Vísir - 19.08.1980, Page 16

vism
Þriöjudagur 19. ágúst 1980
16
kMagdalena
Schram
....ég las bara oröin!”
Heimsókn í Orðabók Háskðians
„Þaö er erfitt aö gera sér I
hugarlund hver vandi fylgir þvf
aö semja oröabók, aö safna
oröunum, raöa þeim, skilgreina
þau. Viö notum oröin daglega,
þekkjum þau frá blautu barns-
beini, þau koma oft nálega
fyrirhafnarlaust fram á varirn-
ar, viröast sjálfsögö og eölileg,
en þegar aö þvi kemur aö hand-
sama þau, skýra þau, eykst oft
vandinn, þau vilja smjúga
manni úr höndum og i skýring-
um þeirra þarf mikillar aögæslu
viö, aö hvorki sé sagt of né
van.”
Þannig fórust Jóni Helgasyni
orö, er hann minntist orða-
bókarhöfundarins Sigfúss Blön-
dal. Og þaö mun vera óhætt að
fara oröum Jóns um samningu
hvaða oröabókar sem er, þess-
ara rita sem mörgum eru svo
sjálfsagðir hlutir aö vinnan aö
baki þeim gleymist, jafnvel þó
svo oröabók sé flett daglega, oft
mörgum sinnum á dag.
„Orðabanki”
Orðabók Háskólans er kunn
flestum landsmönnum af af-
spurn, þó ekki sé nema vegna
útvarpsþátta þeirra Orðabókar-
manna um Islenskt mál. Sjálf
orðabókin er auövitaö ekki til og
eins og forstööumaöur
stofnunarinnar, Jón Aöalsteinn
Jónsson, sagöi, þá „eygjum við
enn ekki þann dag, þegar hún
veröur gefin út.” En i óeigin-
legri merkingu hefur orðabókin
þó verund: hún er stofnun i
Árnagarði við Suöurgötu, full af
bókum og seðlum — þessum
seðlum sem svo oft er getiö i út-
varpsþáttunum og geyma oröin
og skýringar á þeim.
— „Oröabanki” varö mér aö
oröi, þegar ég settist að tali viö
Jón Aöalstein. „Já, þaö má
kannski segja sem svo” svaraöi
hann til og brosti, umkringdur
bókum og seðlum bankans.
— Hvaö gerist á þessari stofn-
un?
Markmið Oröabókar Háskól-
ans er að semja sögulega orða-
bók um fslenskt málfrá upphafi
prentaldar á Islandi. 1 bókinni
er ætlaö að komi fram sem elst
dæmi um hvert orö, hvenær það
var fyrst notaö, i hvaöa merk-
ingu, dæmi um notkun þess og
merkingarþróun.
Viö miöum viö ártaliö 1540, en
þá kom út fyrsta bók prentuð á
islensku, Nýja testamentið, i
þýöingu Odds Gottskálkssonar
lögmanns.
— Hvenær hófst vinna viö
oröabókina?
Eiginlega má segja aö söfnun
oröa hafi býrjaö árið 1944, þá
hóf Arni heitinn Kristjánsson
vinnu i þeim tilgangi. En Oröa-
bókin, þ.e.a.s. sem stofnun,
komst á fastan fót áriö 1947. Þá
voru 3 menn ráönir, þeir, Arni,
Asgeir Blöndal Magnússon og
Jakob Benediktson. Nú eru hér 4
fastir starfsmenn auk min, þau
Guðrún Kvaran, Gunnlaugur
Ingólfsson og Svavar Sigmunds-
son. Þá starfa hér einatt stúd-
entar aö sumri til við seöla-
skriftir og orðtöku og tvær kon-
ur vinna viö aö raöa seölunum.
Nú og svo er fólk úti i bæ, sem
vélritar eða skrifar fyrir okkur
úr bókum á seðlana.
— Hvernig fer sjálf orðasöfn-
unin fram?
Orötakan, eins og þaö heitir,
felstiþviaölesaog velja úrorö,
sem lesandinn telur ólikleg til
aö vera þegar komin á seöla i
safninu.
Viö lesturinn strikar hann
undir oröin, en siöan er bókin
send til skrifara, sem rita oröin
á seöla. Sem dæmi um orötöku
skulum viö bara nefna þaö, sem
ég er aö gera núna. Ég er aö
fara yfir bókina Breiðfirskir
sjómenn eftir Jón Hermanns-
son. Þessi bók hefur þegar verið
orötekin af starfsmanni Oröa-
bókarinnar og búiö er aö skrifa
oröin upp á seðla. Siöan ber
annar starfsmaöur seðlana
saman viö orötökuna og athugar
aö allt hafi veriö skrifaö rétt
upp. Eins bætir hann stundum
viö oröum, sem hann álitur aö
þurfi að koma með og ég er sem
sagt aö þvi.
Jón Aðalsteinn sýnir mér seöil
til dæmis um starf sitt þessa
stundina. Á seölinum stendur:
Vindmsétur
kemurhann (vindurinn) beint á
móti og viö lendum i vindmæt-
umog hrekjumst frá 2 sjómilur.
JHermBsjóm II, 161.
Hér hefur ritarinn okkar nú
ekki vitaö hvernig hann átti að
hafa uppsláttarorðið sem við
köllum svo — þetta á að vera
vindmæti og er i hvorugkyni,
fleirtölu. En á hverjum seðli er
sem sagt sjálft orðið, setningin
sem þaö er i og svo er heimilda
getiö neöst. Hér er annar seöill
úr sömu bók:
einsigldur, adj.
Karen var einsigld (haföi eina
siglu) < JHermBsjóm II, 163.
2 milljónir seðla
— Hversu mikið hefur veriö
orðtekið af bókum?
Við erum langt komin meö 19.
öldog eldri prentuö rit hafa flest
veriö orötekin.
Nú og svo er búið aö orötaka
töluvert mikiö af 20. aldar verk-
um. Það er auövitaö ljóst, aö
eftir því sem meira fer á prent
veröum viö aö velja og hafna,
þvi aö engin leiö er aö komast
yfir allt prentaö mál frá þessari
öld.
Og hversu margir seölar eru
nú komnir i safniö?
Seölarnir eru orönir rúmlega
2 milljónir. Um flest orö höfum
við mörg dæm á seðlum og oft
mjögmörg svo aö ógerlegt er aö
segja nokkuö um hvað orðin
sjálf eru á að giska mörg.
Er seölasafninu skipt niöur á
einhvem hátt?
Já, þar ber fyrst að nefna
oröasafn úr prentuöu máli. Mest
bar á guösoröaritum framan af,
enmargs konar annaö efni ertil
frá þessum tima, þ.e.a.s. þótt
siöar yröi prentaö. Má þar t.d.
nefna Ævisögu Jóns Indiafara,
sem var prentuö snemma á
þessari öld og svo Alþingisbæk-
1 ööru lagi eru hér á seðlum
orö úr gömlum oröabókarhand-
ritum. Ein slik er t.d. oröabók
meö latneskum þýöingum eftir
Guömund nokkurn Andrésson.
Sú bók kom út áriö 1683 i Kaup-
mannahöfn. Það var í annað
skipti, sem út kom islensk orða-
bók, hin fyrri var eftir sr.
Magnús ólafsson i Laufási og
var yfir fornmáliö.
Guðmundur þessi var annars
forvitnilegur maöur. Hann var
fundinn sekur fyrir aö hafa
skrifaö guöslastandi rit og flutt-
ur fangi til Hafnar, Ole Worm,
danskur visindamaöur, fékk
hann lausan og hjálpaði honum
til að gerast fræöimaöur í Dan-
mörku. Guömundur lést áriö
1654 en orðabókin sjálf kom Ut
mörgum árum seinna.
Sérstakt safn er líka yfir orð
og orðasambönd úr oröabókar-
handriti Jóns Ólafssonar frá
Grunnavik. Jón sá var uppi á 18.
öld. Hann var i Höfn þegar
bruninn mikli varö þar 1728 og
mikill hiuti handritasafns Arna
Magnússonar fór forgörðum.
Hérna séröu handrit hans eöa
öllu heldur ljósritiö. Jón hefur
alltaf veriö aö bæta viö og auka
oger viöa erfitt að komast fram
úr þvi. Jakob Benediktsson orö-
tók allt þetta handrit og var þaö
mikiö þarfaverk, þvi nú er það
allt aögengilegt á seölunum.
Ekki aðeins áhugi á
tungunni
— Hvaða ástæöur liggja að
baki þessum orðabókum, er þaö
hreinn áhugi á i'slenskunni?
Þaö veit ég nú ekki. Menn
voru fengnir til aö gera þetta,
t.d. er héreitt handrit enn, þetta
er eftir Guömund nokkum
Ólafsson, sem geröi oröabók
fyrir Svia á 17. öld. Þá var Svi-
þjóö stórveldi og Sviar vildu fá
allar upplýsingar, sem hægt var
að ná i um sögu sina. Nokkurn
fróöleik um Sviakonunga var aö
hafa I islenskum ritum og þetta
varhreinlegaspurningumað fá
þau þýdd — til þess þurfti oröa-
bók.
Þaö er dálitiö gaman aö skoða
þetta handrit, það hefur svona
breiðar spássiur og ekki beint
sparlega fariö meö pappirinn.
En þaö er sagt aö Guðmundur
hafi fengið borgað fyrir hverl:
blaö i handritínu og honum
veitti ekki af aurunum, þvi sagt.
er að honum hafi þótt sopinn
góður.
Nú, biddu nú við — þetta er
skipting seðlanna i stórum.
dráttum: Prentað mál, handrit.
og svo er siöast en ekki sist
þriðji liöurinn, safn okkar úr
mæltu máli i dag.
Mælt mál i dag
Útvarpsþátturinn íslenskt
mál hefur þróast I það aö veröa
söfnunarþáttur á vegum Oröa-
bókar. Þaö viröist ótrúlega mik-
ill áhugi á þessu, við fáum um
300 bréf á vetri hverjum og svo
er mikið hringt, sérstaklega eft-
ir þættina, fólk er aö svara
spurningum okkar, nú og stund-
um er hringt til að spyrjast fyrir
um merkingu oröa. Þaö er nú
mest eldra fólk, sem sýnir
áhuga, en ég verð þó aö segja
sem er, aö oft kemur það okkur
skemmtilega á óvart, hvað ungt
fólk er áhugasamt. Það kemur
fyrir aö börn um fermingu
hringi, vilji segja okkur aö þau
* hafi nú heyrt hitt eöa þetta orö-
Gunnlaugur, Svavar og Jón Aöalsteinn velta vöngum yfir gömlu
handriti. (Ljósm. Bragi)
Jón Aöalsteinn Jónsson, forstööumaöur Oröabókarinnar I seölasafninu.
. . /f), ?
CON ÍSLANDICUM-
GOTHÍCÆ’ RUNÆ, f
' liogv* ScpKctriooálö OtáÍoTwmi m W
Jím ptt»asf lióí Uk>»t3 ia Yrnsftw & Atm-
■^raAtélotun PocttBMmftíáwemqwum *c m» Kttottjm ma-
■Sév nxttiM Ckntcm Nor*
, , ,,,. ,—, - - álim m tjirotníwtto
■ uíu Sc fcrtfesnái rctnaaet modo ? tnUxu porro ’
V»catrai» MMtetkúpcteepnu Ungvu mo-
.twtS jíjc* fi»bíttde «»wfb eöe cíicpcrunt t Adieíht tattácm
m »<» taro Vocttftt probabibs Ongo. & ctxxetís
f. cvm Ung** eoiitetuemta)
. ' '4* ftn Gtthk*£t*t*
(ttmtmm fii jitt* fMttt úhfmtti -trrnn i r' i». r-*r
•*r*«, (f
GUDMUNDO ANDREÆ ISLANDO
rraac onácnt ib locrra proJcöum per
RMM JOHAN. ResENIQM
HAVNlæ.
£’*«*▼<»*. Typ«g & fettjptiba*
íaausTííx cmn\*ox
M, OC I.KXKÍU

Titilblaö orðabókar Guömundar
Andréssonar.
ið, þaö sé notaö svona, þar sem
þau voru i sveit og þar fram eft-
ir götunum.
,,Ég las bara orðin”
Þegar hér er komið i samtal-
inu ber aö Gunnlaug Ingólfsson,
starfsmann Oröabókar, og ég
spyr hann hvaö hann sé aö orö-
taka.
Sveitarstjórnarmál, svarar
Gunnlaugur.
I þvi timariti úir og grúir af
nýjum oröum i sambandi við
málaflokka, sem nú eru mikið
ræddir, svo sem orkusparnaö,
hitaveitur, skipulagsmál o.fl.
Og þar sem orðabókin á aö
veröasöguleg, þá erum aö gera
aö reyna aö gripa oröin þegar
þau birtast fyrst á prenti.
— Þaö er mikiö lesið á þessum
bæ, hvernig er það meö ykkur,
eruö þiö ekki orönir alveg ótrú-
lega vel aö ykkur á furðulegustu
sviöum?
Nei, ætli þaö, segja þeir báöir
og brosa við. Jón Aöalsteinn
segir mér sögu af Jóni Þorkels-
syni rektor og oröabókarhöf-
undi. Hann var eitt sinn spurður
eftir áliti á alveg nýrri bók og
svaraöiþá eitthvað á þessa leiö:
„Ég veit þaö ekki, ég las bara
oröin.”
Þó vildi hvorki Jón né Gunn-
laugur játa að þessu væri þann-
ig fariö hjá þeim sjálfum — en
maður má ekki veröa of upptek-
inn af efninu, þá sleppur e.t.v.
eitthvaö af oröunum.
— Hvaö um áhuga á orðum ut-
an vinnutima? Er islensk tunga
vinsælt umræöuefni, t.d. á kaffi-
stofu Oröabókarinnar?
Ekki nema þaö komi upp
vandamál i sambandi viö aö-
feröir eöa skýringar. Jú, stund-
um, ef einhver kemst óvenju-
lega aö oröi, þá er auövitað
höggviö eftir þvi.
Ég kvaddi þá Oröabókar-
menn, haföi eflaust tekiö frá
þeim dýrmætan tima, þótt svo
væri raunar ekki aö finna — eins
liprir og þolinmóðir þeir Oröa-
bókarmenn voru mér.
Eftirmáli
Markmiö Oröabókarinnar er
aö visu þaö, aö semja sögulega
bók um islenskt mál. Augna-
miöið hlýtur þó að vera annaö
og meira en bókin sjálf, þ.e.a.s.
viöhald islenskrar tungu. Og
einhvern timann fer þessi fjár-
sjóður, sem seðlarnir geyma, á
prent i bók og vissulega verður
súútgáfa merkur áfangi. Hitt er
svo aftur annaö, aö stafur á bók
nægir ekki til að viöhalda tungu-
máli — slikt verður aöeins gert
á boröi, ekki i oröi. Þvi er þetta
merkilegt starf, sem unniö er i
Oröabók Háskólans i rauninni
aöeins þjónustustarf, megin-
vinnan er hinna, þ.e. okkar, sem
tölum islenskuna. Viö erum
ábyrg!
Þetta var nú svona þaö sem
ég var aö hugsa, þegar ég fór
frá Arnagaröi viö Suöurgötu.
Ms
P.S.
Orö JónsHelgasonar I upphafi
greinarinnareruhöfö úr bókinni
„Ritgeröakorn og r æöustúfar”,
bls. 241.