Morgunblaðið - 22.12.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Ég hef lent í því tals-vert oft í aðdragandaþessara jóla að hugsa,,já, nú er þetta byrj-
að aftur“, eða ,,hey, kemur
þetta …gamla góða“. Eins
hef ég tekið eftir því að fólk
segir gjarnan (oft í form-
legum tilkynningatóni) ,,já
þetta. Nú eru jólin komin
fyrir mér“ eða ,,jæja þarna
kom það. Nú er ég kominn í
jólaskap“.
Svo virðist sem jólin og
jólaundirbúningur snúist
ekki síst um endurtekningar.
Þetta sem við, hvert og eitt
okkar, teljum jólalegt er yf-
irleitt alltaf eitthvað sem við
tengjum við fyrri jól. Og
enda þótt jólin séu ný á
hverju ári, þá fer nákvæm-
lega sama ferlið í gang á
hverjum einustu jólum, bæði
hjá okkur prívat og á op-
inberum vettvangi.
Snemma í nóvember byrja
nokkrir æstir verslunareig-
endur að skreyta hjá sér og
einhverjar brjálaðar útvarps-
stöðvar að spila jólalög, og þá
verður allt vitlaust. Umræð-
an um hvort ,,þetta sé nú
ekki alltof snemmt“, fer í
gang og þeir sem eru á því að
þetta sé bara huggulegt og til
þess fallið að ,,létta okkur
skammdegið“ rífast við þá
sem finnst þetta skemmd-
arverk og að með þessu fáum
við ,,ógeð á jólunum áður en
þau koma“. Á þessu gráa
svæði, þegar sumir eru byrj-
aðir að gera jólalegt en aðrir
ekki, greinir RÚV frá því op-
inberlega hvenær það ætli að
byrja að spila jólalög.
Þegar aðventan kemur
geta allir fallist á að skreyt-
ingar og jólalög séu orðin
tímabær. Fyrsta sunnudag í
aðventu er þjóðin alveg
geysilega samtaka og fara
jólaseríur og sjö arma kerta-
stjakar út í glugga á nær öll-
um heimilum landsins. Á
fyrri hluta aðventu halda
kirkjur alltaf aðventukvöld,
tónlistarfólk heldur alltaf
tónleika, nýjar bækur og
plötur vekja áhuga og umtal,
vinnufélagar og vinahópar
föndra saman, baka saman,
drekka jólaglögg saman.
Alltaf í sama góða tempóinu,
jólaskapið að leysast úr læð-
ingi og stressið ekki komið til
sögunnar.
Þegar líða fer á aðventuna
verður svokallað jólastress
að umræðuefni, bæði í sam-
tölum manna á milli og í fjöl-
miðlum. Hver einustu jól
heyrir maður útvarpsviðtöl
við fagmenn sem kunna ráð
við þessum kvilla og presta
sem vilja minna á um hvað
jólin snúast í raun og veru og
brýna fyrir manni að slaka á
um jólin, ,,gera minna, njóta
betur“ og allt það. Jóla-
stressið er eitthvað sem
flestallir hafa skoðun á. Eng-
inn fílar það, fæstir vilja
kannast við það hjá sjálfum
sér ,,ha ég?“, en samt eru all-
ir aðrir haldnir því og ,,mað-
ur stressast náttúrlega upp
af öllu þessu stressaða fólki“.
Vonlaust að leysa þetta, enda
er umræðan um jólastressið
á byrjunarreit hver einustu
jól og fólk alltaf jafnhissa á
því að þetta skuli vera svona.
Sjálfur jólaboðskapurinn
ratar svo til okkar eftir ýms-
um leiðum. Hvort sem við
förum í kirkju, lesum jóla-
sögur, horfum á jólakvik-
myndir, hlustum á jólalög,
eða sjáum jólaauglýsingar,
þá fer boðskapurinn ekki
framhjá okkur. Á jólunum
eigum við að vera góð við
hvert annað, hugsa fallega til
náungans, vera góð við fjöl-
skylduna, gefa þeim sem
minna mega sín, vera þakklát
fyrir allt það góða sem við
eigum, vera góð við alla.
Menning okkar er gegnsýrð
af þessum boðskap og hvort
sem við trúum sögunni af
Jesúbarninu eða ekki þá nær
boðskapurinn eyrum okkar
því a) hann er alls staðar og
b) hann er góður. Hver ein-
ustu jól fáum við að heyra
þennan boðskap og íhugum
gjarnan með okkur að reyna
að verða betra fólk.
Væmni er líka nokkuð sem
grípur sumt fólk hver einustu
jól. Ég á vinkonu sem er ein
taugahrúga allan desember
því henni finnst allt svo fal-
legt. Hún sér miðaldra mann
með huggulegan poka úr
kvenfataverslun, hugsar um
ástina sem hann ber í hjart-
anu til konunnar sinnar, og
tárast. Hún tárast líka yfir
litlu barni sem rembist við að
reyna að syngja með jólalag-
inu sem jólasveinarnir á
Laugaveginum eru að spila.
Yfir gömlum konum sem
sitja saman á kaffihúsi og
flissa eins og smástelpur. Allt
er þetta svo fallegt. Þetta
ástand grípur hana (og ef-
laust marga fleiri) alltaf í
desember, en virðist ekki til
staðar aðra mánuði ársins.
Þá eru ýmis umræðuefni
alveg ómissandi í aðdraganda
jóla og samtölin sem hverfast
um þau eru alltaf alveg ná-
kvæmlega eins. Jólaveðrið og
jólamaturinn eru klassísk
dæmi. Verða jólin hvít eða
rauð (eða blaut)? Hvað ætlið
þið að hafa í jólamatinn? Ár
eftir ár er þetta eins, ,,eruð
þið búin að fá rjúpur?“, með
örlitlum tilbrigðum þó, ,,nú
skoskar rjúpur?“
Og síðast en ekki síst er
það svo spurningin um hvort
jólaskapið sé komið. Hana fá
allir að heyra verulega oft
fyrir hver einustu jól. Og
hvort sem svarið er ,,jú, ætli
það ekki“ eða ,,já, ekkert
smá“, þá held ég að það hljóti
alltaf að byggjast á áð-
urnefndum endurtekningum.
Er ég búin að gera það sem
ég geri alltaf fyrir jólin?
Smakka það? Hitta hann/
hana/þau? Hlusta? Lesa?
Hugsa? Það sem kemur
manni í jólaskap er þetta sem
er alltaf eins. Alltaf ljúft og
gott. Eða hresst og fjörugt ef
út í það er farið.
Og með öllum sínum enda-
lausu endurtekningum eru
jólin yfirleitt alveg endalaust
skemmtileg. Enda er góð
vísa aldrei of oft kveðin …
Gleðileg jól.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
bab@mbl.is
Eins um jól
Þ
ETTA snjólausa regnvota
skammdegi er martröð ljós-
myndara. Engin birta, bara
kontrastlaus grámi. Nú er tími
til að hugsa um ljósið.
Í New York var verið að opna
fyrstu stóru yfirlitssýninguna í
Bandaríkjunum á verkum annars þeirra
tveggja manna sem uppgötvuðu ljósmynda-
tæknina seint á fjórða áratug 19. aldar, William
Henry Fox Talbot (1800–1877). Hinn frum-
kvöðullinn var Louis J.M. Daguerre og þrátt
fyrir að þeir gerðu uppgötvanir sínar á sama
tíma, voru þeir í sitthvoru landinu og tæknin
ólík. Í dag er erfitt að skilja þvílíkur galdur
þetta hefur verið á sínum tíma; að geta gert þrí-
víða fyrirmynd tvívíða, að festa eftirmynd nátt-
úrunnar á margfalt nákvæmari hátt en nokkur
drátthagur myndlistarmaður gat leikið eftir.
Gagnrýnandi New
York Times segir frá
því að árið 1833 hafi
Talbot verið að teikna
landslag við Como-
vatnið á Ítalíu en ver-
ið svo óánægður með
útkomuna að hann
hafi einsett sér að finna leið til að „fá þessar
náttúrulegu myndir til að afritast á varanlegan
hátt“. Nokkrum árum síðar hafði honum tekist
að ráða gátuna – og ljósmyndin bættist í hóp
þeirra undra sem breytt hafa heiminum.
Með ljósmyndinni glataði heimurinn vissu
sakleysi. Að hluta til var þessari uppgötvun
ætlað að auðvelda mönnum að teikna, en þetta
átti líka að vera ópersónulegt áhald sem skráði
sannleikann á hlutlægan hátt. En, eins og
heillandi myndir Talbots sjálfs leiddu í ljós,
birtast í ljósmyndum rétt eins og teikningum
afstaða og persónulegur smekkur þeirra sem
taka myndirnar. Talbot og Daguerre breyttu
því hvernig fólk horfir á umhverfi sitt; sem
sjónrænt áhald varð ljósmyndavélin þröskuld-
urinn milli fortíðarinnar og nútímans.
Enn í dag eru ljósmyndir að staðfesta uppá-
komur í lífi okkar. Með myndavél í höndum
geta allir sett sig í stellingar listamannins eða
skrásett raunveruleikann. Um leið er verið að
breyta þeim veruleika sem sá sem upplifir telur
sig skynja, því ljósmyndin birtir eina útgáfu
sannleikans, ákveðið sjónarhorn, fellt í þennan
tvívíða ramma.
Ljósmyndin bylti heiminum og líka þeim af-
skekta á Íslandi. Ljósmyndarar ferðuðust um
landið, erlendir ferðamenn til að byrja með en
íslenskir í kjölfarið. Ljósmyndin dreifðist hratt
um heiminn, hann var skráður á glerplötur, síð-
ar filmur og ásjónur manna gerðar ódauðlegar.
Þótt íslenskir ljósmyndarar hafi ekki verið
margir á 19. öld, virtust vera komin skilyrði
fyrir starfsemi þeirra um miðjan sjöunda ára-
tug nítjándu aldar. Þeir dreifðust á helstu þétt-
býlisstaðina og mynduðu íbúa og mannlíf. Inga
Lára Baldvinsdóttir, deildarstjóri myndadeild-
ar Þjóðminnjasafnsins, segir í bók sinni Ljós-
myndarar á Íslandi að heimkoma Sigfúsar Ey-
mundssonar frá námi í Noregi marki þáttaskil í
íslenskri ljósmyndun. Hann var fyrsti íslenski
ljósmyndarinn sem tókst að gera ljósmyndun
að lífsstarfi. Og Sigfús var ekki bara frum-
kvöðull, því rétt eins og Talbot var hann af-
skaplega góður ljósmyndari. Þótt það hafi sjálf-
sagt ekki verið ætlun hans þá skapaði hann í
mörgum ljósmyndum sínum einstök listaverk,
hvort sem um er að ræða myndir af fólki á ljós-
myndastofunni, mannlíf og hús í Reykjavík eða
landslag. Og þeir voru fleiri íslensku ljósmynd-
ararnir sem voru að taka vandaðar myndir, og
oft á tíðum einstakar, á þessum síðustu áratug-
um nítjándu aldar. Sumar þessara mynda
þekkjast af eftirprentunum, misvönduðum og
tilskornum, en staðreyndin er sú að auður gam-
allar íslenskrar ljósmyndunar er Íslendingum
óþekktur.
Það helsta sem hefur varðveist af gamalliíslenskri ljósmyndun er geymt á ein-um stað, á Þjóðminjasafni Íslands. Aðauki er eitthvað hjá Ljósmyndasafni
Reykjavíkur en það á þó meira safn frá tutt-
ugustu öldinni. Þjóðminjasafn hefur varð-
veisluskyldu og það er vel búið að myndunum
þar – en þær hafa ekki verið til sýnis. Þarna
liggja gersemar sem ég gerði mér ekki grein
fyrir hvað voru í raun merkar og framúrskar-
andi vandaðar fyrr en ég var svo heppinn að
geta lagst yfir þær á sýningu á dögunum. Í
Moskvu af öllum stöðum.
Í nóvember síðastliðnum var opnuð í Ljós-myndasafni Moskvuborgar sýning semkölluð var Árstíðir í íslenskri ljósmyndun.Í sex sölum var sýnt úrval af gömlum
myndum Þjóðminjasafns og síðan þverskurður
af því sem gert hefur verið við miðilinn hér á
síðustu árum. Í fyrri sölunum þremur voru
rúmlega 120 myndir eftir 21 ljósmyndara sem
Inga Lára og Ívar Brynjólfsson, ljósmyndari
og sérfræðingur á Þjóðminjasafni, völdu úr
hirslum safnsins. Elstu myndirnar voru frá
1874 og þær yngstu frá 1921. Þarna voru
myndir eftir Sigfús – heill salur var helgaður
verkum hans – Pétur Brynjólfsson, Ólaf Magn-
ússon, Nicoline Weywadt, Magnús Ólafsson,
Láru Ólafsdóttur, Ingimund „fiðlu“ Sveinsson,
bróður Jóhannesar Kjarvals, og Hallgrím Ein-
arsson, svo einhver séu nefnd. Þetta eru mynd-
ir af landslagi og andlitum, fólki við störf og
fréttnæmum viðburðum þess tíma. Margar
myndanna eru litlar og láta ekki mikið yfir sér.
En þetta eru frummyndir okkar fyrstu ljós-
myndara, menningarlegur og listrænn fjár-
sjóður. Eins og bent var á í Moskvu á dögunum,
er það sjáldgæft og afar forvitnilegt þegar fram
koma gamlar vandaðar ljósmyndir sem hafa
ekki verið í umferð, ef svo má segja. Þessar
myndir hafa ekki verið á sýningum eða í ljós-
myndabókum; þarna var verið að sýna fólki inn
í bankahólf fullt af verðmætum.
Gamlar vandaðar ljósmyndir hafa mik-ið gildi og eru eftirsóttar í dag.Áhugafólk um listir fylgist með sýn-ingum og útgáfum og þarna erum
við með efni sem er áhrifamikið á alþjóðlega
vísu og hefur ekki verið haldið fram. Bók Ingu
Láru er mikið þrekvirki og þar eru teknar sam-
an upplýsingar um þetta fólk en það þarf að
gera meira í útgáfumálum, gefa út bækur um
einstaka ljósmyndara, einstök tímabil, í fyrsta
flokks prentun. Því prentunin þarf að vera afar
vönduð og eins trú fyrirmyndunum og unnt er
því það eru þessar litlu og viðkvæmu frum-
myndir sem eru perlurnar; eftirmyndir af film-
um gerðar í dag geta verið vandaðar en þær
eru ekki frumverk. Bestu frumverkin ættu í
raun að vera hluti af Listasafni Íslands, eða
sýnd og meðhöndluð sem þau listaverk sem
þau vissulega eru. Það er þannig löngu orðið
tímabært að gera veglega bók með bestu
myndum Sigfúsar Eymundssonar. Árið 1976
gaf AB út bók með úrvali mynda hans, bók sem
er þegar vandfundin klassík, en þar eru valdar
myndir sem sýna fyrst og fremst hús og staði,
útfrá sögulegum forsendum, og þær síðan oft
skornar til. Það er ekki verið að sýna verkin
verkanna vegna, eins og þeim sæmir. Við þurf-
um á slíkri bók að halda, fólk þarf að geta séð
þessar myndir. Þá væri líka hægt að takast á
við þá fullyrðingu sumra að Sigfús sé fremstur
íslenskra ljósmyndara, allt til þessa dags.
Það er tilhlökkunarefni að loksins standi til
að sýna þessar helstu myndir ljósmyndasögu
þjóðarinnar í nýuppgerðu Þjóðminjasafni –
hvenær sem það verður annars opnað. En áður
en það verður verða landsmenn að láta sér
nægja að njóta þeirrar grósku sem hefur verið í
samtímaljósmynduninni og þess fjölda af vönd-
uðum sýningum á ljósmyndum sem hafa verið
settar upp hér nýverið. Í Gerðarsafni sýndu
sumir fremstu samtímaljósmyndarar okkar; í
Ljósmyndasafni Reykjavík var yfirlitssýning á
verkum eins risa ljósmyndasögunnar, August
Sander; og Listasafn Íslands setti upp sænsku
sýninguna Þrá augans í öllu safninu, með
mörgum perlum úr ljósmyndasögunni.
En þótt Íslendingar þurfi að bíða enn um
hríð eftir sýningunni á gömlu myndunum í
Þjóðminjasafninu, geta þeir notið fjölbreyti-
leika samtímans næsta sumar þegar samtíma-
hluti sýningarinnar sem var í Moskvu verður
settur upp sem sumarsýning Kjarvalsstaða.
Hugsað um ljós í myrkrinu
Sigfús Eymundsson/Þjóðminjasafn
„Höfnin við Reykjavík“, um 1875, eftir Sigfús Eymundsson. Frummynd í eigu Þjóðminjasafns
Íslands.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is