Morgunblaðið - 11.02.2004, Síða 23

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 2004 23
Í
nágrenni mínu er þykkur doðrantur
upp á heilar 540 síður, sem ég festi
mér ásamt fleiri góðum bókum og út
komu árið 1996, þá Kaupmannahöfn
var menningarborg Evrópu. Bókin
nefnist, De glade givere, skrifuð af
ostakaupmanninum Knud W. Jen-
sen. Forlagið Gyldendal, sem höfundurinn átti
meirihluta í og veitti forstöðu um árabil.
Knud Wadum Jensen (1916–2000), er þó
helst þekktur fyrir að vera maðurinn að baki
Lousiana menningarsetrinu í Humlebæk, sem
löngu er komið á kortið með drjúg segulhrif á
listunnendur frá öllum heimshornum. Og
ásamt hinum nafnkunna stjórnmálamanni Juli-
usi Bomholt, fyrsta menningarmálaráðherra
Danmerkur, lagði hann línur til framtíðar um
menningarlegt ris þjóðarinnar snemma á sjötta
áratug síðustu aldar. Hér var nýhugsun á odd-
inum, að vera í tengslum við hræringar sam-
tímans heima sem úti í heimi.
Bókin gefin út í tilefni menningarborgarárs,
segir af þeim fjölmörgu í Danmörku sem af eig-
in hvötum og ættjarð-
arást lögðu sitt lóð á
vogarskálina á of-
anverðri nítjándu öld
og frameftir þeirri
tuttugustu.
Sjálfur var Knud
W. Jensen einn af
þessum glöðu og örlátu gefendum, raunar einn
þeirra helstu. Þó er einungis um skilvirka og
vel skrifaða skýrslugerð og sagnfræði að ræða,
sem fáir ef nokkur var betur fallinn til að takast
á hendur af víðlíka þekkingu, hlutlægni og yf-
irsýn. Bókin fróðleiksbrunnur sem ómetanlegt
er að hafa í nágrenni sínu og grípa til eftir þörf-
um. Jafnframt um margt afhjúpandi varðandi
þá áleitnu spurn hvað rak þessa auðmenn
áfram án nokkurrar hagnaðarvonar né ut-
anaðkomandi þrýstings. Gerðu þetta einungis
fyrir ánægjuna, innblásnir óskýrðri þörf fyrir
að gefa miðla og bjóða öðrum að gerast þáttak-
endur í þeim andlega ríkidómi sem þeir sönk-
uðu að sér í formi lista og hámenningar. Eftir
að hafa flett í bókinni hreinlega sundlar mig við
tilhugsunina um Danmörk án afreka þeirra, og
það voru slíkir menn sem áttu heiðurinn af að
lengstum var litið til Kaupmannahafnar sem
Parísar Norðurlanda, stökkpalls út í hinn stóra
heim ...
Þegar ég uppgötvaði á dögunum aðsenn væru hundrað ár frá fæðinguRagnars Jónssonar, lengstum kennd-ur við smjörlíkisgerðina Smára, fóru
heilasellurnar í gang og mér rann blóðið til
skyldunnar. Fljótlega varð mér hugsað til
nefndrar bókar, sem ég enn einu sinni tók að
fletta í og sem jafnan til undrunar og aðdáunar.
Spyrji einhver af hverju, er til svara að alla síð-
ustu öld áttu Íslendingar einungis einn mann
sem kemst með tærnar þar sem hinir dönsku
listhöfðingjar voru með hælana; Ragnar í
Smára. Hann var þó viðlíka stórhuga og fram-
sýnn og nokkur þeirra, einfaldlega ekki jafn
sterkefnaður jafnvel smápeð í þeim efnum
samanborið við þá flesta. Átti að auk meir á
brattann að sækja en þeir, þjóð hans smá, ein-
angruð og illa upplýst á ýmsar hliðar menning-
ar, einkum tón- og sjónmenntir.
Um leið og Ragnar komst á skrið var hann
fljótlega allt í öllu hvar listir voru annars vegar,
og eins og áðurnefndur Knud W. Jensen, að-
allega í bókmenntum, málaralist og tónlist. Í
upphafi átti þó tónlistin hug Ragnars allan, en
að því kom að hann meðtók að meðfæddir hæfi-
leikar væru ekki í samræmi við áhugann.
Reyndust hins vegar ríkulegir í formi þess að
upplifa og njóta, meira fyrir eyru en iðkun, og
með honum þróaðist brennandi áhugi á að
miðla öðrum af auðæfum tónsögunnar og eitt
leiddi af öðru. Lét hendur standa fram úr erm-
um en af flestu mun hafa verið lítill sem enginn
fjárhagslegur ávinningur nema bókum ein-
stakra rithöfunda. En það var ekki veigurinn
heldur gleðin við að miðla sem í sjálfu sér er
mikil list, og rausnarskapur Ragnars reið ei
heldur við einteyming þegar hann vissi af efni-
legum frjósprotum.
Ragnar átti sér miklar draumsýnir um ris ís-
lenzkrar menningar, en fyrir skilningsleysi
urðu þær í mörgum tilvikum einungis loftkast-
alar, allt það sem hann kom í verk samt risa-
vaxið sé litið til aðstæðna sinnuleysi hins breiða
fjölda og andvaraleysis ráðandi afla. Um
kappsfullan eldhuga að ræða sem lét sér fátt
fyrir brjósti brenna, happafeng sem ruddi
hindrunum úr vegi að hætti berserkja og vík-
inga. Svo niðursokkin gat hann verið við að
leggja línur til framtíðar þá hann hafði fiskað
einhvern góðan hlustanda upp í jeppann sinn,
að stundum áttaði hann sig ekki fyrr en renn-
ireiðin hafði borið þá eitthvað langt langt úr
leið. Hér á ferð maður verksins af fyrstu gráðu,
handlingens mand, eins og danskurinn orðar
það, sem skeytti lítt um umbúðirnar. Kemur
vel fram í sögunni sem vinur minn í München
sagði mér 1959, honum var í skýru minni og hló
mikið og hjartanlega. Skeði að Ragnar festi
jeppa sinn í óbyggðum, síðasta úrræðið þá allt
annað brast var að taka fram járnkall og leggja
til atlögu, fór mikinn og lét sér fátt um finnast
þótt stórsæi á ytri byrði ökutækisins. Slíkar að-
farir hafði strákur aldrei séð né virðingarleysi
við ökutæki, upp skyldi kerran og gekk eftir.
Menn þesslags átaka á mannlífsvettvangi
verða jafnan umdeildir, miklum hæfileikum
fylgir iðulega að minna er af ýmsum öðrum
sem miðlunginn prýðir, Ragnar hafði líka svo
mikið umleikis samtímis að eina ráðið var að
ýta hlutunum á undan sér og fyrir horn og gat
þá eitt og annað farið úrskeiðis. Fram hjá því
ber að líta en öllu meir til þess sem hann kom í
heila höfn og hér eigum við myndlistarmenn
honum stóra skuld að gjalda. Um miðbik ald-
arinnar gaf hann út í samvinnu við Kristján
Jónsson í Kiddabúð, fyrstu veglegu bækurnar
um öndvegismálarana Ásgrím, Jón Stefánsson
og Kjarval. Auglýsti listamennina sem mestu
og bestu syni þjóðarinnar, sem fékk marga til
að brosa og hann var gagnrýndur fyrir, jafnt
manna á millum sem opinberlega. Annað stór-
virki var fyrsta og eina gagngera listasagan á
öldinni sem Björn Th. Björnsson tók saman,
Helgafell, forlag Ragnars stóð að og út kom í
tveim bindum 1964 og 1973. Til táknrænnar
frásagnar, að í fyrra fallinu er ekki langt síðan
hægt að fá eintök í bókabúðum eða nær hálfri
öld seinna, og enn mögulegt að ganga að lista-
sögunni þótt í báðum tilvikum væru upplögin
ekki ýkja stór miðað við vægi og framtíðargildi.
Hér vaknar ósjálfrátt sú spurn hvort þetta sé
raunsannasti þverskurðurinn á listáhuga
landsmanna.
Þá ber að nefna viðamikil kaup Ragnars á
myndlistarverkum, sem hann færði seinna að
stórum hluta Alþýðusambandi Íslands að gjöf,
en mun áður hafa boðið Reykjavíkurborg með
þeim skilyrðum að byggt væri yfir safnið.
Einnig margs konar aðstoð við einstaka lista-
menn jafnvel við að selja myndir þeirra, meðal
þeirra var sjálfur Jón Stefánsson, en það tók
þjóðina öllu engri tíma að meta málarann að
verðleikum en Ásgrím og Kjarval. Loks átti
hann það til að víkja að ungum myndlist-
armönnum peningum á förnum vegi upp í við-
skipti síðar meir og veit um einn félaga minn
sem hann galt tvöfalt uppsett verð fyrir mál-
verk. Þá stóð hann fyrir myndverkasölu með
afborgunum og lét listamennina ekki bíða með
greiðslur heldur greiddi þeim fyrirfram. Er
hér til frásagnar þar sem ég var einn þeirra
sem naut þess að hann kom á vinnustofu mína
1957 og hafði á brott með sér eitthvað á fjórða
tug myndverka, aðallega málverk í olíu á dúk.
Eitt af afrekunum var svo að reisa hús yfir Sig-
urjón Ólafsson á Laugarnesinu meðan mynd-
höggvarinn var veikur og fjarri um tveggja og
hálfs árs skeið, og svona má lengi upp telja.
Hér einungis vikið að myndlistinni, um það sem
snýr að öðrum listgeirum eru aðrir betur fallnir
til frásagnar.
Jafn stórvirkur listhöfðingi og Ragnarmeð yfirsýn til margra átta. For-dómalaus um listastefnur og þó skoð-anafastur, gnæfir hann yfir í íslenzkri
menningarsögu síðustu aldar. Vissa mín er að
ef annar slíkur hefði risið upp og tekið við, væri
tónlistarhús, án ráðstefnusalar, löngu risið og
fordæmi hans hefði átt að vera hvati þess að
einhvers staðar í borgarlandinu hefði risið
menningarsetur hliðstætt Lousiana í Humle-
bæk, þangað sem borgarbúar valförtuðu til
uppljómunar andans og láta sér líða vel. Menn
geta svo einungis giskað á hver þróunin hefði
orðið ef við hefðum farið að fordæmi Dana og
falið þeim Gylfa Þ. Gíslasyni og Ragnari að
leggja línur til framtíðar. Einnegin ef menn
hefðu farið að ráðum hans að blanda ekki sam-
an listum og pólitík.
Ragnar var með hrifnæmustu mönnum sem
á vegi mínum hafa orðið, lét hjartað ráða og tók
skyndiákvarðanir í listaverkakaupum. Á tákn-
ræna sögu af því er hann kom til mín á vinnu-
stofuna á sjötta áratugnum, rak augun í papp-
írsspjald sem ég hafði áður notað til að blanda
olíuliti á og keypti eins og skot. Sagði, „þessi er
öðruvísi“, mikið líkar mér hún vel. Ég í meira
lagi gáttaður en stóð á meintum strák mínum,
peningarnir enda vel þegnir í tóma vasa. Þorði
varla að segja nokkrum lifandi manni frá
þessu, en löngu seinna komst ég að því að hann
var hér í góðum málum vegna þess að um nokk-
urs konar línurit ómeðvitaðs og ósjálfráðs
hrynjandi er að ræða í vinnuferlinu, eina teg-
und orkuafhleðslu sem framkallar samræmi.
Að virkja þesslags orkuafhleðslu og gera að
hluta vinnuferlisins er einhver erfiðasta þraut
listarinnar, hinn mikli galdur sem hefur með
meðvitað og ómeðvitað skynrænt flæði að gera.
Þannig verða nemendur í málunardeildum
listaskóla fljótlega varir við að mun meira sam-
ræmi er í litunum á blöndunarspjaldinu en því
sem þeir eru að rembast við að ná fram á dúk-
ana.
Að vísu voru þeir fleiri sem sönkuðu aðsér myndverkum framsækinna lista-manna á öldinni sem leið, fyrsturþeirra mun hafa verið Markús Ív-
arsson járnsmiður, stofnandi vélsmiðjunnar
Héðins, en hinn mikilvirkasti á henni of-
anverðri Þorvaldur Guðmundsson, kenndur við
Síld og fisk, en að stórum hluta safnaði hann
verkum Kjarvals. Annars konar og afmarkaðri
safnarar til hliðar.
Síðasta skipti sem Ragnar í Smára átti erindi
við mig kom hann óvænt heim til mín í fylgd
konu sinnar Bjargar Ellingsen, sem var fallega
og væna viðbótin við hinn stóra mann, þá mjög
farinn að láta á sjá vegna parkinsonveikinnar.
Vissi ekki hvaðan á mig stóð veðrið né hvaða
náttúra lá hér að baki, slíkt aldrei skeð áður,
heima allt á tjá og tundri, ég að pakka niður,
hamstrar höfðu sloppið úr búri sínu, ungviðið
að leita að þeim um gólf og veggi, íbúðin í rúst.
Ragnar og Björg brostu einungis góðlátlega,
sögðust hafa frétt á skotspónum að ég væri á
leið utan. Erindið reyndist að óska mér far-
arheilla og leggja bunka af dollurum í lófa
karls, þóknun fyrir listrænt handarvik sem ég
kann ekki lengur frá að herma, hafi það verið
nokkuð.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Hann gaf af gleði
Ragnar hlustar á tónlist á heimili sínu á Reynimelnum 1962.
55 MANNA Mótettukór Hall-
grímskirkju og 17 félagar Scholae
Cantorum stóðu sameiginlega að af-
bragðsgóðum kórtónleikum án und-
irleiks á vegum MM og Listvina-
félags kirkjunnar á sunnudag.
Hæfðu öll fimm verk dagskrár
miklum hljómburði staðarins mjög
vel. Fyrst var María, meyjan skæra
(helgitextinn er við sama íslenzka
tvísöngslagið og alkunna druslan Ó
mín flaskan fríða) eftir Hreiðar
Inga Þorsteinsson. Verkið heyrðist
fyrst 2001 í 4 radda gerð, síðan 2002
í 8 radda, og nú loks í 16 radda út-
færslu sem hér var frumflutt af
sameinuðum kórum. Þrátt fyrir
mikla uppsafnaða áferðarþéttun
hélzt það enn á aðgengilegu hómó-
fónísku tónmáli er leiddi hugann að
nýgrísk-orþódoxum stíl Johns Tave-
ners. Stutt smíð (um 3’) og einföld
að grunni til, en samt býsna áhrifa-
mikil fyrir hugvitssama og oft sam-
stiga hljómabeitingu sína, sem
þurfti, og fékk, tandurhreina túlk-
un.
Hymni Benjamins Brittens til
helgrar Sesselju (um 11’) við enskan
texta W.H. Audens frá 1942 (sama
ári og A Ceremony of Carols)
myndaði ljúfasta og loftkenndasta
atriði kvöldsins, er heillaði mann frá
upphafi til enda í lýtalausri og 100%
óþvingaðri meðferð
Scholae Cantorum. Á
eftir fylgdu tvö Agnus
Dei; fyrst eftir Hjálm-
ar H. Ragnarsson
(1989; 5’) en síðan eft-
ir pólska tónskáldið
og fyrrum framúr-
stefnuforkálfinn
Krzysztof Penderecki
(1981; 8’). Verk
Hjálmars var loka-
þáttur Messu hans
(1982–89) og heyrðist
síðast í október í
fyrra; vel samið og
flutt. Verk Pendereck-
is var samið við Agnus Dei-þátt
rómversku sálumessunnar til minn-
ingar um Wyszynski kardinála, að
mestu tónalt þótt spryngi út á ein-
um stað í risavöxnum
kórklasahljómi líkt og
sæfífill framan í kafara.
Geysiáhrifamikið verk í
látleysi sínu.
Stórviðburður á vett-
vangi a cappella kór-
söngs rann upp eftir
hlé, þegar Messu
Franks Martins fyrir
tvo kóra (26’) bar fyrir
eyru í fyrsta sinn hér á
landi að öllum líkind-
um, þótt ekki kæmi það
fram. Hún var samin
1922/26 en ekki frum-
flutt fyrr en 1962. Hafi
hlédræg hógværð og guðsótti sviss-
neska tónskáldsins valdið mestu þar
um, eins og tónleikaskrá MM lét að
liggja, þá gæti einnig hafa komið til
ákveðið leitandi óöryggi í stílvali,
því Martin dróst að finna sinn eigin
tón, og þó að messan sé nú löngu
viðurkennd sem meistaraverk, átti
ekki sama frjálslynda fjölstílaand-
rými upp á pallborðið í árdaga ný-
hyggjunnar á 3. áratug og undir
aldarlok.
Verkið var uppfyllt af þéttriðnum
kontrapunkti, þó hvergi teygðust
stuttu fúgatóin upp í eiginlega fúgu.
Gætti mikillar fjölbreytni í áferð og
tækni, og þætti margt m.a.s. frum-
legt enn í dag, eins og t.d. hinir
fagnandi samsköruðu himinstigar í
Et resurrexit og impressjóníski
„klukknahhringingin“ í Sanctus. En
umfram allt kom verkið til hlust-
andans beint frá hjartanu í frábær-
um meðförum kóranna undir víð-
feðmri stjórn Harðar Áskelssonar,
er spannaði allan tjáningarskalann
frá kosmískum stórasmelli til
minnsta andvarps.
Mögnuð kórupplifunTÓNLISTHallgrímskirkja/Myrkir músíkdagar
Hreiðar Ingi Þorsteinsson: María, meyjan
skæra (2001–03; frumfl.) Britten: Hymn
to St. Cecilia* (1942). Hjálmar H. Ragn-
arsson: Agnus Dei* (1989). Penderecki:
Agnus Dei (1981). Martin: Messa fyrir
tvo kóra (1922/26). Mótettukór Hall-
grímskirkju og *Schola cantorum.
Stjórnandi: Hörður Áskelsson. Sunnudag-
inn 8. febrúar kl. 17.
KÓRTÓNLEIKAR
Ríkarður Ö. Pálsson
Hörður Áskelsson