Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Page 13

Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Page 13
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001 13 því að ýmsum efnum var bætt út í vatnið til að athuga hvað gerðist. Meðal efna sem blandað var í vatnið voru pottaska, fjólu- seyði, salmíakspíritus, saltpéturssýra, blek- berjaduft og járnvitríól en svörunin var mjög mismunandi eftir keldum. Tvær öl- keldur á Austurlandi eru nefndar í Ferða- bókinni, í Skrúð og við Bjarnarnes, og höfðu þeir félagar drukkið úr þeirri síðarnefndu. „Vatnið er súrt á bragðið en ekki eins bragðmikið né hressandi eins og vatnið í öl- keldunum á Snæfellsnesi.“ Ísland heilsuparadís Ólafur Olavius ferðaðist um landið til rannsókna tveimur áratugum síðar en Egg- ert og Bjarni og hann gaf vatninu einnig sérstakan gaum. „Öllum er kunnugt hversu frábærlega vatnið er nytsamlegt og hve mikil áhrif það hefur á heilsu og líf manna og dýra,“ segir hann. Ólafur bendir réttilega á að víða um Evrópu séu heilsulindir sem séu mikið sóttar af fólki til lækninga og Ís- land gæti hugsanlega orðið nokkurs konar heilsuparadís enda hafi það „ómetanleg auð- æfi heilnæms lauga- og ölkelduvatns“. Hann taldi að það yrði landinu til mests gagns ef hægt væri að útrýma sjúkdómum en margir þeirra orsökuðust einmitt af óheilnæmu vatni og slæmu fæði. Lækning við mörgum sjúkdómum og kvillum væri hins vegar böð og vatnsneysla ef hvort tveggja væri í hæsta gæðaflokki eins og hérlendis. Í þessu sambandi má benda á að Snæfellsnes og þó einkum verstöðvarnar undir Jökli var talið hið versta pestarbæli þar sem „alvarleg heilsubilun, skammlífi og dauðsföll“ réðu ríkjum. Þetta var talið stafa af óþrifnaði, óhollu mataræði og slæmu vatni sem var svo einkennandi fyrir íslenskar sjávar- byggðir að mati menntaðra og sigldra bændasona. Ölkeldurnar ættu því að geta leist þetta heilbrigðisvandamál að einhverju leyti ef fólk fengist til að nota sér þær. Þótt margar verstöðvar hefðu slæm vatnsból þá má ekki gleyma að víða voru uppsprettur með góðu vatni. Til dæmis er í Keflavík- urbjargi við Hellissand lind sem nefnist Balalind en hún var vígð af Guðmundi bisk- upi góða árið 1227 og var talin mikil heilsu- lind. Hún er ennþá notuð af nokkrum sem hafa trú á henni til lækninga og önnur lind er á Hellnum sem ekki er síðri. Líklega hafa verið til slíkar lindir í flestum sjávarbyggð- um sem menn trúðu á og þar hefur vatnið verið ómengað og betra en það sem flestir höfðu aðgang að í þurrabúðunum (sbr. grein Sæbjörns Valdimarssonar, Hellnar í hálfa öld, Lesbók Mbl. 11/7 1998). „...ómetanlegur fjársjóður, ónotaður að kalla.“ Rannsóknir Eggerts og Bjarna og síðan rannsóknarleiðangur Ólafs vöktu athygli í Danmörku og Jón Eiríksson konferesráð, hinn óþreytandi baráttumaður fyrir bættum hag Íslands, fékk því til leiðar komið að öl- kelduvatn var sent til Danmerkur til frekari rannsókna. Þorlákur Ísfjörð sýslumaður og Hallgrím- ur Bachmann fjórðungslæknir sendu á ann- að hundrað flöskur af ölkelduvatni til Kaup- mannahafnar haustið 1778. Vatnið var rannsakað af Aaskov líflækni og Weber lyfjafræðingi og síðar einnig af Abildgaard prófessor en þessar rannsóknir voru mun víðtækari og nákvæmari en Eggert og Bjarni höfðu gert á sínum tíma (sjá töflu 2). Aaskov líflæknir tók saman skýrslu um málið og sendi Jóni Eiríkssyni en niðurstað- an um gagnsemi ölkeldna var sú sama og hjá öðrum. Íslenska ölkelduvatnið var sam- bærilegt við það besta erlendis eins og til dæmis Seltzer, Pyrmont og Spa. Hvers vegna væri þá ekki hægt að byggja upp heilsuhæli á Íslandi og selja vatn þaðan í stórum stíl? Ekkert varð úr þeim ráðagerð- um en ásókn í ölkelduvatn mun eitthvað hafa aukist á 19. öld. Konrad Maurer ferðaðist um Ísland árið 1858 lét ekki hjá líða að koma við hjá Rauðamelsölkeldu og fá sér sopa. Hann seg- ir að stundum komi fólk þangað að ráði Jóns Hjaltalíns landlæknis að sækja sér vatn til lækninga og bætir við „annars er þessi brunnur, sem gæti verið eiganda sínum ómetanlegur fjársjóður, ónotaður að kalla“. Konrad Maurer fannst vatnið minna dálítið á Seltzersvatnið í Þýskalandi, bragðmikið og súrt, en sá væri reginmunur að íslenska vatnið væri gjöf frá náttúrunni en ekki manninum. Læknað með eintómu vatni Jón Hjaltalín, sem var landlæknir á ár- unum 1855–1881, hafði mikla trú á lækn- ingamætti vatnsins. Árið 1840 kom út í Kaupmannahöfn Lækningakver eftir hann en þá hafði hann nýlokið doktorsprófi í læknisfræði við háskólann í Kiel í Þýska- landi. Jón hafði verið í Þýskalandi í nokkur ár og kynnt sér geðveikrahæli og vatns- lækningar en helstu sérfræðingar á því sviði voru þýskir. Hann var læknir í danska hern- um um tíma en stóð síðan fyrir því að reist væri vatnslækningastofa í Klampenborg á Sjálandi og þar starfaði hann á árunum 1845–1851. Jón var einn helsti hugmynda- smiður og baráttumaður fyrir úrbótum í heilbrigðismálum allt frá því að hann lauk námi þar til hann hætti störfum. Hann var alla tíð umdeildur og lenti upp á kannt við marga samferðamenn sína enda lagði hann sig allan fram um að ná þeim markmiðum sem hann taldi nauðsynleg og var þá ekki ætíð með hugann við pólitískan leikaraskap. Hér mætti minnast á Tómas Stokkmann lækni í leikriti Henriks Ibsens, Þjóðníðing- urinn, en hann stóð fyrir því að koma upp heilsuböðum í heimabæ sínum en lenti síðan í útistöðum við ýmsa fyrirmenn bæjarins vegna þess að vatnið var mengað. Jón Hjaltalín var líklega stundum á svipuðum nótum og Tómas Stokkmann. Af skrifum hans sem eru mikil að vöxtum má sjá hvaða aðferðum hann beitti við sjúklinga og hug- myndir hans um sjúkdóma. Lækningakver hans ber keim af því sem þá var vinsælast í Evrópu og hann hafði kynnt sér sérstaklega en það voru vatnslækningar. Jón taldi að hægt væri að lækna flesta sjúkdóma með „eintómu vatni“ og þar á meðal þá sem hann þekkti hvað best en það voru geðveiki og holdsveiki. Hann segir til dæmis um þá sem eru óðir að „eitthvert hið besta meðal við æði er að baða sjúkling jafnaðarlega í köldu vatni og hætta eigi fyrr en honum er orðið mjög kalt í hvert sinn. Líka er einkar gott að leggja kalda bakstra á höfuð honum og láta hann við og við fara í volg fótaböð“. (Þessar aðferðir voru raunar enn viðhafðar áratugum síðar á Kleppi.) Vitleysu (Dem- entria) var líka hægt að lækna með vatni vegna þess að „sjúkdómur þessi er oftast nær komin af meini í heilanum og mænu- kerfinu og þess vegna eru köld böð og eink- anlega steypiböð og fossböð þeim einkar holl“. Jón notaði einnig ölkelduvatn til lækninga eins og Konrad Maurer segir frá og í ævi- sögu Matthíasar Jochumssonar, Sögukaflar af sjálfum mér, er eftirfarandi frásögn. „Eitt sumar meðan ég bjó í Reykjavík hafði hún (þ.e. Ástríður dóttir hans) legið í barns- fararsótt. Tók ég hana þá suður til mín og kom vinur minn dr. Hjaltalín henni í það sinn til heilsu meðal annars með því að láta hana daglega, vikum saman, drekka öl- kelduvatn blandað víni.“ Fjölmörg önnur dæmi eru um að fólk þakki heilsu sína öl- kelduvatni og lagði á sig langt ferðalag til að fá slíkt vatn. Í bók Helgu Halldórsdóttur Öll erum við menn segir frá því að hún og systkini hennar hafi aldrei fengið kvef eins og aðrir krakkar í sveitinni vegna þess að þau drukku ölkelduvatn en þau bjuggu um tíma í æsku í Bjarnarfosskoti. Síðar þegar þau fluttu burt og hættu að drekka ölkeldu- vatn þá fengu þau pestir eins og aðrir. „Gjöf frá náttúrunni“ Í Konungsskuggsjá er sagt að ekki sé hægt að reisa hús yfir ölkelduna og vatnið missi bragð og kraft ef það er flutt burtu. Það eru því ákveðin álög á staðnum og vatn- inu sem mönnum ber að virða svo hægt sé að nýta sér kraftinn. Það sama kemur fram í síðari frásögnum enda eru öll heilsuhæli reist við uppspretturnar og hvers vegna ekki gera það sama hérlendis. Það er ekki einungis hveravatnið, hvort heldur það er í Bláa lóninu eða í Hveragerði, og blávatnið úr Gvendarbrunnum sem er heilnæmt held- ur einnig ölkelduvatnið. Milljónir manna um allan heim sækja í heilsulindir ölkelduvatns- ins vegna þess að það telur sig fá bót meina sinna þar. Hinn frægi Hoffmann sem skrif- aði lærða doðranta um ölkelduvatn á 18. öld sagði meðal annars: „Vissulega játa ég það sjálfur með óbrigðulli sannfæringu að ég vildi ekki vera læknir ef ég þekkti ekki dyggðir vatnanna og þá sérstaklega ölkeldu- vatnsins.“ Þótt það kunni að reynast erfitt að sanna hollustu ölkelduvatns með nútíma- vísindum þá er næsta víst að vatnið skaðar engan. Bólu-Hjálmar taldi sig hafa fengið bót meina sinna um tíma af ölkelduvatni en hann lagði það á sig að ganga úr Skagafirð- inum út á Snæfellsnes til að drekka af heilsulindunum. Þegar hann gekk frá Rauðamelsölkeldu í síðasta sinn kvað hann: Þig nú kveð ég lífsins lind landsbarna sem nýtur hylli. Mín er ósk að ágirnd blind aldrei þínu vatni spilli. Íslenska ölkelduvatnið er auðlind sem við eigum að nýta eins og við nýtum annað vatn. Það vatn sem við getum nú keypt í flöskum úti í búð er ágætt til síns brúks en ekkert kemur í staðinn fyrir „gjöf frá nátt- úrunni“ eins og Konrad Maurer benti á. Höfundur er sagnfræðingur. ÞAÐ ER varla hægt að hugsa sérneitt öllu þjóðlegra en saltfisk meðsoðnum kartöflum og hrísgrjóna-graut með rúsínum og kanelsykri í eftirmat? Samt er kartaflan amerísk jurt og saltið innflutt og varla hægt að ímynda sér margt sem er öllu fráleitara að fram- leiða hér á landi heldur en hrísgrjón, kan- el og rúsínur. Fiskurinn er þó íslenskur að svo miklu leyti sem sjávardýr geta til- heyrt nokkru landi. Hvað fleira er annars þjóðlegt en salt- fiskur og grjónagrautur? Kvæði Jónasar sem voru ort í Kaupmannahöfn undir ítölskum bragarháttum og áhrifum frá þýskri rómatík? Heiðlóan sem hann orti um er þó íslensk og huldukonan sem kall- aði og bað hann að kveða. Og þó. Lóan er víst farfugl og huldukonan að hálfu í ætt við gyðjuna sem kvað fyrir Hómer. Kannski er Hallgrímur Pétursson enn þjóðlegri en Jónas. Sú guðfræði sem hann færði í ódauðleg ljóð er þó jafnfjarri því að vera íslensk eins og rómantíkin og kan- elsykurinn. Innsýn Hallgríms í mannlegar þjáningar byggist kannski að nokkru á kynnum hans af kaghýddum og langsoltn- um fátæklingum á þeim hrjóstrugu Suð- urnesjum. En hún er ekki síður mótuð af helgisögnum austan úr Asíu. Hvað þá um Íslendingasögurnar, bækur Snorra Sturlusonar, eddukvæðin og önnur fornrit? Er þetta ekki eins þjóðlegt og vera má? Jú, rétt eins Hallgrímur, Jónas, Bach í Skálholti, Englar alheimsins og allt annað sem er dýrmætt og sérstakt í ís- lenskri menningu eru fornritin þjóðleg með því að vera annað og meira en bara þjóðleg. Sköpunargleðin og gróskan í þjóðmenningunni verða mest þar sem ólíkar hefðir mætast, heimamenn sjá sjálfa sig speglast í augum gestsins, nýr mælikvarði er lagður á kunnuglegan veru- leika og gamalgróin hugtök takast á við nýjar aðstæður. Þessi skilningur á þjóðlegri menningu er ekki nýr. Hann birtist til dæmis milli línanna í ljóðabók sem heitir Fagra veröld og kom út árið 1933. Þar sýnir skáldið Tómas okkur ekki kyrrstæðar myndir af lífi í sveit – og því síður segir hann þjóð sinni að leika „ein á hörpu íss og báls“ – heldur yrkir um höfnina í Reykjavík: Hér streymir örast í æðum þér blóðið, ó, unga, rísandi borg! Héðan flæðir sá fagnandi hraði, sem fyllir þín stræti og torg. Það býr mikil lífsgleði í þessu ljóði. En það flutti líka hollan boðskap og alvarleg umhugsunarefni á tímum þegar þjóðern- ishyggja og kommúnismi sóttu í sig veðrið og þeir sem töldu sig standa nær miðju í íslenskum stjórnmálum héldu fram öfga- fullu andófi gegn borgarmenningu, þétt- býlismyndun og alþjóðlegum áhrifum. Í huganum fjarlægar hafnir syngja. Það hvíslar með lokkandi óm. Rússland, Asía, England og Kína, Afríka, Spánn og Róm. – Enn eiga kvæði Tómasar erindi við okk- ur, nú þegar sumir þeir sem telja sig mál- svara menningarinnar andæfa alþjóða- hyggju, innflutningi fólks og áhrifum frá siðum framandi landa. Sumt af þessu fólki er hægt að afgreiða sem frústreraða minnipokamenn, litla karla sem ná sér hvergi á strik. Það er kannski von að þeim finnist betra að kenna öðrum um en horf- ast í augu við eigin vesöld. Einu sinni böl- sótuðust svona menn út í kapítalismann, heimsvaldastefnuna, þjóðfélagið. Nú er það alþjóðavæðing, útlendingar, stórfyr- irtæki – allt sem er nógu framandi og allt sem þeir vita nógu lítið um til að geta not- að það í trölla- og grýlusögur. En sumir málsvarar einangrunarstefnu og afdalamennsku virðast, að minnsta kosti við fyrstu kynni, vera af öðru sauða- húsi en dæmigerðir minnipokamenn. Í þessum hópi eru gáfumenn og spekingar sem passa sig að segja ekkert ljótt um innflytjendur frá þriðja heiminum en hafa þess stærri orð um Hollywoodmyndir, al- þjóðleg stórfyrirtæki og skemmtanaiðnað. Fyrr á þessari öld var skammast út í am- erískan djass. Því svartagallsrausi var svarað með eftirminnilegum hætti af konu sem ólst upp hér á Akranesi og hét Hall- björg Bjarnadóttir. Upp á síðkastið hefir í blöðum og tíma- ritum einkum verið ráðist á djasstónlist og sýnir það að minnsta kosti að hún er orðin svo vinsæl hér á landi að hún er tal- in hættulegur keppinautur sígildrar tón- listar. En komast ekki báðar þessar tegundir tónlistar fyrir hér á landi? Skilja andstæð- ingar djassins ekki að hann er hingað kominn til dvalar og þroska, ekki sem andstæðingur heldur sem félagi og bróð- ir? … Er það nokkuð óeðlilegt að djassinn og flugvélin fylgist að eins og valsinn og rókókóstíllinn fyrr meir? (Tilv. í grein í Alþýðubl. frá sept. 1943 tekin úr bókinni Hallbjörg – eftir sínu hjartans lagi eftir Stefán Jökulsson, Rvk. 1989. Bls. 126–7.) Söngur Hallbjargar varð frægur víða um lönd og telst nú með perlum íslenskrar tónlistar. Það þarf ekki að hlusta á hana nema einu sinni til að skilja að djass er ekkert síður þjóðlegur en rúsínugrautur- inn og kvæði Jónasar. Þegar hún syngur „Björt mey og hrein“ rennur gamalt ís- lenskt lag saman við ameríska dægurtón- list og trumbuslátt sem hefur borist okkur eftir krókaleiðum sunnan frá Afríku. Og landinn hefur engu tapað. Það hefur bara aukist við þá auðlegð sem við getum kall- að okkar og verið stolt af. Norðmennirnir sem fluttu hingað fyrir meira en þúsund árum glötuðu heldur ekki menningu sinni þótt þeir blönduðust Keltum, örðu nær, þessi blanda varð til þess að sögur og ljóð Norðurlandabúa urðu efniviður í heimsbókmenntir sem eru lesnar enn þann dag í dag. Við vitum ekki hvaða áhrif innflutningur fólks frá öðrum heimshlutum mun hafa hér á landi næstu áratugi en mér þykir miklu trúlegra að innflytjendur stuðli að varðveislu og efl- ingu „þjóðlegrar“ menningar heldur en að þeir eyði henni og spilli. Það er jafnmikilvægt fyrir menninguna eins og fyrir atvinnulífið að hingað komi fólk frá öðrum löndum hvort sem þau lönd heita Rússland, Asía, England og Kína eða Afríka, Spánn og Róm. Við vitum ekki hvað innflytjendur munu taka með sér af hugsun og háttalagi en trúlegt er að innan tíðar verði eitthvað af því orðið álíka þjóð- legt og rúsínugrauturinn, jafnvel komið á bekk með kvæðum Jónasar. EIN HUGLEIÐING UM HRÍS- GRJÓNAGRAUT MEÐ RÚSÍNUM OG KANELSYKRI Höfundur er heimspekingur. E F T I R AT L A H A R Ð A R S O N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.