Morgunblaðið - 20.04.2002, Blaðsíða 15

reyna að leita þess en hvar skyldi bera niður?
Fáeinum dögum eftir að ég las um leynd-
armál Tómasar rámaði mig í að ég hefði fyrir
mörgum árum lesið í einhverri minningabóka
Halldórs um lítt þekkt blað sem góðvinur hans
og íslenskukennari í Iðnskólanum haustið 1914,
Jakob Smári, hefði ritstýrt. Það skyldi þó ekki
vera að þar væri að finna vísbendinguna sem
mig vantaði?
Sjömeistarasagan reyndist varða á þessari
leið. Þar blasti við mér nafn Vilhjálms keisara
Þýskalands framantil í bókinni. Halldór segir á
þeirri síðu, að eftir að Jakob Smári hafi verið
orðinn ritstjóri, hafi hann átt innangengt í dálka
blaðs hans, sem nefndist Landið, „hvortheldur
var með bundið mál eða óbundið; einlægt eitt-
hvert velgjulegt þrugl undir dulnefni.“ Hvert
dulnefnið var kemur ekki fram. Halldór segist
hafa að nokkru leyti aðhyllst þá stefnu sem Ein-
ar Hjörleifsson Kvaran „skáld sálarinnar eða
réttara sagt frelsari sálarinnar“ hafi haldið
fram en hafi þó aldrei orðið spíritisti.
„Afturámóti var ég með Vilhjálmi þýska-
landskeisara á þessum misserum og orti um
hann lofkvæði í Landið.“ Þarna hefur Halldór
því, árið 1978, afhjúpað áratuga gamalt leynd-
armál Tómsar og væntanlega sjálfs sín um hvar
lofið var birt en þá var að finna kvæðið.
Snemma morguninn eftir að ég las þessi orð í
Sjömeistarasögunni að nýju var ég kominn í
Þjóðarbókhlöðu, hafði óskað eftir að fá að sjá
allt það sem út hafði komið af Landinu og var
sestur inn í lestrarsal þjóðdeildar. Landið
reyndist vera blað í svipuðu broti og dagblöð
samtíma okkar, reyndar aðeins fjórar síður
hvert blað, og hafði komið út vikulega í þrjú ár,
1916, 1917 og 1918. Útgáfu blaðsins er hætt um
það leyti sem „spánska pestin“ er að ná há-
marki og eru í síðustu blöðunum birtar skrár
yfir þá sem eru „dánir í drepsóttinni í Reykja-
vík“. Síðasta blaðið kemur út á gamlársdag
1918 og er aðeins tvær síður.
Skrif um stjórnmál eru fyrirferðarmikil á síð-
um Landsins enda hafði Halldór látið þess get-
ið, að þetta hafi verið vikublað flokksbrots,
„sem rak einhverja fína pólitík sem ég skildi
aldrei“. Þar eru ritfregnir, tíðindi úr bæjarlíf-
inu, auglýsingar, framhaldssögur og fróðleiks-
molar um landshagi svo að nokkuð sé nefnt.
Í lestrarsalnum skoðaði ég vandlega öll þau
tölublöð sem út voru gefin af Landinu og varð-
veitt eru í þremur bindum í þjóðdeildinni. Í
fyrsta árgangnum sá ég ekkert eftir Snæ
svinna og hvarflaði að mér að Halldór hefði ef til
vill notað annað dulnefni í þessu blaði en á öðr-
um vettvangi.
Elsta umsögn Halldórs um sjónleik
Varla var ég byrjaður á öðrum árgangi
Landsins þegar þar birtist á forsíðu grein
merkt Snæ svinna, nánar tiltekið í blaðinu
föstudaginn 19. janúar 1917. Það er eins konar
leikdómur undir fyrirsögninni „Syndir ann-
arra“.
Greinarhöfundur fer afar jákvæðum orðum
um efni sjónleiks Einars H. Kvarans sem var á
fjölunum hinn sjöunda sama mánaðar og segir
leikhúsrýnirinn Kvaran vera „meistara hins ís-
lenska fegurðarskáldskapar“ og öll seinni tíðar
ritverk hans „meira og minna full af dýrri lífs-
speki og siðfræði sem ætti að hafa stórlega bæt-
andi áhrif á hvern meðalgreindan mann“. Í
greininni er Snær svinni háfleygur er hann
ræðir um mátt skáldskaparins:
„Skáldið getur áorkað miklu. Það getur bygt
upp og blómgað hinar ófrjóu eyðimerkur and-
ans; það getur borið svaladrykk hinum þyrsta,
leiðbeint hinum vilta, læknað hinn þjáða og
bjargað hinum andlega dauðvona manni. Þetta
mikla andans afl ætti hvert skáld að temja sér,
þannig, að það gæti orðið meðbræðrum til
styrktar á einhvern hátt.“
Hann segir auðséð að Einar H. Kvaran hafi
náð tökum á hugum manna og eigi vafalaust eft-
ir að gera það í komandi framtíð „alt á meðan
Ísland byggist – og Þingvöllur verður ekki seld-
ur útlendu auðvaldi í hendur“.
Hér veltir maður fyrir sér hvort Halldór sé
þegar, tæplega 15 ára, orðinn jafn pólitískur og
hann síðar varð, en eftir þessi síðustu orð hans
er vísað til neðanmálsgreinar sem tengir þau við
efni sjónleiksins „Synda annarra.“ Jón Viðar
Jónsson, leikhúsfræðingur staðfesti við mig, að
annar meginefnisþáttur þessa leikverks Kvar-
ans hefði verið sala Þingvalla til útlendinga.
Jón Viðar taldi leikhúsgrein Halldórs hina
merkustu þar sem þarna væru fundin elstu
skrif hans um leiklist sem vitað væri um. Hall-
dór hefði verið einlægur áhugamaður um leik-
list og leikhús frá því að hann sá Fjalla-Eyvind
Jóhanns Sigurjónssonar í Iðnó 12 ára að aldri,
1914, og hefði með þeim hætti komist í kynni við
frumherja íslenskrar leiklistar. Þeim áhrifum
sem hann varð þar fyrir lýsti hann í ritgerð
rúmum þremur áratugum síðar. Þá má minna
á, að Halldór skrifaði fróðlega leikdóma á ár-
unum 1931 og 1932, sem Jón Viðar telur með
því betra af því tagi sem hér hefur verið skrifað.
Eru þá ótalin leikrit hans og seta í þjóðleik-
húsráði um árabil.
Lofkvæðið um keisarann þýska
Víkur þá sögunni aftur að vikublaðinu Land-
inu sem ég fletti síðu fyrir síðu í Þjóðarbók-
hlöðu. Þegar ég var að verða úrkula vonar um
að finna keisarakvæðið sem var tilefni leitar-
leiðangurs míns að þessu sinni birtist það yf-
irlætislaust og smáletrað á baksíðu blaðsins
föstudaginn 13. apríl 1917.
Heiti þess var „Á afmæli keisarans“. Þetta
reyndist upphafið og hátignarlegt lofkvæði í
þeim stíl er menn ortu til heiðurs konungum Ís-
lands og Danmerkur er þeir stigu hér á land og
hefst þannig:
Heill sé þér, Vilhjálmur hugumstór!
hugprúði frændi og bróðir og vinur.
Stynur nú loft og storð og sjór,
stælist nú afl um leið og hrynur.
Sigri og lifi þín listræna storð,
ljósvaldur kærleikans efli þitt ríki,
og deyi’ ei þess sonanna dýrustu orð
og dafni’ ykkur enn margur Goethes líki.
Og áfram er haldið á sömu nótum með guðs-
blessun og frómum óskum í næstu tveimur er-
indum en Snær svinni lýkur kvæðinu um keis-
arann með þessum hætti:
Og auðnist þér lengi að lifa’, og sjá
þitt land og þess sonu friðinn signa.
Nær blessunin krýnir bygð og lá
og blóðinu hættir að rigna.
Og hafðu þá mátt í hug og önd,
– með hjörtun í þínu prúða liði –
að bjóða heiminum bróðurhönd
og byggja að tryggum alheimsfriði.
Þegar þetta lofkvæði um Þýskalandskeisara
var birt hér norður í höfum, „á einni afskekkt-
ustu klöpp heimsins“, hafði Evrópa logað í
ófriði á þriðja ár í kjölfar þess að Franz Ferdin-
and, erkihertogi, ríkiserfingi Austurríkis-Ung-
verjalands og kona hans voru myrt í Sarajevó í
júnímánuði 1914. Í þeim hildarleik, sem Halldór
hefur kallað „heimsstríð númer eitt“, fóru fyrir
fylkingum annars vegar Bretar, Rússar og
Frakkar, hins vegar Þjóðverjar, Austurríkis-
menn, Ungverjar og Tyrkir.
Víst má telja, að keisarakvæðið hafi ekki fall-
ið öllum lesendum Landsins í geð enda aukin
harka að færast í styrjaldarreksturinn um
þetta leyti, Þjóðverjar að stöðva siglingar um-
hverfis Bretlandseyjar og Bandaríkjamenn
búnir að slíta stjórnmálasambandi við þá.
Halldór sagðist aftur á móti hafa verið „með
Vilhjálmi þýskalandskeisara á þessum misser-
um“, eins og fyrr var til vitnað, þótt að manni
læðist sá grunar að skáldið hafi haft lúmskt
gaman af að yrkja þetta lofkvæði sem „enginn
mannlegur máttur“ gat fengið Tómas Guð-
mundsson til að segja frá hvar hefði birst á
prenti.
Snær – „ímynd sakleysisins
og hreinleikans“
Skáldsagan Barn náttúrunnar, sem Halldór
skrifaði tveimur árum eftir fermingu, kom út í
byrjun október 1919. Hann hefur tekið svo til
orða, að þessi bók hafi verið hin fyrsta frá hans
hendi sem ekki hafi verið „samin til eldsneyt-
is“.
Í tólfta kafla bókarinnar sem ber heitið
„Ástakvöld“ segir frá sveitastúlkunni Huldu og
heimsóknum Randvers til hennar. Þar segir:
„Þegar Randver var kominn inn í hlýa og
þægilega stofuna hennar, búinn að kasta yf-
irhöfninni, og allra mestu mæðinni, þá settist
hún á kné hans í legubeknum, hélt um hálsinn á
honum og sagði honum sögur.
Það vóru fjöldamargar nýar sögur síðan sein-
ast. Það var sagan af Éljagrími, sem var svo óg-
urlegur og illúðigur … Það var sagan af útburð-
inum í holtinu, sem vældi fyrir veðrum …
Það var sagan af Snævi sem var ímynd sak-
leysisins og hreinleikans. Sjálfur var Snær of-
urlítið barn fætt í Uppsölum. Móðir þess var
Mánabirtan, en faðir þess Klakkurinn hvíti.
Vetur hinn harðráði hafði rænt því og knúði það
áfram með keyri sínu, vindinum, og notaði það
til þess að þjaka með mönnunum.
Vesalíngs móðir þess var harmþrúngin. Hún
reyndi alt til þess að ná barninu sínu, en Vetur
meinaði henni það. Þó gat Veturinn ekki mein-
að henni að sjá það, því ekkert vald getur blind-
að auga móðurástarinnar.“
Þarna birtist sem sagt Snær, hinn eini sem
ég hef fundið í skáldsögum Halldórs Laxness,
„ímynd sakleysisins og hreinleikans“.
Viðurnafn þess Snæs sem tilgreindur er höf-
undur greina og sagna skáldsins unga í Lax-
nesi, „svinni“, er ýmist skrifað með stórum eða
litlum staf undir greinum og sögum en eðlileg-
ast verður að teljast að það sé með litlu essi.
Þannig er það skrifað undir ljóðmæladálknum
og sömuleiðis sögunni um Ingólf í Skinfaxa sem
mér finnst líklegt að Halldór hafi ritað eigin
hendi eins og fyrr er getið.
Orðabókin staðfestir að svinnur teljist sá sem
sé vitur, spakur eða ágætur og svinneygur mað-
ur sé með greindarleg augu.
Varla velkjast menn í vafa um það, að ung-
lingurinn sískrifandi í Mosfellsdal hafi verið
greindur og vel af guði gerður og auknefnið því
við hæfi.
Í sumum ritdómanna um þessa fyrstu skáld-
sögu Halldórs Laxness, Barn náttúrunnar,
kom fram, að vonir voru bundnar við þennan 17
ára rithöfund. Þannig sagði Arnfinnur Jóns-
son, menntaskólanemi og síðar skólastjóri, í
dómi í Alþýðublaðinu 6. nóvember 1919 að les-
andinn hljóti „að dáðst að dugnaði og dirfsku
unglingsins, og hygg ég, að vér megum vænta
hins besta frá honum þegar honum vex aldur
og viska“. Hann lýkur umsögn sinni með þess-
um orðum: „Og hver veit nema að Halldór frá
Laxnesi eigi eftir að verða óskabarn íslensku
þjóðarinnar.“
Slaufumaður með
spilamannsandlit
Þegar rýnt er í greinar og sögur Snæs svinna
og Halldórs frá Laxnesi frá gelgjuskeiði þess
síðarnefnda sér lesandi fremur fyrir sér fullorð-
inn skrifara en barn á unglingsaldri. Hvort höf-
undur greinanna og smásagnanna fellur í flokk
þeirra sem nefndir hafa verið undrabörn eða
hann hefur verið þroskaðri en gekk og gerðist
um jafnaldra hans skal ósagt látið. Eitt er víst
að fullorðinslegur var hann.
Auk þeirra skrifa Halldórs á aldrinum frá
fjórtán til sextán ára sem hér hafa verið rakin
birti hann undir nafni ritdóma um bækur, grein
um þörfina á að halda dagbækur og búreikn-
inga og ljóðið Hafölduna en um þetta efni verð-
ur ekki fjölyrt að sinni.
„Menn komast misjafnlega frá þeim þolraun-
um sem þeir þreyta með skrifæfingum sínum á
þroskaárum, stig af stigi,“ sagði Halldór við
mig haustið 1986 eins og vitnað var til hér að
framan. Hann kvaðst heldur ekki trúa öðru en
honum hefði farið fram eftir því sem árin hefðu
liðið.
Þau skrif sem hann birti opinberlega á æsku-
árum gáfu góð fyrirheit um það sem koma
skyldi á skáldferlinum sem stóð óslitið í rúma
sjö áratugi ef talið er frá því fyrsta sem prentað
var eftir hann og til síðustu frumútgáfu bókar
frá hans hendi.
Eflaust hefur Halldór farið afar hljótt með
það á æskuárum, nema kannski gagnvart sín-
um nánustu, að hann væri skáldmennið á bak
við höfundarnafnið Snær svinni. Og ef einhver
ókunnugur hefur látið sér detta í hug að tengja
þessa tvo kumpána saman og orða það við Hall-
dór er eins víst að hann hafi þá gengið um með
það svipbrigðalausa yfirbragð sem hann kallaði
„spilamannsandlit“.
Ágæta skýringu á því hvort það var Halldóri
eðlilegt eða áskapað að vera með fullorðinsbrag
og hugsun er að finna í einni minningabóka
hans, Úngur eg var, þar sem lesa má, „að sakir
óvæntra breytínga á innri vessum var ég ósjálf-
rátt farinn að leika fullorðinn mann laungu inn-
an fermíngar sem sjá má á mynd eftir Ólaf ljós-
myndara Oddsson nokkrum dögum eftir ég
fermdist“.
Sú fermingarmynd og aðrar ljósmyndir af
Halldóri frá Laxnesi á unglingsárum birta okk-
ur ungan og einbeittan mann. Hvort sem hann
skrifaði um þetta leyti undir eigin nafni eða dul-
nefninu Snær svinni var hann á myndum ýmist
með virðulegt hálstau og harðan flibba eða
hvítan listamannskraga með stórri hnýttri
þverslaufu eins og þeir „klassísku slaufumenn,
lord Byron og Beethoven“.
Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 15