Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001
T
ÍÐARANDINN er draugur í tölvu.
Og draugurinn er við. Mannkynið.
Svona gæti dramatísk grein um
tæknisamfélagið byrjað, í greina-
flokknum Tíðarandi í aldarbyrjun.
Og svona byrjar hún:
Ég vil vera sæborg.
Amma mín er 94 ára. Hún
fæddist árið 1907 og nú er árið 2001. Ég er 32
ára og fæddist árið 1968. Hún býr í allt öðrum
heimi en ég. Ekki þannig að hún sé orðin seníl
eða neitt svoleiðis, nei, hennar heimur er bara
ólíkur mínum. Þótt við deilum sama rýminu er
upplifun okkar á því rými, umhverfi okkar og
samfélagi, svo gerólík að ég veit að við búum
hvor í sínum heiminum. Þegar ég hugsa um all-
ar þær breytingar sem þessi gamla kona hefur
þurft að laga sig að, kynnast og kynna sér í
gegnum öldina, undrar það mig ekki að hún
skuli ekki skilja talhólfið mitt. Sveitasímar, sím-
ar, farsímar, tölvupóstur: allt þetta greip gamla
konan og nýtti sér – kannski ekki beint farsíma
og tölvupóst – en hún þekkir þær skepnur og
sættir sig við þær. En ekki talhólfið mitt. Þar
liggja mörkin. Hún skilur ekki að ég skuli geta
hringt frá hennar síma í talhólfið mitt og vegna
þessa virðist hún álíta að í talhólfinu búi kona.
Hún veit samt að svo er ekki, en hún nálgast
rafræna rödd símakonunnar með varúð og bið-
ur hana vinsamlega fyrir skilaboð til mín: „viltu
biðja hana að hringja í ömmu sína.“
Mér finnst það í sjálfu sér afrek að gamla
konan skuli hafa hætt sér þetta langt, ég þekki
yngra fólk sem harðneitar að tala inn á talhólf,
en það breytir ekki því að hún samþykkir ekki
þetta fyrirbæri, það nær ekki inn í hennar heim.
Þegar ég er með ömmu finn ég svo vel hvað
veruleikinn er sveigjanlegur og hvað það er fá-
ránlegt að ímynda sér að til sé einn endanlegur
veruleiki. Raunvera okkar er í stöðugri mótun
og hún mótast í samræmi við það áreiti sem
samfélagið býður uppá. Þannig er heimurinn
stöðugt að breytast og þá um leið staða okkar í
honum.
Til dæmis hefur samneyti okkar mannvera
við vélar haft varanleg áhrif á okkur, áhrif á
stöðu okkar í heiminum, hvernig við skilgrein-
um þá stöðu þekkingarfræðilega, og náin kynni
okkar af vélum hafa haft áhrif á hvernig við skil-
greinum mennsku og sjálf okkur sem menn.
Stór hluti mannkyns hefur umvafið sig tækni
í svo ríkum mæli að það er orðið fast í vefnum
og hefur með því flækt allar hugmyndir um
mennsku og vélmennsku. Við getum ekki leng-
ur litið svo á að lífræn mennska okkar sé í
öruggri fjarlægð frá líflausum vélum, and-
stæðuhugsunin sem aðskilur mann og vél hefur
verið brotin upp í linnulausum samgangi manna
og véla. Vélar og menn þáttast saman, hvort
sem við tökum til bókstaflegan samruna
mannslíkama og tækni eins og í gangráðum,
gervilíffærum eða ígræddum tölvukubbum sem
gefa heyrn og sjón, eða skoðum málið útfrá
samhæfni manns og vélar, sem birtist í því að
vinna við tölvu, hafa rafræn samskipti gegnum
farsíma og tölvupóst og stafræn viðskipti með
peninga. Lífi okkar er stýrt af vélum sem gera
hvorttveggja í senn að skilyrða hegðun okkar
og móta hana í ákveðin mynstur og form, og að
fylgjast með okkur, hafa okkur undir samhæfðu
eftirliti.
Kenningin um stýrikerfi, eða stýrifræði
(„cybernetics“), sem Norbert Wiener setti sam-
an seint á fimmta áratugnum, gerði ráð fyrir að
maðurinn og vélin virkuðu eins. Bæði maður og
vél virkuðu samkvæmt flóknu kerfi stjórnunar
og samskipta, þarsem „feedback“ er lykilatriði:
hæfileikinn til að læra af reynslunni og nota sér
þann lærdóm í næstu aðgerð. Vél þessi yrði þá
að byggja á stýrikerfi en slíkar vélar urðu al-
gengar um og eftir seinni heimsstyrjöld, þökk
sé meðal annarra Wiener sjálfum sem þróaði
stýrikerfi sitt upphaflega sem hernaðarmask-
ínu. Orðið „cybernetics“ er leitt af gríska orðinu
„kybernetes“ sem þýðir stýrimaður, eða lóðs-
ari. Þannig eru mannlegar útlínur byggðar inn í
hugmyndakerfi stýrifræðinnar frá upphafi;
einskonar stýrimannsvofa, en sú vofa átti eftir
að taka á sig skýrari mynd þegar Manfred E.
Clynes og Nathan S. Kline komu fram með
hugmynd sína um sæborgina („cybernetic org-
anism“), sem sjálfstýrt kerfi manns og vélar,
þarsem maður og vél starfa sem eitt. Með sæ-
borginni kemur enn skýrar fram hin nýja sýn
Wieners bæði á mann og vél og þá sérstaklega
mannslíkamann og samskipti og samsvörun
hans við vélar.
Þegar ég hugsa um stýrimann Wieners sam-
hliða sæborg þeirra Clynes og Kline þá dettur
mér í hug staða mín sem bókaverja. Bent hefur
verið á að Netið líkist einna mest Borgesísku
bókasafni, bókasafni bókasafnanna þarsem allir
heimsins gagnabankar koma saman og allar
heimsins upplýsingar eru geymdar (og þarmeð
við sjálf?). Þessu má vel snúa við og líta á bóka-
safnið sem sæból („cyberspace“), flókið kerfi
stýringar og samskipta þarsem „feedback“
reynsla hleðst upp. Hlutverk bókasafna í dag er
ekki síst að vera upplýsingamiðstöðvar og stýra
fólki og leiða það gegnum flókna vefi upplýs-
inga. Þannig er bókaverjan einskonar sæborg
sem gengur um bókasafnið, nátengd hinum
fjölmörgu upplýsingamiðstöðvum tölva, bóka,
mynda og tóna.
Eitt af því sem gerir tæknimenningu sam-
tímans að lifandi fyrirbæri fyrir bókmennta-
fræðing er hversu mikil áhrif bókmenntir, kvik-
myndir og álíka menningarafurðir hafa haft á
mótun hennar, útlit, stefnu og svo auðvitað við-
horf okkar til hennar. Og það eru ekki fagur-
bókmenntir, heldur afþreyingariðnaðurinn sem
hefur haft mestu áhrifin, vísindaskáldskapur,
fantasíur og vísindakvikmyndir, sérstaklega sú
undirtegund vísindaskáldsögunnar sem kennir
sig við sæberpönk. Þannig er tæknilandslagið í
dag spunnið úr þráðum hugvísinda jafnt sem
raunvísinda, lauslátrar afþreyingar og agaðrar
vísindaiðkunar.
Það eru rithöfundar og sæberpönkarar eins
og William Gibson og Neil Stephenson sem al-
mennt eru taldir hafa skýrustu áhrifin á mótun
tæknilandslagsins, en einnig má nefna til
sögunnar kvikmyndir eins og Blade Runner
(Ridley Scott 1982), Robocop (Paul Verhoeven
1987), Alien (Ridley Scott 1979) og nú síðast
The Matrix (Wachowski-bræðurnir, 1999).
Í skáldsögunni Snow Crash (1992) lýsti
Stephenson umhverfi og útliti hjáveruleika sem
götu þarsem avatarar (myndgenglar eða fylgj-
ur notandans) ganga um og ná sér í upplýsingar
og afþreyingu. Þessi götumynd er ekki ólík líf-
legri miðbæjarímynd, þarsem öll helsta þjón-
usta er við eina götu. Fyrirtæki sem hanna slík-
an búnað hafa notfært sér sýn Stephensons og
tekið upp orðið avatar sem nú er orðið að við-
urkenndu hugtaki.
Í annarri skáldsögu sinni, The Diamond Age
(1995), heldur Stephenson áfram með pælingar
sínar um sæborgir og samskipti manna og véla.
Eða réttara sagt kvenna og véla, því nú er það
kona – og konur – sem eru aðalsöguhetjurnar,
konur sem alast upp með hjálp einskonar sæb-
erbókar – sæbókar – sem talar við þær og segir
þeim sögur og kennir þeim þannig í gagnvirku
sambandi. Bók og barn verða samofin: mey-
barnið verður sæborg. Að auki er bókin sér-
staklega hönnuð til að stuðla að sjálfstæðri
hugsun, jafnvel uppreisnargirni.
Sú kynjafræðilega sýn sem einkennir Dem-
antsöldina er einkennandi fyrir sæberpönkið,
en bæði Neil Stephenson og William Gibson
hafa sterkar kvenhetjur og leggja áherslu á
upplausn hefðbundinna kynjahlutverka, og
sterkar kvenhetjur birtast einnig í kvikmynd-
um eins og Alien og Matrix.
Hér blandast saman á óvæntan hátt vélbún-
aður hannaður í hernaðarskyni og róttæk sýn á
kyn, og kynþætti: því konur þær sem mest
græða á sæbóklegu uppeldi Stephensons eru
stúlkubörn þau sem Kínverjar bera út í þús-
undum. Þær eru fóstraðar af þessum bókum í
því skyni að gera úr þeim hermenn, en þær
hafna valdi herforingja síns, og flykkja sér um
aðalsöguhetjuna, stúlkuna Nell sem einnig er
alin upp af sæbók.
Svo tíðarandinn í aldarbyrjun í líki sæborgar
er blönduð vera. Hún er samsett og fjölþætt, of-
in saman úr ólíkum þráðum: eða þráðum sem
við höfum hingað til álitið ólíka. Agaður hern-
aður og uppreisnargjarnt pönk, maður og vél,
bókmenntir og raunvísindi: öllu ægir saman í
mótsagnakenndri sæborginni.
Við amma erum báðar sæborgir. Hún er jafn-
vel meiri sæborg en ég því hún er með heyrn-
artæki og sérstillanlegan síma sem hjálpar
henni að heyra og hún gengur við göngugrind.
Ég er hinsvegar bara þessi tegund sem hef að-
lagað mig tækniheiminum að því marki að ég er
handalaus án hennar. Þessi grein er til dæmis
skrifuð jafnhliða stöðugum net-umræðum um
efni hennar við írskan verkfræðing í Man-
chester, sem ég kynntist fyrir átta árum og hef
haldið netsambandi við síðan (rifrildi um hvort
raunvísindi séu hlutlaus og algild í bland við
heimspekilegar vangaveltur um sæborgir og
zombíur). Fyrir mér eru samskipti okkar í
gegnum tölvupóst „eðlileg“ og ég upplifi enga
fjarlægð í okkar skrifum – svo fullkomlega er
ég samsömuð tölvunni minni og tölvupóstum að
mér finnst ég meira að segja nákomnari honum
með skrifunum en ef við til dæmis töluðum sam-
an í síma.
Munurinn á sæborgskri tilveru okkar ömmu
er því líklega fyrst og fremst spurning um upp-
lifun og skilgreiningu. Meðan ég lít á mína til-
vist sem sæborgska, myndi ömmu aldrei detta
neitt slíkt í hug, og meðan ég skynja þessa sam-
stýringu við vél sem jákvæða og sjálfsagða
myndi ömmu örugglega finnast hún varhuga-
verð.
Hvorug getum við þó talist til hinnar útóp-
ísku sæborgar sem vísindasagnfræðingurinn
Donna Haraway samdi manifestó fyrir árið
1985. Sú sæborg er vera sem er laus undan
klyfjum samfélagsins: þarsem hún rís nýsköp-
uð upp úr sæbóli er hún „saklaus“ af vanda-
málum kynja og kynþáttar: líkt og kínversku
stúlkurnar í Demantsöldinni drepur þessi sæ-
borg sig úr dróma vafasamrar fortíðar sinnar í
hernaði og leysir úr læðingi nýtt mannkyn: sæ-
kyn sæborgarinnar. Og sú sæborg, það er sæ-
borgin mín.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Lífi okkar er stýrt af vélum sem gera hvorttveggja í senn að skilyrða hegðun okkar og móta hana í ákveðin mynstur og form, og að fylgjast með okkur, hafa okkur undir samhæfðu eftirliti.“
Á SÆBÓLI: AMMA,
SÆBORGIN OG ÉG
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
Höfundur er bókmenntafræðingur.