Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Page 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001
Grand Guignol hugsaði ég með mérþegar ég staulaðist út af sýningunniÖndvegiskonur, svona hlýtur fólkiað hafa liðið á tímum splatterleik-
hússins Grand Guignol, og um huga minn flaug
aldalöng og merk saga þessa fræga leikhúss
sem ég hafði eitt sinn lesið á bók. Þar var
Grand Guignol lýst sem merkisbera þjóð-
félagslegrar, eða kannski frekar andfélags-
legrar gagnrýni, einskonar pönk síns tíma, sem
birtist í ýktum sýningum á líkamsmeiðingum
hverskonar. Öllum siðareglum var fleygt fyrir
borð og fólki boðið uppá að hlæja að siðapost-
ulum og njóta þess að sjá fulltrúa valdsins hlut-
aða í sundur og brennda, meðan augun rúlluðu
eftir gólfinu og þörmum var sveiflað yfir salinn
og blóðið gekk í gusum yfir áhorfendur. Grand
Guignol var arftaki hins bakthinska karnivals
og einskonar síðasta vígi hinnar grótesku
gagnrýni, þarsem öllu var snúið á hvolf og
áhorfendur upplifðu algera útrás tilfinninga og
gengu út hreinsaðir á sál og líkama: það þótti
við hæfi að áhorfendur köstuðu dálítið upp í
Grand Guignol, annars hefði sýningin mis-
heppnast. Velgengi var einnig mæld í yfirlið-
um. Með frönsku byltinguna í bakgrunni
magnaðist áhrifamagn sýninganna, þarsem
Parísarbúar þekktu af eigin raun blóðböð
valdsmanna og gætu þarna áframhaldið sinni
villtu þörf fyrir stjórnleysi.
Og í huga mínum tengdist þetta pólitísku
hlutverki og áhrifavaldi leikhússins; hvernig
leikhúsið hefur oft í gegnum tíðina verið út-
vörður uppreisnargilda og samfélagsgagnrýni.
En þegar betur var að gáð fann ég hvergi
nein ummerki um þessa merku útgáfu af sögu
Grand Guignol, né gat ég séð að ég hefði nokk-
urntíma lesið um þetta bók, hvaðþá að slík bók
væri til. Þvert á móti, allt sem ég fann um leik-
húsið blóðuga benti til þveröfugrar myndar en
þeirrar sem ég mundi svo vel eftir. Fyrir utan
splatterið náttúrulega, það mundi ég rétt.
Restina hefur mig dreymt líklegast; eða bara
dundað mér við að búa til í frístundum.
Ekkert tabú of heilagt
Grand Guignol var stofnað í París árið 1897 –
og hafði því ekkert með frönsku byltinguna að
gera – á sama tíma og natúralíska framúr-
stefnuleikhúsið var að búa um sig. En Grand
Guignol var langtþvífrá framúrstefnulegt, það
var bæði slísí og afturhaldssamt hvað varðaði
leikstíl, sem var beinlínis stefnt gegn natúral-
ismanum; jafnframt því að vera skilgetið af-
kvæmi hans, því leikhúsið hóf feril sinn á því að
sýna stutt leikrit sem voru byggð á glæpa-
fréttum úr dagblöðum og voru því einskonar
sneið úr daglegu lífi. En svo breyttist dagskrá-
in, og skáldskapurinn varð veruleikanum yf-
irsterkari. En ennþá var það magn fremur en
gæði sem skiptu máli, og á hverju kvöldi voru
sýndar nokkrar sýningar, sem sveifluðust yf-
irleitt á milli tegunda, frá hrollvekju til kóme-
díu, til realísks drama og síðan aftur til baka.
Þessi tengsl hláturs og líkamshryllings eiga
rætur sínar að rekja aftur til „upphafs“ got-
nesku skáldsögunnar á síðari hluta 18. aldar,
og komu einnig fram í leikritinu Öndvegiskon-
ur, en öfgafullur splatterinn hefur löngum ver-
ið uppspretta hláturs, jafnt sem viðbjóðs,
nokkuð sem hefur verið sérlega áberandi í
hryllingsmyndum síðustu áratuga.
Ekkert tabú var of heilagt fyrir Grand Guig-
nol, og góður smekkur var bara til að snúa hon-
um á hvolf og slægja hann. Til að undirstrika
þetta hefðarbrot enn frekar var umhverfið nýtt
til hins ýtrasta en sláturleikhúsið var staðsett í
átjándu aldar klaustri (fólki ber ekki saman,
var húsið klaustur, eða bara byggt eins og
klaustur?) með tilheyrandi útskornum englum
á veggjunum, predikunarstól í horni og got-
nesku yfirbragði á dyrum og gluggum. Og það
voru ekki valdsmenn og yfirboðarar sem voru
tættir sundur heldur hinn aumi almenningur
og yfirleitt einhverjir lítilmagnar. Eitt leikritið,
til dæmis, segir frá því að ung blásaklaus
stúlka lendir inni á kvennadeild geðveikrahæl-
is. Hjúkrunarkonan skellir sér í partý um leið
og daman sofnar og þá ráðast hinar geðveiku
konurnar að henni sannfærðar um að það sé lít-
ill fugl fanginn í höfði hennar. Til að frelsa fugl-
inn stingur ein úr henni augun með heklunál.
Og þarsem þau skoppa fagurlega í fang ein-
hvers áhorfandans (og leikarar Guignol vissu
nákvæmlega hvaða (dýra)augu skoppuðu best)
þá tryllast hinar konurnar og brenna andlit
augnakrækjunnar af á heitri hellu.
Grand Guignol var á hátindi frægðar sinnar
ein vinsælasta kvöldskemmtun Parísar og dró
að sér fjölda ferðamanna jafnt sem stórmenna.
Þrátt fyrir að kvikmyndin hefði tekið við hroll-
vekjunni strax á fyrstu árum sínum hélt slát-
urleikhúsið áfram að setja upp sýningar sínar,
enda er það önnur upplifun að sjá líkamshryll-
ing á sviði. Þetta eru allir sammála um sem
skrifa um Grand Guignol, að það var þessi ná-
lægð við blóðslettur og skoppandi augu sem
gerði gæfumuninn. Á sviði ertu jú að horfa á lif-
andi líkama, og áhrifin verða meiri og sterkari
þegar þessir líkamar eru teknir í gegn, beint
fyrir framan augun á þér.
Árið 1962 var síðasta ár splatterleikhússins,
og þá var það farið að dala nokkuð mikið í vin-
sældum. En nafnið varð frægt og er ennþá lyk-
ilorð í umfjöllun um hrollvekju og líkamshryll-
ing.
Skrýmslafár leikhúsanna
Grand Guignol kemur fram á tímamótum í
sögu hrollvekjunnar, á sama ári og gotneska
hrollvekjan er endurvakin í Englandi með
verkum eins og Dracula (Bram Stoker, 1897)
og níu árum eftir að Lundúnabúar höfðu upp-
lifað raunverulegan líkamshrylling í gegnum
blóðug morð hins óþekkta Jack the Ripper.
„ÞAÐ LIGGUR
Í AUGUM ÚTI“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Þessi speglun eða tvöfalda árás kemur vel fram í leikriti Werners Schwab, Öndvegiskonur, en
þar er einmitt hinn gróteski „innri“ líkami speglaður í persónum leikritsins, sem eru félagslega
gallaðar og passa ekki inn í hina réttu samfélagslegu ímynd.“
GRAND GUIGNOL, LEIKHÚS OG LÍKAMSHRYLLINGUR
Leikritið Öndvegiskonur eftir þýska leikskáldið Werner Schwab sem nú er sýnt í Borgarleikhúsinu hefur
vakið umræður um niðurrifsbókmenntir svokallaðar. Þar er um að ræða bókmenntir sem grafa
undan viðteknum gildum og viðmiðum í samfélaginu. Hér eru birtar tvær greinar byggðar á fyrirlestrum
sem haldnir voru í Borgarleikhúsinu um sýninguna fyrir skömmu.
E F T I R
Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
HUGTAKIÐ „niðurrif„ hefur skotið upp koll-
inum í sambandi við uppfærslu Borgarleikhúss-
ins á Öndvegiskonum eftir austurríska leik-
skáldið Werner Schwab. Niðurrifsbókmenntir.
Umfjöllunarefni leikritsins, grimmsvartur
húmor og alls kyns helgibrot er augljóslega
kveikjan að nafngiftinni. En hvað merkir orðið
niðurrif í þessu sambandi? Felur það í sér al-
gert neikvæði? Eru bókmenntir með þessu for-
merki hreinlega andstæðar lífinu og beinlínis
hættulegar? Eða, leynist í þeim vottur af já-
kvæði, einhverju sem hægt væri að kalla upp-
byggilegt?
Til að nálgast umræðuna væri ekki úr vegi að
skoða skyld orð og hugtök aðeins nánar. Ekki
er alveg ljóst fyrir hvaða erlenda orð „niðurrif„
stendur fyrir. Kannski eru það einkum tvö orð
sem koma til greina en á þeim er þó merking-
armunur. Orðin eru „destruction„ og „subver-
sion„; Annars vegar eru því „destrúktívar„ eða
„eyðileggjandi„ (niðurrifs)bókmenntir, hins
vegar „súbversívar„ eða undirróðursbókmennt-
ir. Fyrrnefndu bókmenntirnar mundu auð-
heyrilega tengjast tómhyggju (nihilisma), eða
„hreinu„ neikvæði, en þær síðarnefndu eru nær
því að hafa pólitískt markmið. En mörkin milli
þessara hugtaka eru hins vegar ekki sérlega
skýr og undirróðursbókmenntir, sem einnig
væri hægt að kalla „andófsbókmenntir„ (sem þó
gætu falið í sér enn eitt afbrigðið af bókmennt-
um sem hafna viðteknum gildum), geta líka ver-
ið nihilískar, í eyðileggjandi merkingu (sem að-
standendur andófsins gætu þó hæglega álitið
„uppbyggilega„).
Í þessu sambandi er rétt að hafa í huga að
orðið nihilismi eða tómhyggja hefur ekki ein-
hlíta merkingu: Orðið er gjarnan notað um nið-
urrif og eyðileggingu og þá með vísun í rúss-
neska uppreisnarmenn sem seint á 19. öld vildu
eyðileggja stofnanir þjóðfélagsins. Heimspeki-
lega vísar nihilismi til þeirrar sannfæringar að
ekkert hafi gildi í sjálfu sér, að sannleikur og
siðferði sé afstætt. Í kenningum Nietzsches fel-
ur orðið þó í sér andóf, einkum gegn kristinni
trú sem hann taldi tómhyggju þar eð hún hafn-
ar merkingu þessa heims og „manngerðum„
gildum.
Óheft þrá í fantasíu
En aðeins meir um undirróður eða andóf:
Fræðikonan Rosemary Jackson skilgreinir
fantasíubókmenntir og í raun fantasíu (hugar-
flæði) þar sem hún kemur fyrir í bókmenntum,
sem undirróður eða andófsbókmenntir. Án þess
að fjölyrða um kenningu hennar má túlka hana
sem svo, í hnotskurn, að fantasían teljist til und-
irróðurs vegna þess að hún snúist um að lýsa
óheftri, ýktri þrá, í allri sinni afskræmingu og
siðleysi, eða siðblindu öllu heldur: Hið bælda og
undirvitaða leikur lausum hala. Í fantasíunni
sem bókmenntategund er hið yfirnáttúrulega,
ókennilega, ósegjanlega og viðbjóðslega sett á
blað og með því er grafið undan „eðlilegri“
skynjun og „upplifun“ á veruleikanum.
Varla er þó hægt að ætla allri fantasíu und-
irróðurs- eða andófshlutverk, þ.e. í einhvers
konar pólitískri merkingu. Margt eða jafnvel
megnið af vísindaskáldskap og ævintýrafantas-
íu lýsir og heldur fram hefðbundinni heims-
mynd, t.d. hvað varðar hlutverk kynjanna, og
oft er þar harla lítið andóf að finna. Möguleik-
arnir á undirróðri í slíkum skáldskap eru þó
alltaf fyrir hendi, þökk sé fantasíunni. Hins veg-
ar mætti segja að allar góðar bókmenntir, hvort
sem þær grípa til fantasíu eða ekki, feli í sér
andóf gegn ríkjandi hugsunarhætti og vinni
gegn fordómum. Og þá án þess endilega að nota
svæsið málfar og/eða hrottalegar lýsingar.
Til að nálgast þá „niðurrifsmerkingu“ sem
færir okkur nær Öndvegiskonum er komið að
því að nefna til sögunnar enn eitt hugtakið:
„Skatólógía“ skal það vera. Merking orðins er, í
fyrsta lagi: ruddalegt tungumál sem tengist
hægðum; í öðru lagi: þráhyggja í sambandi við
saur eða dónaskap; í þriðja lagi: vísindaleg
rannsókn á saur eða úrgangi, aðallega í grein-
ingarskyni. Bókmenntir sem teljast „skatólóg-
ískar“ væri kannski hægt að kenna við úrgang,
skarna, eða „hreinlega“ kalla þær „skítfræði-
legar“, „saurlegar“ eða „saurfræðilegar“ bók-
menntir. „Sorprit“, „klámrit“ eru of gildishlaðin
orð og „óþverrabókmenntir“ einnig. Þeir sem
hafa séð leikritið renna nú á lyktina. Við erum
að nálgast áhugasvið Mæju öndvegiskonu og
hugsanlega skrifin hans Werners Schwab:
Leikritið Öndvegiskonur er augljóslega skató-
lógískt eða saurlegt; það nýtir sér óþverra og
byggist að heilmiklu leyti á því sem almennt
þykir viðbjóðslegt. En, jafnframt heillandi!
Öll saurleg skrif þurfa ekki endilega að fela í
sér undirróður, í pólitískum-nihilískum skiln-
ingi. Þannig eru hin makalausu skrif Rabelais,
snemma á 16. öld, um feðgana Gargantúa og
Pantagrúl þar sem búklegum þörfum og úr-
gangi hvers konar er lýst í karnevalískri
stemmningu, ekki andóf, nema að takmörkuðu
leyti. Karnevalið eða kjötkveðjuhátíð miðalda
þar sem þjóðfélagsstiganum var snúið á hvolf er
heimilað andóf; meðan hátíðarhöldin stóðu yfir
mátti alþýða manna hæða og svívirða valdhafa,
á táknrænan hátt, án eftirmála. Þarna var um
útrás að ræða, eins konar öryggisventil, sem í
raun gegndi því hlutverki að styrkja ríkjandi
valdakerfi.
Greifinn siðlausi
Rabelais skrifaði s.s. snemma á 16. öld en
saurleg skrif sem raunverulega fólu í sér andóf
og/eða hreint niðurrif koma síðan til sögunnar
með uppgangi borgarastéttarinnar á 18. öld.
Sade markgreifi, yfirlýstur siðleysingi, var oln-
bogabarn fransks þjóðfélags á seinni hluta
sömu aldar. Hann var fangelsaður hvað eftir
annað fyrir afbrigðilega kynlífshegðun og
meint siðleysi. Samtals sat hann inni í 27 ár og
reyndar alls ómaklega því maðurinn reyndist, í
algerri andstöðu við siðleysingjana sem hann
skapaði á síðunum, gæðablóð. Og það var í
ófrelsi í Bastillunni sem hann skrifaði skáld-
verkið sitt alræmda, 120 daga Sódómu. Í bylt-
ingunni 1789, þegar æstur múgurinn réðst á ill-
ræmt fangelsið og bókstaflega afbyggði það,
reif það niður, hrópaði markgreifinn hvatning-
arorð út um fangelsisgluggann og varð þar með
þátttakandi í byltingunni sem kom borgurunum
(og smáborgurunum) til þeirra valda sem þeir
halda enn í dag.
Greifanum var úthlutað nokkuð mikilvægt
hlutverk í byltingunni en féll þó fljótlega í ónáð
því hann hélt áfram uppteknum hætti og skrif-
aði sínar saurlegu bókmenntir sem voru í al-
gerri mótsögn við „frelsis-, réttlætis- og
bræðralagshugsjónir“ borgaranna. Sade upp-
hafði hinn sterka einstakling og tætti í sig við-
tekið siðferði kerfisbundið. Skrif markgreifans
eru síðan viðmiðið fyrir öll öfga-, sadísk, eða
saurleg skrif.
Sade segir í skrifum sínum allt það sem
ósegjanlegt er – og segir það aftur og aftur. Í
120 dögum Sódómu keyrir óþverrinn og hið
ósæmilega um þverbak. Lögmálið í bókinni
felst í viðbjóðsmettun. Í skáldsögunni, sem til er
í u.þ.b. 600 síðna útgáfu, segir, í stuttu máli, frá
fjórum vinum og aðalsmönnum, sem allir eru
„libertínar“, svona alfrelsingjar undan siðferði,
sem hlýða einungis eigin siðferðislögmálum.
Þeir koma sér fyrir í afskekktum kastala sem
kenndur er við Silling, með gnótt matar, þjón-
ustuliði og vænum hópi fórnarlamba, þ.á m. átta
FÍFLDJARFIR
SÁLKÖNNUÐIR
E F T I R
G E I R S VA N S S O N