Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001
S
AGT er að Katalónar séu með
hönnun á heilanum. Glæsileg
Barselónaborg er svo sem nægur
vitnisburður með hverju stór-
virkinu á fætur öðru í sögu bygg-
ingarlistar, allt frá Rómarveldis-
tíma til þessa dags. Áherslan á
útlit hlutanna meðal Katalóna er
því ekki nýtilkomin póstmódernísk umbúða- eða
yfirborðshyggja, hún virðist frekar vera lang-
varandi della (áhugi eða áhugamál væru ekki
nægilega sterk orð).
Elsti hluti Barselóna, Gotneska hverfið svo-
kallaða (Barri Gòtic), ber hönnunardellunni
glögg merki. Í frábærri bók Robert Hughes um
borgina, sögu hennar og byggingarlist, Barcel-
ona (útg. 1992), segir að Pere III, sem var
fjórtándu aldar maður og konungur Aragóníu
sem sameinast hafði Katalóníu á tólftu öld í gríð-
arsterkt miðjaðarhafsveldi sem varði langt fram
eftir öldum, hafi lagt mikið kapp á að borgin end-
urspeglaði mátt og mikilvægi veldis síns. Í got-
neska hverfinu er því mesta safn bygginga frá
fjórtándu og fimmtándu öld á Spáni og sennilega
það heillegasta í Evrópu allri, að mati Hughes.
Hin mikla byggingarstarfsemi braut iðulega í
bága við efnahagsástandið í veldinu en Pere var
annt um ímyndina.
Og frá tíma Pere hefur hönnunardellan ekki
tekið nokkurn enda. Segja má að fordæmi hans
hafi verið fylgt í hinni umfangsmiklu útvíkkun
borgarinnar á síðari hluta nítjándu aldar og í
byrjun þeirrar tutugustu (u.þ.b.1860 til 1920)
þegar Eixample-hverfið eða „Viðbótin“ var reist
af miklum fítonskrafti og myndarskap og einnig í
þeirri miklu uppbyggingu sem átt hefur sér stað
í borginni síðustu tvo áratugi eða svo og oftast er
tengd Ólympíuleikunum árið 1992.
Sumt af því sem framkvæmdagleðin hefur
skilað þykir markað af ofuráherslu á sjónrænt
eða fagurfræðilegt gildi en minna hafi verið
hugsað um notagildið. Tónlistarmenn og óperu-
unnendur eru til að mynda ekki sérlega ánægðir
með hljómburð í bráðfallegri Liceu-óperunni,
hvorki fyrir né eftir endurbyggingu eftir bruna
árið 1994. Sömu sögu er að segja um hina glæsi-
legu Höll katalónskrar tónlistar (Palau de la
Música Catalana) sem telst meistaraverk Lluís
Domènech i Montaner, kunnasta arkitekts Kat-
alóníu ef Antoni Gaudí er frátalinn, reist árið
1908 – stórkostlegt augnayndi en ekki sérlega
trú hlutverki sínu að því er tónlistarmönnum
finnst. Það er hið glænýja og stóra tónlistarhús,
L’Auditori (vígt í fyrra), hins vegar en það er
ekki teiknað af heimamanni heldur madridíska
arkitektinum Rafael Moneo.
Hönnunaráráttan tekur á sig ýmsar myndir
eins og Hughes rekur í bók sinni; enginn hlutur
stendur undir nafni í Barselóna nema bera með
sér svip einhvers hönnuðar. En kannski er sjón-
arspil klæðskiptinganna á Via Liturgica, sem
Almodovar vakti verðskuldaða athygli á í mynd
sinni Allt um móður mína, sérkennilegasta birt-
ingarmynd þessarar þjóðaríþróttar Katalóna.
Arkitektúr hátt metin listgrein
David Mackay er breskur arkitekt sem starf-
að hefur í Barselóna í meira en fjörutíu ár og rek-
ið eina af virtustu arkitektastofum borgarinnar
(Martorell – Bohigas – Mackay, MBM). Hann
segir það rétt að Katalónar séu afar uppteknir af
má segja. Þegar ég kom hingað var andrúms-
loftið allt annað. Módernisminn var bannaður og
engir bæklingar til staðar, hér var ekki hægt að
herma eitthvað upp úr bókum, menn urðu að
finna hlutina upp sjálfir. Þetta skapaði afar
spennandi aðstæður. Vegna þess að menn voru
að skálda upp úr sér þurftu þeir líka að vera í
nánum tengslum við iðnaðarmennina til þess að
ræða hvernig ætti að gera hlutina. Þetta var
gríðarlega lærdómsríkt fyrir mig.“
Á þessum tíma voru menn fullir af þjóðern-
isanda sem beindist gegn einræðinu og lýsti sér
meðal annars í því að arkitektar leituðu í smiðju
Gaudís sem eins konar þjóðartákns. En það var
líka margt af Gaudí að læra enda hafði hann ver-
ið langt á undan samtíð sinni á ýmsan hátt.
„Hann var til að mynda örugglega fyrstur til
þess að setja bílastæði undir hús og lyftu ann-
þriðja og fjórða áratugnum hafi til dæmis verið
reistar afar merkilegar byggingar þar sem hafi
hins vegar lengst framan af farið fram hjá heim-
inum, ef svo má segja. Vegna borgarstríðsins og
síðan heimsstyrjaldarinnar síðari hafi Spánn
einangrast en jafnframt var saga byggingarlist-
ar lengst framan af öldinni fyrst og fremst skrif-
uð af engilsaxneskum og germönskum sagn-
fræðingum sem ekki veittu jaðarsvæðum á borð
við Spán athygli, eða svo sé að minnsta kosti
sagt. Þessi sögulega skekkja hafi hins vegar ver-
ið leiðrétt nú og katalónsk byggingarlist njóti
mikillar virðingar.
„Franco bannaði móderníska byggingalist á
valdatíma sínum og hafði það vitanlega gríðarleg
áhrif. „Þegar ég var ungur arkitekt í Bretlandi á
sjötta áratugnum teiknuðu menn eftir bækling-
um, það var allt samkvæmt nýjustu tísku ef svo
hönnun og það sé raunar ein meginástæða þess
að hann hafi flutt þangað og verið svo lengi.
„Ég kom hingað fyrst sem námsmaður og
ákvað þegar að koma hingað aftur og vera í eitt
ár, síðan ílentist ég vegna þess að mér þótti þetta
afar þægileg borg og svo er arkitektúr afar hátt
metin starfsgrein hérna. Á Bretlandi um og upp
úr miðri öldinni þóttu arkitektar og hvers konar
hönnuðir ekki merkilegur pappír, segja má að
hönnun sem listgrein hafi verið í lægð. Það voru
því mikil forréttindi að koma hingað og finnast
maður gildur þegn í samfélagi lista.“
Mackay hefur að eigin sögn verið önnum kaf-
inn við að stoppa í göt borgarinnar þessi fjörutíu
ár en stofa hans hefur einkum fengist við verk-
efni innan hennar og Katalóníu. Hann fann þó
tíma til þess að rita bók um sögu módernískrar
byggingarlistar í borginni sem kom út árið 1989
L’Arquitectura Moderna a Barcelona en í gegn-
um starf sitt og ritstörf hefur hann myndað sér
ákveðnar skoðanir á byggingarlist í borginni.
Gaudí, Domènech i Montaner
og Josep Puig i Cadafalch
Mackay hefur skýringu á því hvers vegna
Barselónabúar og aðrir Katalónar eru svo upp-
teknir af hönnun og móttækilegir fyrir framúr-
stefnulegum arkitektúr þrátt fyrir fræga íhalds-
semi á flestum sviðum.
„Sennilega er skýringin sú að iðnbyltingin
barst seint hingað eða á síðari hluta nítjándu ald-
ar. Síðan hefur borgin lagt sig alla fram við að
komast jafnfætis þeim borgum í Evrópu sem
höfðu iðnvæðst fyrr. Sökum þessa hafa Katalón-
ar verið afskaplega nýjungagjarnir sem aftur
hleypti miklum krafti í móderníska byggingar-
list hér þegar hún var að ryðja sér til rúms á síð-
ari hluta nítjándu aldarinnar. Hér fögnuðu menn
tilraunum sem hefðu verið hrópaðar niður ann-
ars staðar. Þetta gat raunar leitt til svolítið
groddalegra hluta vegna þess að hinir nýríku
iðjuhöldar vildu sýnast svolítið, vera heimsmenn
og reisa sér hús í samræmi við ímyndina.
Þetta smitaði líka út frá sér, út í aðrar iðnir og
listgreinar, einkum húsgagnahönnun og -smíði
en einnig hleypti þetta nýju lífi í myndlist og bók-
menntir og tónlist. Þessi innspýting iðnaðarins
fór líka saman við mikla bylgju þjóðernislegra
viðhorfa. Katalónar voru að leita að sjálfsmynd
sinni eftir að hafa lotið valdi Spánarkonunga frá
því árið 1714 í einu og öllu, kúgaðir efnahagslega,
stjórnmálalega og menningarlega.
Upp úr þessum aðstæðum spretta þrír afar
áhrifamiklir og góðir arkitektar: Gaudí, Domèn-
ech i Montaner og Josep Puig i Cadafalch. Af
þeim er Gaudí tvímælalaust áhrifamestur. Puig i
Cadafalch vann mikið með hefðina í verkum sín-
um en Domènech i Montaner hafði meiri áhuga á
tæknilegum hliðum byggingalistarinnar. Báðir
voru þeir afar áhrifamiklir stjórnmálamenn á
sínum tíma en Domènech i Montaner var að auki
skólastjóri arkitektaskólans. Byggingalist og
pólitík hafa alltaf tengst sterkum böndum hér,
einmitt vegna þess að byggingarlistin hefur ver-
ið mikilvægur þáttur í sjálfsmyndarsköpun og
sjálfsleit Katalóna.“
Sagrada Familia tvímælalaust
versta bygging Gaudís
Mackay segir að mikil gróska hafi verið í kat-
alónskri byggingarlist framan af öldinni. Á
BARSELÓNA
—MEÐ ÁHERSLU Á
FAGURFRÆÐILEGA GILDIÐ
David M
Útlit hlutanna skiptir Katalóna miklu máli. Barselóna-
borg ber þess glöggt vitni en allt frá uppbyggingu
gotneska hverfisins, elsta hluta borgarinnar, hefur
hún notið ríflegrar áherslu ólíkra ráðamanna á
fagurfræðilega gildið. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi
við breskan arkitekt, David Mackay, sem starfað
hefur í Barselóna í 40 ár, um útlit borgarinnar.
Þak La Pedrera lýsir glaðlyndri fagurfræði Gaudís en kirkjubyggingin Sagrada Familia, sem glyttir í í
versta bygging hans, hana skorti gleði Gaudís.