Morgunblaðið - 18.02.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Bjálka-, eininga- og frístundahús,
arnar, eldhús, uppsetning
HAGKVÆM HEILDARAFHENDING BEINT FRÁ FINNLANDI!
www.emhouse.fi, e-mail/emhouse(att)sgic.fi
Fax 00 358 3 2130045.
Sími 00 358 3 2130050.
EM House Marketing, Rautatienkatu 17,
33100 Tampere, Finnlandi
segull
FRÓÐLEGT hefur verið að fylgj-
ast með hinni líflegu og þörfu um-
fjöllun um lögfræðileg sem pólitísk
áhrif dóms Hæstaréttar í öryrkja-
málinu svokallaða. Hefur sýnt sig
sem oftar þessar vikur hversu mik-
ilvægur og öflugur fjölmiðill Morg-
unblaðið er sem vettvangur opin-
berrar umræðu – að öðrum
fjölmiðlum ólöstuðum – því það er af-
skaplega þægilegt að hafa saman
komin á prenti hin margvíslegu sjón-
armið sem fram hafa komið.
Í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins sunnudaginn 4. febrúar sl. var
fjallað um mannréttindi og þar kom-
ið inn á fjögur atriði; hvort og hvaða
mannréttindi væru algild eða afstæð,
hvaða mannréttindi ættu heima í
stjórnarskrá, stjórnarskrárbreyt-
inguna 1995 og vaxandi áhrif al-
þjóðasamninga. Í fyrsta hlutanum
gætti misskilnings, sem ekki verður
hjá komist að gera athugasemdir við.
Vegna þeirra, sem ekki hafa Reykja-
víkurbréfið við höndina eða lásu það
ekki, er rétt að tilgreina hér þann
kafla sem undirrituð hnaut mest um.
Í honum felast reyndar mörg við-
fangsefni, sem ástæða væri til að
gera skil, hverju um sig, en það verð-
ur ekki gert í stuttri blaðagrein; að-
eins hægt að tæpa á nokkrum aðal-
atriðum. Í Reykjavíkurbréfinu segir:
„Erfiðlega hefur gengið að sýna
fram á, að efnahags- og félagslegu
réttindin séu algild með sama hætti
og hin klassísku frelsisréttindi. Það
felst í orðinu – mannréttindi – að um
sé að ræða réttindi, sem eigi við um
alla menn og ekki verði frá þeim tek-
in; að það að njóta þessara réttinda
sé hluti af því að vera maður. En er
hægt að krefjast efnahags- og félags-
legra réttinda annars staðar en þar
sem aðstæður leyfa? Taumhalds-
skyldur ríkis og einstaklinga er hægt
að uppfylla í hvaða ríki sem er, burt-
séð frá efnahagslegri getu þess – að
vísu má segja að réttindi á borð við
réttinn til réttlátrar málsmeðferðar
geti útheimt viss útgjöld af hálfu rík-
isvaldsins vegna rekstrar dómskerf-
is. En hvernig á að skilgreina t.d.
réttinn til framfærslu eða atvinnu í
ríkjum þar sem efnahagsaðstæður
eru gerólíkar, t.d. á Indlandi annars
vegar og á Íslandi hins vegar? Inn-
tak og útfærsla slíkra réttinda hlýtur
að vera mjög mismunandi eftir
heimshlutum. Jafnvel í vestrænum
velferðarríkjum eins og því, sem við
búum í, þar sem allir eru sammála
um að enginn skuli líða skort, hlýtur
það alltaf að verða umdeilt, pólitískt
viðfangsefni hvar mörkin liggi, t.d.
varðandi rétt til framfærslu. Það
hlýtur þess vegna að vera umhugs-
unarefni hvort ekki sé hætta á því, ef
menn telja efnahagsleg og félagsleg
réttindi til algildra mannréttinda, að
þeir séu um leið að við-
urkenna að mannrétt-
indi séu afstæð og ekki
þau sömu frá einu sam-
félagi til annars. Slíku
hafa m.a. stjórnvöld í
Kína og ýmsum araba-
ríkjum haldið fram er
vestræn lýðræðisríki
hafa deilt á mannrétt-
indabrot í þessum lönd-
um.“ Um upphafsorð
þessa kafla er það fyrst
að segja, að burtséð frá
skoðunum hvers og
eins á því hvað teljast
skuli til mannréttinda
hafa menn aldrei getað
komið sér fyllilega sam-
an um uppruna þeirra,
eðli og umfang, hvort heldur er borg-
aralegra og stjórnmálalegra réttinda
eða efnahagslegra, félagslegra og
menningarlegra réttinda. Ýmsar
kenningar og túlkanir hafa komið
fram þar um á hinum ýmsu tímum en
tæpast verður því haldið fram að
neitt hafi verið „sannað“ í þeim efn-
um eða „sýnt fram á“ með óyggjandi
hætti. Um það hefur þó náðst víðtæk
sátt meðal manna um heim allan, að
sérhver einstaklingur hafi – í krafti
þess eins að vera manneskja – viss
siðferðisleg réttindi, sem ekkert
samfélag eða ríki geti af honum tekið
og að finna megi tilteknar grundvall-
arreglur og viðmiðanir í þeim efnum,
sem við geti átt í sérhverju sam-
félagi.
Sáttargerð hinna
Sameinuðu þjóða
Við stofnun Sameinuðu þjóðanna
var það orðið lýðum rækilega ljóst að
gera þurfti verulegt átak til þess,
eins og segir í stofnsáttmála samtak-
anna, að „staðfesta að nýju trú á
grundvallarréttindi manna, virðingu
þeirra og gildi, jafnrétti karla og
kvenna og allra þjóða, hvort sem
stórar eru eða smáar“. Ákveðið var
að efla mannréttindi og hugsjónir um
grundvallarfrelsi og það verkefni
fengið Efnahags- og félagsmálaráði
samtakanna, ECOSOC, sem hófst
þegar handa um skipun nefndar til
að setja saman reglur er ná skyldu til
allra aðildarríkjanna. Frá upphafi
var ljóst að skoðanir voru skiptar um
inntak slíkra reglna en Mannrétt-
indayfirlýsing SÞ 1948 varð einskon-
ar sáttargerð um hvaða réttindi
skiptu mestu. Hún lagði grundvöll-
inn að öllum þeim réttindum, er síðar
voru lögfest með alþjóðasamningun-
um tveimur sem samþykktir voru ár-
ið 1966 og gengu í gildi
1976. Ísland staðfesti
þá báða 1979 og gekkst
þar með undir þær
skyldur sem þeir
leggja aðildarríkjum á
herðar. Annar fjallar
um borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi,
hinn um efnahagsleg,
félagsleg og menning-
arleg réttindi.
Upphaflega átti að
gera einn bindandi al-
þjóðasamning á grund-
velli yfirlýsingarinnar
en þeir urðu tveir
vegna hins pólitíska
ágreinings milli tals-
manna Vesturveldanna
og kommúnistaríkjanna. Þeir deildu
ekki aðeins um eðli réttindanna held-
ur og hvort skyldi vega þyngra „rétt-
indi“ einstaklinga gagnvart ríkinu
eða „skyldur“ ríkisins við þjóðfélags-
þegnana og hvort og þá hvernig ætti
að vera hægt að knýja fram réttindin
með tilstilli dómstóla. Vesturveldin
voru reiðbúin að játa einstaklingum
tiltekin réttindi, sem tengdust lýð-
ræðishugsjónum byltinganna í
Frakklandi og Bandaríkjunum í lok
18. aldar, en treg að binda ríkinu sem
slíku of miklar skyldur; enda þótt
þau gætu hugsað sér að viðurkenna
önnur réttindi sem pólitísk markmið.
Kommúnistaríkin voru hinsvegar
treg að viðurkenna sérstök „rétt-
indi“ einstaklinga, hvað þá að þeim
skyldi gert kleift að knýja þau fram
fyrir tilstilli dómstóla. Þau töldu
mestu skipta að skylda ríkisstjórnir
til að sjá þegnunum fyrir mannsæm-
andi lífskjörum og litu svo á að þátt-
taka í stjórnmálum, tjáningarfrelsi
og önnur slík réttindi væru minna
virði en að hafa í sig og á, þokkalega
grunnmenntun og heilsugæslu. Síð-
an hefur öllum orðið ljóst, að allra
þessara réttinda er þörf, að menn
þurfa að njóta viðunandi lífsskilyrða
til þess að geta nýtt sér til fulls og af
einhverju viti og þekkingu hin borg-
aralegu og stjórnmálalegu réttindi,
en virðing og efling þeirra er aftur á
móti forsenda efnahagslegra fram-
fara – sem eru aftur forsendur þesss
að fá notið hinna réttindanna; þannig
eru öll réttindin samtvinnuð og hvert
öðru háð.
Það var sem sagt vegna víðtæks
og vaxandi skilnings á mikilvægi
mannréttinda og viðurkenningar á
því að virðing fyrir þeim væri und-
irstaða friðar og framfara í heimin-
um, að þjóðir heims tóku þá afstöðu
að sigla framhjá skerjum skilgrein-
inganna og gerðu með sér tvo samn-
inga, sem báðir eru bindandi að
þjóðarétti fyrir þau ríki sem þá stað-
festa. Þau gengust jafnframt undir
að lúta vissu eftirliti með því hvernig
þau stæðu við skuldbindingar sínar
skv. samingunum – ekki skal nánar
út í það farið, þess aðeins getið, að
eftirlitið er í höndum sérstakra
nefnda, sem hafa verið settar á lagg-
irnar á grundvelli þeirra. Þessir
samningar eru lög, hvaða skoðanir
sem hver og einn kann að hafa á rétt-
indunum sem þar er kveðið á um;
þeir eru bindandi að þjóðarétti en
ekki að landsrétti nema þar sem al-
þjóðasamningar verða sjálfkrafa
hluti hans við staðfestingu – sem er
ekki hér á landi, hér þarf sérstaka
lagasetningu til. Hinsvegar leggja
þeir ýmsar skyldur á aðildarríkin og
hafa þannig orðið tilefni margvís-
legrar lagasetningar í þeim aðildar-
ríkjum sem tekið hafa skuldbinding-
ar sínar alvarlega, þótt víðast megi
segja að á vanti í þeim efnum.
Hvernig ber að fullnægja
samningsskyldunum?
Í mannréttindayfirlýsingunni er
kveðið á um öll réttindin; hin svoköll-
uðu borgaralegu og stjórnmálalegu
réttindi til og með 21. gr. en með 22.
grein taka efnahagslegu, félagslegu
og menningarlegu réttindin við og
segir þar í upphafi: „Hver þjóð-
félagsþegn skal fyrir atbeina hins op-
inbera eða alþjóðasamtaka og í sam-
ræmi við skipulag og efnahag hvers
ríkis eiga kröfu á félagslegu öryggi
og þeim efnahagslegum, félagsleg-
um og menningarlegum réttindum,
sem honum eru nauðsynleg til þess
að virðing hans og þroski fái notið
sín.“ Síðan eru réttindin talin, hvert
á eftir öðru, í greinum 23–27; rétt-
urinn til atvinnnu að frjálsu vali við
sanngjörnu endurgjaldi, til réttlátra
og hagkvæmra vinnuskilyrða og
verndar gegn atvinnuleysi, til hvíld-
ar og tómstunda, til viðunandi lífs-
kjara, til ókeypis undirstöðumennt-
unar, til þátttöku í menningar- og
listalífi og ábata af vísindalegum
framförum. Í 25. gr. er tekið fram, að
til þeirra lífskjara, sem nauðsynleg
verði talin til verndar heilsu og vel-
líðan einstaklingsins og fjölskyldu
hans, teljist „matur, klæðnaður, hús-
næði, læknishjálp og nauðsynleg
félagshjálp, svo og réttindi til örygg-
is gegn atvinnuleysi, veikindum, ör-
orku, fyrirvinnumissi, elli eða öðrum
áföllum, sem skorti valda og hann
getur ekki við gert“. Þegar kom að
nánari útfærslu réttindanna í samn-
ingnum um efnahagsleg, félagsleg og
menningarleg réttindi var sett sér-
stakt ákvæði í 9. gr. hans um rétt sér-
hvers manns til félagslegs öryggis,
þar á meðal til almannatrygginga. Í
inngangsorðum samningsins segir,
að aðildarríki hans viðurkenni, í sam-
ræmi við Mannréttindayfirlýsingu
SÞ, að sú hugsjón, að menn séu
frjálsir, óttalausir og þurfi ekki að
líða skort, rætist því aðeins að sköp-
uð verði skilyrði til þess að allir geti
notið efnahagslegra, félagslegra og
menningarlegra réttinda jafnt sem
borgaralegra og stjórnmálalegra
réttinda. Í 1. mgr. 2. gr. samningsins
segir síðan: „Sérhvert ríki, sem aðili
er að samningi þessum, tekst á hend-
ur að gera þær ráðstafanir, eitt sér
eða fyrir alþjóðaaðstoð og samvinnu,
sérstaklega á sviði efnhags og tækni,
sem það frekast megnar með þeim
ráðum sem því eru tiltæk, í þeim til-
gangi að réttindi þau sem viður-
kennd eru í samningi þessum komist
í framkvæmd í áföngum með öllum
tilhlýðilegum ráðum, þar á meðal
sérstaklega með lagasetningu“ (Í
enska textanum er talað um að sér-
hvert ríki geri ráðstafanir „to the
maximum of its available resources,
with a view to achieving progressi-
vely the full realization of the rights
recognized in the present Coven-
ant ...“).
Samkvæmt orðalagi ákvæðisins og
túlkun nefndarinnar, sem hefur eft-
irlit með framkvæmd samningsins
(General Comment nr. 3 frá 11. des.
1990), eru kröfurnar til aðildarríkj-
anna háðar efnahag þeirra. Þeim er
ætlað að uppfylla skyldur sínar innan
marka þess sem efnahagur þeirra
leyfir; þannig þó að þau þoki réttind-
unum áfram skref fyrir skref, af eig-
in rammleik eins og þeim er unnt eða
með aðstoð og samvinnu annarra
ríkja á sviði efnahags og tækni, sem
þá á að stuðla að framförum í efna-
hagslífi viðkomandi ríkja. Á hinn
bóginn verða ríkin að taka þessi
skref innan skikkanlegs tíma (ótil-
tekins þó) og skrefin verða að vera
markviss, sýna að stefnt sé að ár-
angri. Í því skyni ber ríkjunum að
gera nauðsynlegar ráðstafanir, þar á
meðal að setja lög til tryggingar rétt-
indunum og slíkar lagasetningar
verða að vera í samræmi við almennu
jafnræðisregluna. Jafnframt ber að
tryggja að unnt sé að framfylgja lög-
unum fyrir tilstilli dómstóla í sam-
ræmi við réttarkerfi viðkomandi
lands. Það er því ekki ætlast til þess
– svo vísað sé til Reykjavíkurbréfs –
að Indverjar og aðrar þriðja heims
þjóðir fullnægi skyldum sínum með
sama hætti og ríki með sterkari efna-
hagsstöðu, svo sem ríki Vestur-Evr-
ópu, Norðurlanda og Bandaríkjanna.
Það segir hinsvegar ekki að réttindin
séu afstæð; þau standa óhögguð og
algild sem slík, en gera verður grein-
armun á þeim og ákvæðum samn-
ingsins annars vegar og framkvæmd
þeirra hins vegar. Framkvæmdin
sem slík kann að vera afstæð og
þannig afstætt hvernig menn njóta
réttindanna meðan vernd þeirra er
ennþá á þróunarstigi. Misskilningur
höfundar Reykjavíkurbréfs liggur í
því að hann skilur ekki þarna á milli.
Hitt er umhugsunarefni, hvort ríki
eins og Indland gætu gert meira fyr-
ir fólkið sitt með því að draga ögn úr
auðsöfnun hinna ríku með aukinni
skattlagningu í þágu hinna fátæku
og láta vera að fleygja himinháum
fjárhæðum í smíði á kjarnorku-
sprengjum til að geta hótað nágrönn-
um sínum tortímingu. Mörg ríki sem
ekki þykjast geta efnt mannréttinda-
samninga vegna auraleysis verja
stórfé í vígvélar, alls konar pomp og
prjál, lúxuslíf forystumanna og aðra
spillingu meðan íbúarnir standa uppi
allslausir og sviptir sjálfsögðustu
réttindum. Það er alkunna að þeir,
sem stífast halda fram afstæði mann-
réttinda, hverju nafni sem nefnast,
eru fyrst og fremst stjórnmálaleið-
togar, sem skortir pólitískan vilja til
að efna þau, eða trúarleiðtogar, sem
ekki vilja missa völd sín og áhrif. At-
huganir meðal almennings sýna alla
jafna meiri stuðning við algildis-
kenninguna; fólk vill nefnilega njóta
mannréttinda hvar sem er í heimin-
um.
Svigrúm en þó
ábyrgð á efndum
Aðildarríkjunum er ætlað mikið
frelsi um það hvernig þau vinni að
vernd og eflingu þeirra réttinda sem
kveðið er á um í samningnum um
efnahagsleg, félagsleg og menning-
arleg réttindi. Orðalag ákvæðanna
um hin einstöku réttindi er yfirleitt –
ekki þó alltaf – annað og veikara en í
samningnum um borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi. Það sem
mestu skiptir er að aðildarríkin við-
urkenna réttindin (. . . recognize the
right to . . .) fullum fetum og skilyrð-
islaust engu síður en borgaralegu og
stjórnmálalegu réttindin. Það er ein-
ungis framkvæmdaskyldan sem er
veikari vegna þess að það er viður-
kennt að meira fjármagn þarf til að
efna hana. Því fer þó fjarri að borg-
aralegu og stjórnmálalegu réttindin
séu útlátalaus. Í Reykjavíkurbréfi
segir, að taumhaldsskyldur ríkis og
einstaklinga sé hægt að uppfylla í
hvaða ríki sem er nema hvað eitthvað
kosti að reka dómskerfi til að tryggja
réttláta málsmeðferð fyrir dómi. Í
þessu sambandi er rétt að minna á,
að meðan íslensk stjórnvöld þráuð-
ust við að slíta tengslin milli dóms-
valds og framkvæmdavalds var því
jafnan borið við að það væri svo
kostnaðarsamt. Það var rétt; réttar-
kerfisbreytingin og undirbúningur
þeirrar lagasetningar sem henni
fylgdi kostaði mikið fé. Það kostar að
halda uppi réttarríki þar sem mann-
réttindi eru virt, að halda uppi vel
SKYLDUR Í SAMRÆMI
VIÐ EFNAHAG
Margrét
Heinreksdóttir
Aðildarríkjunum er
ætlað mikið frelsi um
það hvernig þau vinni að
vernd og eflingu þeirra
réttinda, segir Margrét
Heinreksdóttir, sem
kveðið er á um í samn-
ingnum um efnahags-
leg, félagsleg og menn-
ingarleg réttindi.