Morgunblaðið - 21.01.2001, Blaðsíða 23

24 SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SIGURÐUR Kristinsson, lekt-or og umsjónarmaður hugvís-indanáms við Háskólann á
Akureyri, segir að höfuðmáli skipti
viðurkenningin á sjálfræðisrétti ör-
yrkja:
„Öryrkjamálið á sér ýmsar hliðar
og mikilvægt að reyna ekki að tjá sig
um þær allar í einu. Ég ætla til dæm-
is ekki að segja neitt um hæstarétt-
ardóminn sjálfan eða forsendur
hans, né heldur gagnrýni á viðbrögð
ríkisstjórnarinnar við honum. Ég tek
heldur ekki afstöðu til þess hvort hér
eru í húfi mannréttindi í eiginlegum
skilningi, eða hvort brýnna sé að
minnka tekjutengingu eða hækka ör-
orkubætur einhleypra, ef velja ætti á
milli. En öryrkjamálið vekur óneit-
anlega athyglisverðar spurningar
um hugmyndalegar forsendur vel-
ferðarkerfisins. Hver er tilgangur-
inn með örorkubótum? Hvaða sið-
ferðilegu rök liggja þar að baki?
Tvenns konar rök koma helst til
álita. Annars vegar að örorkubætur
séu liður í viðleitni samfélagsins til
að tryggja að enginn búi við örbirgð,
hins vegar að þær séu liður í að auð-
sýna meðlimum sam-
félagsins jafna virð-
ingu. Fyrra markmiðið
þarf alls ekki að stang-
ast á við tekjutengingu
örorkubóta, eins og
margir hafa bent á. Þar
sem hjón hafa sameig-
inlegan fjárhag virðist
eðlilegt að líta til heild-
artekna þeirra ef meta
skal hvort þau þarfnist
aðstoðar til að losna
undan örbirgð. Síðara
markmiðið hlýtur hins
vegar að vera það sem
þetta mál snýst að end-
ingu um. Spurningin er
þá sú hvort öryrkja sé sýnd nægileg
virðing – jöfn virðing á við aðra með
því að tekjur maka séu látnar skerða
örorkubæturnar.
Ég hallast að því að svo sé ekki. Að
mínu áliti er krafan um virðingu
einkum ákall um að sjálfræði mann-
eskjunnar sé viðurkennt, þ.e. að
komið sé fram við hana eins og við-
eigandi er að koma fram við sjálfráða
manneskju. Sjálfræði einstaklings
felst meðal annars í því
að hann hafi sín eigin
markmið, skoðanir,
langanir, gildismat,
o.s.frv., og reyni að
haga lífi sínu sam-
kvæmt þeim. Til að
þetta megi verða þurfa
sálrænir og félagslegir
þættir að hjálpast að.
Virðing fyrir sjálfræði
einstaklings birtist oft-
ast í því að leyfa honum
að taka sínar eigin
ákvarðanir, en getur að
mínu mati einnig kraf-
ist þess að grafa ekki
undan þeim stoðum
sem sjálfræði hans byggist á. Ein
mikilvæg stoð sjálfræðisins er sjálfs-
virðing manneskjunnar, sem iðulega
helst í hendur við ytri viðurkenningu
á því að hún skipti máli; að áform
hennar, skoðanir, langanir og mark-
mið séu jafnmikils virði og annarra
(svo fremi að hún virði einnig rétt
þeirra).
Í þessu samhengi má nefna að á
undanförnum árum hefur mikið ver-
ið rætt og ritað meðal stjórnmála-
heimspekinga um kröfur minnihluta-
hópa í fjölmenningarsamfélögum um
að menning þeirra og siðir séu við-
urkenndir með ýmsum hætti. Enda
þótt slíkar kröfur séu settar fram í
nafni hópa og geti í einstökum til-
vikum ógnað réttindum einstaklinga
innan þeirra, þá eru rökin fyrir kröf-
unni um viðurkenningu iðulega þau
að án hennar búi minnihlutahópur-
inn við þau skilaboð samfélagsins að
menning hans og siðir skipti minna
máli en menning og siðir meirihlut-
ans.
Öryrkjar mynda vitaskuld ekki af-
markaðan hóp í menningarlegu til-
liti, enda hvílir krafa þeirra um við-
urkenningu á öðrum grunni.
Sjálfsvirðingin nærist ekki einungis
á táknrænni viðurkenningu sam-
félagsins á siðum manns og menn-
ingu, heldur einnig á vitundinni um
að hagur manns sé ekki algerlega
háður geðþótta annarra. Önnur stoð
sjálfræðisins (þ.e. fyrir utan sjálfs-
virðinguna) er svo að sjálfsögðu
frelsi til athafna og ákvarðana, en
slíkt frelsi fer illa saman við efna-
hagslegt ósjálfstæði. Krafa öryrkja
um viðurkenningu hlýtur einkum að
byggjast á því að vegna skertra
möguleika á að sjá sér farborða sé
hagur þeirra óhjákvæmilega undir
öðrum kominn. Þeir geti ekki byggt
sjálfsvirðingu sína og frelsi á eigin
tækifærum til tekjuöflunar og þess
vegna beri samfélaginu að stuðla að
því sérstaklega að jafna möguleika
þeirra til sjálfræðis á við aðra. Til
dæmis beri að sjá til þess að öryrkjar
geti, rétt eins og aðrir, gengið í
hjónaband án þess að fórna efna-
hagslegu sjálfstæði sínu og skerða
þannig sjálfræði sitt.
Í lagafrumvarpi ríkisstjórnarinn-
ar hefur sem betur fer verið fallist á
að tiltekin lágmarksupphæð skuli
vera undanskilin tekjutengingu. Ör-
yrki getur samkvæmt því gengið í
hjónaband án þess að fórna alveg
efnahagslegu sjálfstæði sínu og sam-
félagið sýnir með táknrænum hætti
að sjálfræði hans skiptir máli. Deila
má um hvort upphæðin sé nægilega
há, en að mínu viti skiptir hér höf-
uðmáli viðurkenningin á sjálfræðis-
rétti öryrkja.“
Að auðsýna meðlimum
samfélagsins jafna virðingu
Sigurður Kristinsson
Morgunblaðið leitaði til tveggja heimspekinga og óskaði þess að þeir skoðuðu öryrkjamálið annars vegar frá tekju-
jöfnunarsjónarmiðunum og hins vegar mannréttindasjónarmiðunum. Hvort sé þyngra á metunum. Rökin með og á
móti. Þetta voru þau Sigurður Kristinsson, lektor og umsjónarmaður hugvísindanáms við Háskólann á Akureyri, og
dr.Sigríður Þorgeirsdóttir, dósent í heimspeki við Háskóla Íslands. Fara hugleiðingar þeirra hér á eftir.
SIGRÍÐUR Þorgeirsdóttir,dósent í heimspeki við Há-skóla Íslands, segir að það sé
vegið að sjálfsvirðingu og mannlegri
resin ákveðins hóps öryrkja með því
að skerða grunnframfærslu þeirra:
„Þegar maður sér að deilurnar á
Alþingi um skerta eða óskerta tekju-
tryggingu fyrir öryrkja snúast um
smápeninga, ekki nema átta þúsund
krónur, spyr maður hvað búi raun-
verulega að baki þessum deilum.
Samkvæmt hinu nýja lagafrumvarpi
vill ríkisstjórnin lækka tekjutrygg-
ingu giftra öryrkja úr 51 þúsund
krónum niður í 43 þúsund krónur.
Andstæðingar frumvarpsins vilja
hins vegar halda henni óskertri.
Þessi lága upphæð skiptir fjárhags-
lega ekki sköpum fyrir þann hóp sem
hér um ræðir, þ.e. gift fólk sem fær
örorkubætur. Sparnaðurinn sem
hlýst af skerðingunni nemur einnig
svo lágri upphæð fyrir ríkið að maður
spyr sig hvers vegna rík-
isstjórnin er reiðubúin að
taka töluverða pólitíska
áhættu til að halda henni
til streitu.
Eins og alltaf í mikil-
vægum málum búa ýms-
ar ástæður að baki slíkri
afstöðu. Sumar eru lág-
kúrulegar en aðrar mál-
efnalegar eða hug-
myndafræðilegar.
Umræðan hefur leynt og
ljóst teygt sig út fyrir
kjarna málsins sem er
hvort þessi skerðing feli í
sér lítilsvirðingu á mann-
réttindum hópsins sem
hér um ræðir. Það er tek-
ist á um ýmis grundvallarlífsviðhorf.
Mér virðist sem eitt af þeim sé sam-
band fjölskyldu og einstaklingsrétt-
inda. Skerðingin miðar að því að láta
fjölskyldu, eða maka í þessu tilfelli,
bera stærri hlut
ábyrgðar á fram-
færslu öryrkjans en
ef um óskerta tekju-
tryggingu væri að
ræða. Fjölskyldu ber
að standa saman og
sjá um sitt fólk. Það
er ekki ríkisins að
gera það nema að
litlum hluta. Með því
að höfða til fjöl-
skyldusamstöðu telja
talsmenn þessa við-
horfs sig ugglaust
vera að vinna gegn
sundrung fjölskyld-
unnar á þessum los-
aralegu tímum þegar
gömlu góðu fjölskyldugildin eru á
undanhaldi. Hér á að standa vörð um
fjölskylduna.
Andmælendur lagafrumvarpsins
vísa hins vegar til einstaklingsbund-
inna mannréttinda bótaþeganna. Það
er mat talsmanna öryrkja að það sé
óheimilt að mismuna fólki vegna hjú-
skaparstöðu. Jafnvel þótt þessi hóp-
ur búi oftast nær við meira fjárhags-
legt öryggi en hinir ógiftu þá er ekki
forsvaranlegt að þessum hópi, sem er
að tveimur þriðju hlutum konur, sé
mismunað með þessum hætti.
Grundvallartekjutrygging verður að
vera hin sama fyrir allan hópinn. Það
er vegið að sjálfsvirðingu og mann-
legri reisn þessa fólks með því að
skerða grunnframfærslu þess.
Ég tel fráleitt að ætla að óskert
tekjutrygging grafi undan fjöl-
skylduábyrgð og ali á sundrung í fjöl-
skyldunni. Ég tel einmitt mun fleira
benda til þess að afstaða ríkisstjórn-
arinnar sem hefur á sér þetta fjöl-
skylduvæna yfirbragð sé þegar á allt
er litið mun fjölskyldufjandsamlegri
en afstaða talsmanna öryrkja í þessu
máli. Sjálfsmyndir karla og kvenna
með tilliti til stöðu þeirra í fjölskyld-
unni hafa breyst á undanförnum ár-
um. Sjálfsvirðing og fjárhagslegt
sjálfstæði skipta miklu máli. Fólki er
gert erfitt fyrir með því að vera
þiggjendur og vera að stærstum
hluta á á framfæri makans. Það
skapar enn meira misræmi í þessum
samböndum en þyrfti að vera og er
til þess fallið að ala á togstreitu. Að-
stæður eru að öllu jöfnu nógu erfiðar
fyrir í þessum fjölskyldum og bæt-
urnar sem um er að ræða eiga meira
skylt við vasapeninga en vinnu-
tekjur, eins og samanburðartölur um
örorkubætur á Norðurlöndum gefa
skýrt til kynna. Með því að styrkja
einstaklinga í þessum fjölskyldum
eru meiri líkur á að fjölskyldan geti
orðið sterkari og samstæðari heild.
Aðgerðir ríkisvaldsins ættu þess
vegna að miða að því að styðja við
þessar fjölskyldur og við öryrkja yf-
irleitt.“
Tekist á um fjölskyldugildi
og einstaklingsréttindi
Sigríður
Þorgeirsdóttir