Morgunblaðið - 23.06.2002, Qupperneq 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 23. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
PÉTUR Már Ólafs-
son, útgáfustjóri Vöku-
Helgafells, skrifar þess-
ar línur í Mbl. 20. janúar
sl: „Halldór Laxness
hafði enga eina lífsskoð-
un alla sína ævi.“ Mun
það ekki vera fjarri
sanni. Undirritaður er
þeirrar skoðunar að
hann hafi aldrei verið
verulega heittrúaður
kaþólikki, né heldur
heittrúaður kommún-
isti, hins vegar var hann
ákaflega heittrúaður
Kiljanisti alla sína ævit-
íð. Hann verður því víst
seint sakaður um að
hafa brugðist kiljanisma sínum, enda
var hann yfirmáta sjálfblíninn maður.
Ég þykist vita að þessi ummæli mín
munu ekki falla í góðan jarðveg hjá
Pétri Má Ólafssyni og öðrum
sanntrúuðum Kiljanistum. Í hvert
skipti sem þeir fjalla um Nóbelsverð-
launahafann okkar finnst mér þeir
tala eins og saklaus börn í sunnu-
dagaskóla. Á átrúnaðargoð þeirra má
aldrei falla neinn skuggi.
Það er ekki ofmælt að Halldór Lax-
ness hafi litið á starf sitt sem heilaga
köllun, er hann sinnti af eldmóði og
taumlausri ástríðu. Ég hugsa að það
sé ekki ofmælt að hann hafi verið
jafnháður pennanum og blómin dags-
birtunni. Án hans hefði hann naumast
getað þrifist. Að skrifa og skrifa æ
meir og meir voru hans ær og kýr.
Hann hafði jafnframt öll útispjót til að
koma verkum sínum á framfæri. List-
sköpun hans var ofar allri kröfu eins
og títt er um flesta ef ekki alla sanna
listamenn. Spurningin snerist því
ekki fyrst og fremst um það hvernig
hann gæti þjónað kaþólskunni eða
kommúnismanum, heldur öfugt;
hvernig þær „trúarskoðanir“ gætu
þjónað honum og það er vert að und-
irstrika það.
Svona í framhjáhlaupi sakar ekki
að geta þess að skáldbróðir hans,
Gunnar Gunnarsson, mun hafa haft
svipað viðhorf til ævistarfs síns og
Halldór Laxness. Honum var það
álíka mikið kappsmál og Halldóri að
verk hans kæmust fyrir almennings-
sjónir. Ég hugsa að flestum ef ekki
öllum mönnum sé ljóst að honum var
nokkuð hlýtt til Þjóðverja og það jafn-
vel eftir valdatöku Hitlers og mér er
spurn hvort ekki megi rekja þennan
vinarhug hans sumpart ef ekki alfarið
til þeirra vinsælda sem ritverk hans
nutu meðal þýsku þjóðarinnar. Það er
engan veginn fráleitt að ímynda sér
það.
Á unga aldri sá Halldór Laxness
hag sínum best borgið í faðmi kaþ-
ólsku kirkjunnar. Honum var veitt
húsaskjól í klaustri, þar sem honum
gafst tími og tóm til að gefa sig
óskiptan að einasta hugðarefni sínu,
þ.e.a.s. skriftum.
Eftir að kommúnisminn fór að ber-
ast út eins og eldur í sinu víða um
heim, gekk fjöldi manna honum á
hönd, þar á meðal ýmsir mennta-
menn, rithöfundar og aðrir listamenn.
Fyrir þá virtist hann hafa alveg ótrú-
lega mikið aðdráttarafl. Halldór Kilj-
an Laxness var engin undantekning.
Enda þótt hann væri vissulega heill-
aður af kennisetningum kommúnista
eins og reyndar fjöldi annarra ungra
manna, þá sá hann um leið sæng sína
uppbreidda undir verndarvæng
þeirra. Það var t.a.m. ekki ónýtt fyrir
hann að eiga jafmikinn áhrifamann og
Kristin E. Andrésson að bakhjarli.
Eins og vænta mátti beið komm-
únisminn skipbrot fyrst og síðast sök-
um þess að hann var reistur á barna-
legri bjartsýni og þó einkum á
takmarkaðri mannþekkingu. Hann
hefði hugsanlega getað blessast, ef
mannskepnunni hefði tekist að upp-
ræta eigingirnina í brjósti sér. Svo
einfalt er það.
Það er alkunna að fyrir flesta ef
ekki alla mikla andans
menn hefur listgrein
þeirra algjöran for-
gang. Hún á hug þeirra
allan. Fyrir hana lifa
þeir og deyja og á hana
einblína þeir af slíku of-
stæki að mörgum finnst
það jafnvel keyra um
þverbak. Af þessu leiðir
að hegðun þeirra getur
stundum virst venju-
legu fólki æði blöskran-
leg. Þeir fara sjaldnast
eftir settum reglum
„siðaðs“ samfélags,
enda oft mestu ólík-
indatól. Þótt tína mætti
til ótal dæmi um furðu-
lega framkomu þeirra, ætla ég aðeins
að minnast lítillega á tvö, sem eru þó
að mínum dómi býsna sláandi.
Norska leikskáldið víðfræga, Henrik
Ibsen, var aldrei tíður gestur í húsi
föður síns eftir að hann var kominn á
fullorðinsár, öðru nær. Hann hafði
nefnilega ekki látið sjá sig þar í hart-
nær 40 ár eða ekki fyrr en við útför
föður síns 1877. Hann hafði víst öðr-
um fínni hnöppum að hneppa en að
vera ómaka sig á því að heilsa upp á
nánustu ættingja sína.
Bertolt Brecht, sem sköpuð voru
eins ákjósanleg starfsskilyrði og
nokkur leikhúsmaður getur óskað sér
hjá Berliner Ensemble í Austur-
Berlín, þar sem hann var eins og kon-
ungur í ríki sínu, var ekki heittrúaðri
kommúnisti en svo að hann var með
austurrískt vegabréf og lagði fé sitt
inn á banka í Sviss. Það er alltaf gott
að hafa vaðið fyrir neðan sig. Þótt
ótrúlegt megi heita bauð Bertolt vin-
um sínum, sem flestir voru mestu
ólátabelgir, til drykkjuveislu inn á
heimili móður sinnar strax daginn
eftir andlát hennar 1920 og kórónaði
svo allt saman með því að láta sig
hverfa daginn fyrir jarðarför hennar.
Hún hefði kannski búist við einhverju
öðru af syni sínum Bertolt, sem var
þó augasteinninn hennar.
Dr. Hannes Hólmsteinn Gissurar-
son gerir sér mikinn mat úr því að
Halldór Laxness hafi sagt „þjóð
sinni“ ósatt og hefur hann lög að
mæla að vissu marki, en hins vegar
þykir mér orðalagið nokkuð kynlegt,
ef ekki beinlínis hátíðlegt, vegna þess
að maður hefur það ósjálfrátt á til-
finningunni að hér sé verið að ræða
um þjóðhöfðingja á borð við forsætis-
ráðherra, sem er ábyrgur gagnvart
þjóð sinni en ekki óbreyttan ríkis-
borgara, sem vinnur fyrir sér með rit-
störfum. Vandlæting doktorsins
leynir sér þó ekki.
Það má eflaust bæði þakka Hall-
dóri Laxness fyrir margt og kenna
honum sömuleiðis um margt, en er
ekki fulllangt gengið að saka hann
hálfpartinn um að hafa fundið upp
lygina, liggur mér við að segja. Hefur
hún ekki fylgt mannskepnunni frá
örófi alda og þá einkum stjórnmála-
mönnum? Það hlýtur að vera erfitt
fyrir menn að horfa upp á það, þegar
átrúnargoði þeirra er steypt af stalli.
Menn eru skiljanlega lengi að jafna
sig eftir slíkt áfall og slík vonbrigði og
á þetta jafnt við venjulegt fólk sem yf-
irburðarmann eins og Halldór Lax-
ness.
Eftir orðum doktorsins að dæma
ann hann sannleikanum af heilum
hug. Sannleikurinn mun gera yður
frjálsa, þó tæplega nýfrjálshyggju-
menn. Það er á doktornum að heyra
að sjálfstæðismenn séu upp til hópa
sannleiksunnandi fólk, en andstæð-
ingar þeirra hins vegar ótíndir ósann-
indamenn ef ekki beinlínis þorparar,
sem gætu farið með allt til helvítis
kæmust þeir til valda og fengju öllu
að ráða.
Í grein eftir doktorinn sem birtist í
Mbl. 20. janúar sl. stendur þetta með-
al annarra orða: „Þeir menn, sem
gerðu íslenskri alþýðu mest gagn
voru stjórnmálamenn eins og Ólafur
Thors og Bjarni Benediktsson
o.s.frv.“ „Er þetta ekki hverju orði
sannara? Ha?“ hefði Halldór Laxness
ef til vill getað hváð með sínum sér-
staka raddblæ væri hann enn meðal
vor og látið þar við sitja.
Fyrir hverjar kosningar klingir hin
gamla tugga áróðursmeistara Sjálf-
stæðisflokksins í eyrum landsmanna
að flokkur þeirra sé flokkur allra
stétta. Ekki ber á öðru að margir trúi
þessu eins og nýju neti. Þessi tugga
er svo lífseig og mögnuð að jafnvel
vonsviknir og fyrrverandi sjálfstæð-
ismenn eins og Sverrir Hermannsson
og Ólafur F. Magnússon kyngja
henni með bestu lyst.
Fjármálaráðherra staðhæfir að 2/3
hlutar af tekjum lífeyrisþega skuli
ekki vera skattlagðir sem fjármagns-
tekjur þ.e. 10% og klykkir svo út með
því að það sé lögum samkvæmt, en
þegar betur er að gáð er það hvorki
lögum né sannleikanum samkvæmt.
Á sínum tíma fullyrti Drífa Hjart-
ardóttir (Sjálfstæðiflokki) á Alþingi
landsmanna og það af mikilli kok-
hreysti að fátækt væri óþekkt fyrir-
bæri hér á landi. Fróðlegt væri að
heyra viðbrögð hennar við löngum
biðröðum hjá Mæðrastyrksnefnd ný-
verið.
Eftir yfirlýsingu lögmannsins Jóns
Steinars Gunnlaugssonar að dæma
kom ríkisstjórn Íslands hvergi nærri
minnisblaðinu margumrædda. Þetta
var eingöngu virðingarvert framtak
hugmyndaríkra kontórista í ýmsum
ráðuneytum. Oft má satt kyrrt liggja
en í þessu tilviki væri ef til vill nær að
segja: Best er að láta ósatt kyrrt
liggja, hæstvirtur hæstaréttarlög-
maður. Ýmsum vill verða fótaskortur
á beinni braut sannleikans eins og t.d.
sjálfu átrúnaðargoði lögmannsins,
hæstvirtum forætisráðherra vorum,
Davíð Oddssyni. Rétt er að benda á
að lygin lifir góðu lífi innan allra
stjórnmálaflokka, en mér virðist líf-
skilyrði hennar þó hvergi vera betri
en hjá stærsta stjórnmálaflokki
landsins. Með þessum orðum lýkur
dæmisögum mínum af sannleiksást
sjálfstæðismanna.
Vendum nú okkar kvæði í kross og
snúum okkur frá örbirgð landsmanna
til væntanlegra allsnægta þeirra.
Málefni sem doktorinn berst fyrir
með oddi og egg. Það virðist vera
heitasta ósk hans að Íslendingar
verði ríkasta þjóð í heimi, hvað sem
það kostar. Vissulega slær enginn
hendinni á móti batnandi efnahag sér
til handa, en í beinu framhaldi af
þessu langar mig til að minnast á
skoðanakönnun, sem gerð var í
Bandaríkjunum fyrir mörgum ára-
tugum og snerist um hverjir væru
hamingjusamastir miðað við tekjur
og niðurstaðan var sú að það væru
þeir sem voru með tekjur rétt fyrir
ofan meðallag. Eins og áður hefur
verið sagt er það heitasta ósk dr.
Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar
að Íslendingar verði ríkasta þjóð í
heimi, en mín er aftur á móti sú að
hún verði sú hamingjusamasta. Auð-
legð og auðna er sitthvað.
KILJAN, KAÞÓLSKA, KOMM-
ÚNISMI OG SANNLEIKUR
Höfundur er skólastjóri Málaskóla
Halldórs.
Það er heitasta ósk dr.
Hannesar Hólmsteins
Gissurarsonar að
Íslendingar verði rík-
asta þjóð í heimi, segir
Halldór Þorsteinsson,
en mín er aftur á móti
sú að hún verði sú ham-
ingjusamasta. Auðlegð
og auðna er sitthvað.
Halldór
Þorsteinsson
MINNINGAR
✝ Ásta Árnadóttirfæddist í Reykja-
vík 6. júlí 1911. Hún
lést 4. júní síðastlið-
inn. Hún var dóttir
Árna, skipstjóra á
Ísafirði, Jónssonar,
húsmanns á Sæbóli í
Sléttuhreppi, Jóa-
kimssonar. Móðir
Árna var Sigurfljóð,
dóttir Sakaríasar
bónda í Stakkadal,
Guðlaugssonar,
bónda í Efri-Miðvík,
Jónssonar. Móðir
Sigurfljóðar var
Björg Árnadóttir bónda og
hreppstjóra á Látrum, Halldórs-
sonar, og konu hans, Ástu Guð-
mundsdóttur, prests á stað í Að-
alvík, Sigurðssonar. Móðir Ástu
Árnadóttur var Þorbjörg Magn-
úsdóttir, bónda á Gaul í Staðar-
sveit, Jónassonar, og konu hans,
Ingunnar, dóttur Jóns bónda í
Belgsholtskoti, Sveinssonar.
Móðir Jóns var Vigdís Ólafsdótt-
ir, lögréttumanns á Lundum,
Jónssonar.
Foreldrar Ástu voru nýflutt til
Reykjavíkur frá Ísafirði, þegar
Ásta fæddist. Fyrir áttu þau tvö
börn, Geirþrúði, d. í Reykjavík
1932, og Ólaf, d. 1992. Ásta naut
foreldra sinna ekki lengi. Árni
faðir hennar fórst með togaran-
um Fieldmarshall Robertson í
Halaveðrinu mikla snemma í
febrúar 1925 og móðir hennar
lést 30. maí sama ár. Hún naut þó
góðs atlætis hjá systur sinni,
Geirþrúði, þau sjö ár sem hún
lifði eftir dauða foreldranna og
síðar hjá Ólafi bróður sínum og
eiginkonu hans, Herdísi Björns-
dóttur. En þetta voru erfiðir
tímar og valkostir
ekki margir fyrir
efnalitla unga
stúlku. Ásta lærði
kjólasaum og vann
talsvert við sauma
og þá m.a. í Dan-
mörku. Ung kynnt-
ist hún Gunnari
Stefánssyni frá Ósi
á Skógarströnd,
sem þá var við nám í
Háskóla Íslands.
Þau giftust og eign-
uðust tvö börn. En
hjónabandsárin
urðu ekki mörg,
Gunnar fórst 31. janúar 1951
með flugvélinni Glitfaxa, sem var
á leið frá Vestmannaeyjum til
Reykjavíkur. Börn Ástu og
Gunnars eru: 1) Árni Stefán, f. á
Ísafirði 1940, kvæntur Hrefnu
Filippusdóttur. Þau eiga tvær
dætur, Sigríði Ástu, gift Rúnari
Aðalsteinssyni, þau eiga einn
son, og Gunnhildi; 2) Valgerður
Þorbjörg, f. í Reykjavík 1942,
gift Jónasi Friðrikssyni, þau eru
búsett í Seattle í Bandaríkjunum.
Þau eiga þrjá syni, Gunnar, Frið-
rik og Jónas, sem allir eru
kvæntir bandarískum konum og
eiga tvö börn hver.
Ásta byrjaði fljótlega að starfa
hjá Mjólkursamsölu Reykjavíkur
og veitti forstöðu tveimur versl-
unum í borginni. Þegar kraftarn-
ir leyfðu ekki lengur burð á
þungum brúsum og mjólkur-
grindum fékk hún starf í mötu-
neyti Landsbankans og vann þar
fram á eftirlaunaaldur. Síðustu
æviárin bjó hún á hjúkrunar-
heimilinu Skógarbæ.
Útför Ástu Árnadóttur var
gerð 7. júní síðastliðinn.
Ásta Árnadóttir, tengdamóðir
mín, var að mörgu leyti sérstæð
kona, mótuð af harðri lífsbaráttu
kynslóðarinnar, sem fæddist
skömmu eftir aldamótin næstsíð-
ustu. Í hennar veröld var ekkert
gefið, ekkert sjálfsagt né einfalt og
auðvelt. Ungur hugur skynjaði
harða lífsbaráttu og í orðanna
fyllstu merkingu var baráttan fyrir
brauðinu daglegur veruleiki. Ólög
gengu yfir og æskudraumurinn um
hamingju, lífshægindi, öryggi og
áfallalítið líf leystist upp og hvarf
út í fjarskann.
Ung dó móðir, faðir hvarf í haf í
hörðu Halaveðri og systir, sem tók
við uppeldishlutverkinu, lést langt
um aldur fram. Eftir varð góður
bróðir, Ólafur Árnason símritari,
sem veitti ungri systur aðstoð, alúð
og uppeldi, eins og geta leyfði. Svo
birtist ungur og fallegur maður,
Gunnar Stefánsson, tengdafaðir
minn, sem ég aldrei sá né kynntist.
Kjarkur æskunnar, þorið og efa-
leysið, og kannski sakleysið, gerði
hjónabandið að sjálfsagðri og ein-
faldri ákvörðun.
Bjartsýni og peningaflæði stríðs-
áranna breytti heiminum á Íslandi.
Ung hjón tóku trú á lífið, menntun
varð ástríða, án möguleika til lengri
tíma hjá mörgum. Fátæktin tók við
í lok styrjaldar en tvö börn fædd-
ust áður en henni lauk, piltur og
stúlka. Gunnari var ekki ætlað
langt líf; hann lést í flugslysi
nokkrum árum eftir fæðingu
barnanna. Þá hófst hið eiginlega
stríð tengdamóður minnar. Hús-
næðisleysi eftirstríðsáranna í höf-
uðborginni varð mesta skelfing
fólks með sjálfstæða hugsun og
sterka réttlætiskennd.
Þeir, sem ekki höfðu eignast þak
yfir höfuðið, voru ofurseldir húseig-
endum eða borgaryfirvöldum. Á
fyrri hluta ævinnar urðu leiguíbúð-
irnar margar og öryggisleysið mik-
ið. Fátt nútímafólk þekkir slíkt,
sem betur fer.
Á þessum árum áttu konur ekki
marga kosti. Tengdamóðir mín
hafði lært kjólasaum og naut þess
að nokkru. Ekkjubætur voru nán-
ast óþekktar og peningar ekki til.
Hlutskiptið varð erfið vinna, þræl-
dómur í mjólkurbúðum, sem hún
veitti forstöðu. Burður þungra
mjólkurbrúsa og kassa sleit líkam-
anum og bætti á verki og gigt, sem
varð hennar þungbærasta mein
ætíð síðan.
En allt hafðist þetta með aðstoð
góðs venslafólks og vina. Smátt og
smátt hægðist um og eftir að
brauðstritinu lauk átti hún fremur
góða daga, einkum síðustu árin
þegar hún naut einstaklega góðrar
umönnunar starfsfólks í Skógarbæ
í Reykjavík, sem vert er að þakka
af innileik. – Og afrakstur lífsins
hennar Ástu eru tvö börn, fimm
barnabörn og sjö barnabarnabörn.
Ekki slakur árangur það.
Það er stundum talað um hvers-
dagshetjur, þegar einstaklingar
hafa ekki komist til mikilla metorða
á veraldlega vísu. Ásta var ein af
þessum hversdagshetjum, sem lét
aldrei bugast, hvarflaði ekki frá
skoðunum sínum og hafði sterkan
vilja. Hún verður öllum minnis-
stæð, sem henni kynntust. Ég vil
með þessum orðum þakka henni
samfylgdina og biðja Guð að gæta
hennar á nýjum vegum í nýjum
heimi.
Hrefna Filippusdóttir.
ÁSTA
ÁRNADÓTTIR
ÆSKILEGT er að minningargreinum fylgi á sérblaði upplýsingar um
hvar og hvenær sá, sem fjallað er um, er fæddur, hvar og hvenær dáinn,
um foreldra hans, systkini, maka og börn, skólagöngu og störf og loks
hvaðan útför hans fer fram. Ætlast er til að þessar upplýsingar komi að-
eins fram í formálanum, sem er feitletraður, en ekki í greinunum sjálf-
um.
Formáli minningargreina