Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Síða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Síða 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001 T IL ER böðulseiður gamall sem hljóðar svona: „Til þess legg eg N son hönd á helga bók og svo skýt eg mínu máli til guðs, að eg ljúf- lega óneyddur játa og lofa, sakir minna afbrota við guð og menn til, að þjóna mínum náðuga herra og kongi og hans umboðsmanni N syni, í þann máta, að strýkja og marka, og ekki þyrma þeim sakamönnum, sem sig í hans sýslu til refsinga forbrotið hafa, með allri trú, dygð og hollustu, nær hann til kallar, og eg skal ekki um hlaupast. Og að svo stöfuðum eiði sé mér guð hollur sem eg satt segi, gramur ef eg lýg.“1 Eiður þessi, sem skráður var 1666, vafðist nokkuð fyrir mér í fyrstu því við hvað er átt með setningunni „sakir minna afbrota við guð og menn“? Bar að skilja hana þannig að glæpa- menn hefðu keypt sig undan marki eða hýð- ingu með því að taka að sér böðulsstarf, eða var átt við almenna syndaafplánun sautjándu aldar manns? Þegar ég leitaði svara varð mér fljót- lega ljóst að sáralítið er vitað um íslenska „böð- uls stétt“ fyrr á tímum þótt hún hafi tekið á sig allmótaða mynd í munnmælum og skáldskap seinni tíma. Nefna má lýsingu Sigurðar Snorrasonar í skáldsögu Halldórs Laxness, Ís- landsklukkunni, en sagt er að hann hafi verið „bleikur maður, fullur að vaungum, lítt eygur og bar hvolpana einsog þegar börn leika tign- armenn, klæddur snjáðum kjól af höfðíngja, og stóð honum alstaðar á beini“.2 Í upphafskafla sögunnar er dregin upp skýr andstæða á milli þessa bleika bífalingsmanns og tötramannsins svarta, Jóns Hreggviðssonar, böðulsins og þjófsins, en eins og fram kemur hér á eftir kann samband þeirra að hafa verið nánara og flóknara í reynd en skáldskap. Hið bleika rann út í svart og öfugt. Bleikt og svart Sögnin að böðla hefur í seinni tíð tengst hroðvirkni, ruddalegri klaufsku og þjösnaskap. Orðaforðinn hefur með sínum hætti hefnt hinna hýddu, limlestu og líflátnu, breytt böðl- inum í klaufska mannfýlu, hroðamenni, líkt og þjóðsagan breytti honum á sínum tíma í fífls- legan skálk. Saga þessi verður ekki rakin til fulls að sinni en færa má rök fyrir því að aftaka Jóns biskups Arasonar að Skálholti 7. nóvem- ber 1550 marki upphaf hennar í ákveðnum skilningi. Sagt er að frá Bessastöðum hafi verið fenginn böðull, Jón Ólafsson að nafni, til að vinna verkið, en gamall vindustokkur úr kirkj- unni var notaður fyrir höggstokk. Segja sögur að böðlinum hafi fatast við aftöku séra Björns, sonar Jóns biskups, högg hans geiguðu og tókst ekki að murka af manninum höfuðið fyrr en í fjórða höggi. Ekki fórst líflát biskups betur því sagt er hann hafi mælt við þriðja högg: „In manus tuas, domine, commendo spiritum meum“ – herra, í þínar hendur fel ég anda minn. Þetta mun hann hafa mælt síðast orða en í sjöunda höggi tók loks af höfuðið. Franskur fræðimaður hefur bent á að op- inberar aftökur hafi fyrr á tímum haft tvö eðl- iseinkenni: bardagann og sigurinn.3 Hægt er að skoða atburðina í Skálholti í ljósi þess því þeim var ætlað að staðfesta, með sýnilegu og ótvíræðu móti, endalok gamals siðar sem Hóla- biskup stóð fyrir. Þetta var öðrum þræði leik- völlur andstæðra tákna, tveggja ólíkra siða eða valdakerfa, sem skullu saman í aftökunni, hinni fullkomnu niðurlægingu, þar sem líkama dauðamannsins er sundrað af fulltrúa nýs skipulags. Eftirleikurinn sýnir hins vegar að átökunum lauk ekki við svo búið því Norðlend- ingar drápu nokkru síðar böðul þennan, Jón Ólafsson, með yfirgengilegum hætti, glenntu sundur munn hans og helltu upp í hann bráðnu blýi.4 Hér var ekki um stjórnlaust heiftaræði að ræða því Norðlendingar vildu sýna, með enn hrottalegri aftökuaðferð, að völd konungs hnigju fyrir valdi þeirra, þótt Jón biskup væri genginn veg allrar veraldar. Það reyndist að sjálfsögðu blekking því þetta var höfuðlaus her; aftakan í Skálholti lýsti félagslegu tákn- máli sem festist í sessi innan tíðar þótt van- hæfni böðulsins varpaði jafnframt ljósi á tak- mörk þess, eins og nánar verður að vikið. Heimildir sýna að hugmyndir manna um böðulsembættið hafa verið mótsagnakenndar á sautjándu öld. Sumarið 1658 lagði Torfi Er- lendsson fram kvörtun á alþingi þess efnis að sér hefði verið meinað að láta böðulinn Indriða Jónsson leggja refsing á seka konu, kvensnipt sem fallið hafði í hórdóm, þar sem Indriði væri BÖÐLAR Í SÖGN OG SÖGUM FYRRI HLUTI „Böðullinn var eftir lögum fulltrúi eða staðgengill sýslumanns, umboðsmanns konungs, en samt er sem svívirða hins dæmda hafi náð til hans. Því er líkast sem hann hafi flekkast af verki sínu. Vera má að böð- ulsembættið hafi verið hlaðið forneskju um bannhelgi og saurgun, að brotamenn, þjófar og morðingjar, hafi verið óhreinir á einhvern hátt að mati fólks.“ „Gjörirðu háð að lögunum, fanturinn þinn?“ Guðmundur Sigurðsson, sýsluyfirvald á Ingjaldshóli Böðulsembættið festist ekki í sessi í Evrópu fyrr en með vexti borgarsamfélags á síðari hluta miðalda. Þá fyrst var ákveðnum einstaklingum falið að sjá um fullnustu líkamlegra refsinga – og blóð- stokkin óhugnaðarmynd böðulsins verður til, þegar ættasamfélagið er að líða undir lok. Myndin sýnir aftöku í Frakklandi á dögum Lúðvíks VXI sem reyndi að hamla gegn þeim með litlum árangri. E F T I R M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.