toga, til dæmis íbúðarhús, fjós, hlöð-
ur, fjárhús, íshús, bræðsluhús, ver-
búðir, smíðahús, dúnhús, bátaskýli.
bænhús, klaustur, yfirsetukofar,
hænsnakofar, brunnhús og útsýnis-
tum.
Þessar mannvistarleifar bera
margbreytilegu atvinnulífí glöggt
vitni. Af nógu er að taka, en það sem
gerir mannvistarleifar í Breiðafjarð-
areyjum einkum áhugaverðar eru
þær minjar sem tengjast sjónum á
einn eða annan hátt, svo sem að lík-
um lætur. Einhver merkilegustu
mannvirkin eru bátakvíar eða dokk-
ir, hlaðnir garðar til varnar fyrir báta,
Silfurgarðurinn í Grýluvogi í Flatey,
dokkin í Rauðseyjum og kvíin Stein-
gerður í Akureyjum á Gilsfirði.
Einnig má nefna sjávarfallavirkjun-
ina sem knúði kommyllu f Brokey,
en þar er einnig útsýnistum sem og í
Akureyjum á Gilsfirði og Sviðnum.
Þau ntannvirki voru gerð svo unnt
væri að svipast um eftir bátsferðum
veiðiþjófa og annarra.
Fornminjar
Aðeins hafa verið friðlýstar níu
fornminjar í Breiðafjarðareyjum og
eingöngu í þremur þeirra, Svefneyj-
urn, Hergilsey og Flaley. Friðlýst var
1930 og byggðist hún á lauslegum
athugunum Kristians Kálunds og
Sigurðar Vigfússonar á síðari hluta
19. aldar. Ahugi þeirra var nánast
eingöngu bundinn við minjar sem
tengja mætti Islendingasögum og
Landnámu og því ntjög frábrugðin
þvf mati sem nútímamenn leggja á
fornminjar. Meðal annars var frið-
lýst klausturrúst í Flatey sem á að
hafa verið sýnileg um 1840, en er nú
horfin. Lítið er vitað um ástand ann-
ara fornminja á eyjunum, friðlýstra
jafnt sent annarra. Síðan 1930 hafa
fornminjar í Breiðaflrði ekki verið
friðlýstar ef undan er skilinn Silfur-
garðurinn frægi í Flatey sem var frið-
lýstur 1975.
Fomminjaskráning er nauðsyn-
legur undanfari friðlýsinga. Skrán-
ing fornminja lá að mestu niðri hér á
landi á árunum 1910 til 1980, er hún
hófst að nýju. Stykkishólmshreppur
kostaði skráningu í hreppnum árið
1985 og vom þá skráðar fornminjar í
11 eyjum. Gera verður gangskör að
því að skrá fomminjar í eyjunum
sem gerst, hvort sem friðlýst verður
meira eða minna í framhaldi af því.
Með skráningu fomminja fæst mikið
samanburðarefni úr öllum eyjunum
og eykur það stórlega á takmarkaða
þekkingu okkar, þó án uppgraftar
verði sjaldan mikið fullyrt um fom-
minjar. I framhaldi af skráningu
kæmi svo friðlýsing hins merkasta
ásamt tryggilegri merkingu, en hún
er helsta vömin gegn því að fom-
minjum sé eytt fyrir slysni eða van-
þekkingu.
Gullkista þjóðarinnar
Frá tímum landnáms á íslandi hef-
ur Breiðafjörður ávallt verið talinn
með gjöfulustu svæðum landsins, oft
nefndur gullkista þjóðarinnar. Kem-
ur þar margt til, svo sem fjölbreytt og
auðugt fugla- og dýralíf, miklar og
góðar grasnytjar og fjörubeit, tekja
sölva og annarra þömnga og fengsæl
fískimið. Hvergi hefur verið meira
um hlunnindabúskap hérlendis en á
Breiðafírði. Menning fólksins sem
við fjörðinn bjó var í órofatengslum
við náttúruna. Leggja þarf sérstaka
rækt við gamla þjóðhætti með söfn-
un þjóðháttalýsinga og gamalla
mynda. Líklegt er að fjöldi ljós-
mynda sé í fómfn almennings sem
fengur væri að skrásetja og safna.
Jafnframt þyrfti að varðveita kvik-
myndir, sem sýni gömul breiðfirsk
vinnubrögð og taka nýjar af vinnu-
brögðum eftir þvf sem kostur gefst á
fólki sem kann til verka. Örnefnum
fylgir mikil menningarsaga og
skráning þeirra er auðsæilega vai'ð-
veisla menningarsögulegra minja.
Gullöld Flateyjar
MikiII uppgangur var við Breiða-
fjörð á ámnum 1830 til 1860. Einna
mestur blómi var í Flatey; þar riðu
menn á vaðið með þilskipaútgerð og
áttu hafskip í förum milli landa. Þeir
beittu sér einnig í landspólitík og
vom í framvarðasveit þegar þjóð-
frelsisbaráttan hófst. Fundir á forn-
um þingstöðum á Þórsnesi og eink-
um að Kollabúðum em rómaðir.
Breiðilrðingar höfðu einkanlega for-
ystu í menningar- og atvinnumálum
og tengist þetta ekki síst Framfara-
stiftun Flateyjar og bréflega félagi
hennar. Félagsmenn höfðu trú á að
bókvitið yrði í askanna látið, gáfu út
tímarit, sinntu alþýðufræðslu, stofn-
uðu til bókasafns og reistu bókhlöðu
sem enn stendur. Um þeSsa grósku í
Flatey bera nú einkum vitni Félags-
hús og Bókhlaðan. I Flatey er fjöldi
annarra gamalla húsa sem sýna ber
fullan sóma, þótt yngri séu. Varð-
veisla þessara húsa er verðugur
minnisvarði gróskumikils athafna-
og menningarlífs f sérstæðri og um
margt einstakri náttúru. Ekkert þess-
ara húsa er í húsasafni Þjóðminja-
safns en sum eru þó friðuð sam-
kvæmt lögum.
Búseta við Breiðafjörð
Tugir eyja á Breiðafirði hafa verið
byggðar í lengri eða skemmri tíma,
sumar allt frá upphafi byggðar á ís-
landi. Þær skiptast milli tvenns kon-
ar býla, eyjajarða og landjarða. Eyja-
jarðir eru þau býli kölluð sem hafa
ekki landrými nema í eyjum sem
þeim tilheyra, en landjarðimar eiga
landnytjar sínar að mestu uppi í landi
þótt einn hólmi eða fleiri fylgi undan
ströndu. Mörg af helstu stórbýlum
landhéraðanna umhverfis Breiða-
fjörð eiga þó umtalsverð ítök í eyj-
um.
Búskapur þróaðist með nokkuð
öðrum hætti á breiðfirskum eyjabýl-
um en landjörðum. Talað hefur verið
um „eyjabúskap" sem eitthvað ann-
að en það sem bændur aðhöfðust
uppi á landi. Ef til vill var helsti
munurinn sá að eyjabændum voru
bátar jafnnauðsynlegir og hestar lan-
djarðabændum.
Hin margbreytilegu hlunnindi eyj-
anna gerðu það einnig að verkum að
eyjamenn höfðu ætíð nóg að bíta og
brenna meðan hungursneyð ríkti
annars staðar á landinu. Nálægð
eyjamanna við fengsæl fiskimið átti
Toppskarfur. Um 90% af toppskörfum og dílaskörfum landsins verpa við Breiðafjörð. (Mynd: Fugiar í náttúru ísiands)