Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Síða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001 13
Sumir vilja halda því fram að blóðleikhúsið hafi
átt mikinn þátt í að móta nútíma hryllings-
myndir, en aðrir segja að Grand Guignol hafi
verið tákn ákveðinna endaloka í sögu hrollvekj-
unnar og tengsla hennar við leikhúsið.
Því hvort sem það tilheyrir hinni opinberu
sögu Leikhússins eða ekki voru leikhúsin sem-
ínalt afl í því að útbreiða hrollvekjuna og auka
vinsældir hennar og höfðu líklega meir en lítil
áhrif á það hversu fljótt og örugglega hroll-
vekjan bjó um sig í kvikmyndinni, þarsem hún
hefur löngum átt sér sitt sterkasta tjáningar-
form, eða ætti ég að segja birtingarmynd?
Þrátt fyrir að leikhús nítjándu aldar hafi ver-
ið búið að uppgötva vald hrollsins til að draga
að áhorfendur er óhætt að segja að tvö ágæt
skrýmsli hafi ráðið úrslitum um tengsl leikhúss
og hryllings. Þessi alkunnu skrýmsl stigu á
svið snemma á nítjándu öld og stóðu þar nær
samfleytt út öldina og reyndar langt fram á
næstu.
Sögustund: Það var árið 1816 að útvalinn
hópur ungmenna kom sér fyrir í villu við Genf-
arvatn. Í hópnum voru hin illræmdu róman-
tísku skáld Byron og Shelley, kona Shelleys,
Mary, stjúpsystir hennar, Claire, og einka-
læknir Byrons, John Polidori, en tvö þeirra síð-
arnefndu virðast bæði hafa verið ástfangin af
Byron. Eins og hæfir slíkri hádramatískri svið-
setningu rigndi stöðugt, og til að drepa tímann
sögðu þau hvert öðru hryllingssögur. Og upp
úr þessum sögum verða svo til tvö frægustu
skrýmsl allra tíma, Vampýran og Franken-
stein-skrýmslið. Bæði komu úr óvæntri átt:
það var Polidori sem skrifaði fyrstu vampýru-
söguna, „The Vampire“ (1819), byggða á upp-
kasti eftir Byron, og Mary, 18 ára, skrifaði
Frankenstein: Or, The Modern Prometheus
(1818). En frá þessum tíma hafa Vampýran og
Frankenstein-skrýmslið verið par. Þar sem
annað fer fylgir hitt á eftir, líkt og Franken-
stein og skrýmsli hans eltu hvort annað um alla
Evrópu og norðurpólinn. Þegar annað er kvik-
myndað er hitt líka fest á filmu, og oft eru
myndirnar sýndar saman. Og þetta byrjaði allt
í leikhúsinu; leikhúsfólk sem hafði gernýtt got-
nesku skáldsöguna til sviðsetninga sá strax
nýja möguleika í þessum nýju afurðum hennar.
Smásaga Polla um hina blóðþyrstu vampýru,
og skáldsaga Mary um galna vísindamanninn
og gervimennið voru færð upp á svið og slógu í
gegn og þarmeð voru eilífar vinsældir tryggð-
ar. Þrátt fyrir að félagarnir hafi löngum fylgst
að var Vampýran þó alltaf sýnu vinsælli, enda
meira um erótíska undirtóna þar, og á þriðja og
fjórða áratug nítjándu aldar voru vampýrur
bókstaflega alls staðar í leikhúsum í París: Öll
þessi blóðuga saga átti sér svo hámark – eða
lágmark, eftir því hvernig á það er litið – í
Grand Guignol.
Þess má geta að þessar rætur vampýrunnar
í leikhúsi hafa verið teknar upp af höfundum og
kvikmyndaleikstjórum: Í nýjustu Drakúlaút-
gáfunni (1992) valdi leikstjórinn Francis Ford
Coppola þá leið að nota leikhúsbrellur fremur
en tölvutækni, sem gefur þeirri mynd mjög
sérstakan blæ, og í fyrstu vampýruskáldsögum
Anne Rice (Interview With the Vampire 1976
og The Vampire Lestat 1985) er vísað til vam-
pýruleikhússins í París, þarsem vampýrur
hennar fara í leikhús, sem er rekið af vampýr-
um, og horfa á leikrit leikin af vampýrum að
leika vampýrur... og þetta tema er svo tekið
upp í kvikmyndinni, Interview with the Vamp-
ire.
En hvað um það, eins og áður sagði tryggði
allt þetta skrýmslafár leikhúsanna útbreiðslu
og vinsældir hrollvekjunnar og hjálpaði mikið
til við að móta hana: Skáldsaga Brams Stokers,
Dracula, er skrifuð með leikhús í huga, af leik-
húsmanni, enda hlaut sú saga sína mestu frægð
og útbreiðslu í leikhúsi og síðar kvikmyndum.
Sú saga hefur verið túlkuð sem heilmikil
samfélagsstúdía. Hana má lesa með tilliti til
umræðu um uppgang borgar og tæknimenn-
ingar, en ofsækjendur Drakúla eru mjög
tæknisinnaðir meðan honum er lýst sem tákni
forneskju. Einnig hefur sagan verið túlkuð
útfrá kynþáttafordómum, stéttaskiptingu og
kynjafræðum, og þá yfirleitt séð sem aftur-
haldssöm, þótt ekki sé sú túlkun einhlít.
Býður upp á mikla
þjóðfélagsgagnrýni
Hvort sem litið er á Drakúla sem afturhalds-
saman eða róttækan skáldskap er ljóst að
hrollvekjan er bókmenntategund sem býður
upp á mikla þjóðfélagsgagnrýni og því sló það
mig, þegar ég fór að lesa hrollvekjur fyrir
margt löngu, hversu lítið var um beina sam-
félagslega gagnrýni í formi sem annars virtist
svo fullt af samfélagslegri ógn. Að mínu mati
felst þessi skortur á gagnrýni kannski frekar í
leshætti og fyrirframgefnum þröngum hug-
myndum um hvað telst til þjóðfélagslegrar
ógnar.
Splatterið, eða líkamshryllingurinn, er al-
mennt kaótískur og stjórnlaus og beinist gegn
hverju sem er og engu sérstöku. Að þessu leyti
minnir hann á pönkið sem bar í sér samskonar
útrásareinkenni, það var gegn en ekki með. Og
viðbrögð fólks gagnvart þessu tvennu eru um
margt svipuð. Fólk skildi þetta ekki – og skilur
ekki, hvað er verið að segja hér, og yfirleitt er
þessum fyrirbærum hafnað, hreint út, afneitað
og þau afgreidd sem sjúkleiki, óeðli og siðleysi.
Þessi sterku viðbrögð fólks segja – segja mér
allavega – að það hlýtur að búa eitthvað í þessu,
einhver ógn, eitthvert afl sem fólk óttast. Og í
slíku getur vel búið ákveðin róttækni, upp-
reisn. Gegn hverju? Fornum förum. Hefðum.
Hugmyndum og heimsmyndum. Og jafnvel
einhverju sem má færa í pólitískt form. Ég
neita því að minnsta kosti að þessi viðbrögð
komi bara til af því að fólki finnist þetta sjúk-
legt, ósiðlegt eða óeðli: Slíkar spurningar
hljóta alltaf að vera hvað er þá heilbrigt, siðlegt
og eðlilegt, hvernig er það skilgreint? Gegn
hinu auðvitað, en hvernig er þetta byggt upp,
af hverju er eitt eðlilegt og annað ekki, annað
heilbrigt og hitt sjúkt?
Auðvitað er hægt að færa bæði pönk og
splatter í pólitískt form, finna þeim ákveðinn
farveg og greina áveðnar línur. T.d. er hægt að
bera splatterið saman við hið bakthinska karni-
val þarsem öllu er snúið á hvolf, hinu háa skipt
út fyrir hið lága, bæði er fíflið gert að konungi
og svo er líkamanum snúið við, hinar „óæðri“
líkamsfúnksjónir eru dregnar fram í dagsljósið
og hylltar, úrgangur og gredda upphafin. Því
sem á að vera öruggt inni í líkamanum – blóð,
skítur, vessar – því er snúið út, líkamanum er
ranghverft, þarsem hið fagra og heildstæða yf-
irborð reynist fallvalt: „Beauty is only skin
deep.“ Það má líka greina í hvorutveggja
ákveðna heildstæða fagurfræði, sem væri þá
and- eða antífagurfræði, fagurfræði hins ljóta.
Pönkið sérhæfði sig í því að taka allar hug-
myndir um fegurð og öll boð um hvað taldist
aðlaðandi og henda þeim í ruslið. Í staðinn var
markvisst sköpuð ímynd sem hafnaði öllum
fegurðarstöðlum og sótti til þess ljóta og
ófagra. (Reyndar er merkilegt í dag hvað anti-
fagurfræði pönksins varð í raun lífseigari en
fagurfræði diskósins, pönkararnir virka miklu
klassískari núna en diskógellurnar með perm-
anentið.)
„Innri“ líkami brýst fram
En hvorki pönk né splatter getur talist til
þægilegrar pólitíkur. Það er erfitt að flykkja
sér um hugmyndir af þessu tagi. Því þrátt fyrir
að greina megi þarna pólitík beinist hún ekki
neitt, eða réttara sagt hún beinist allt. Hún
beinist inn á við, að okkar eigin sjálfsmynd,
sem mótuð er í stöðugri togstreitu við þennan
innri hrylling, í togstreitu hins ytra og hins
innra, þarsem okkar innri kona – í líki blóðs,
úrgangs og vessa – er stöðugt að reyna að
brjótast út og skemma yfirborðið fína og slétta.
Og pólitíkin beinist út á við að því leyti að þegar
þetta fína yfirborð er skemmt, þegar því er
sundrað og hinu innra hleypt út, erum við á rót-
tækan hátt að hafna samfélagslegum gildum
og hefðum. Og þessi árás er sérstaklega róttæk
í ljósi þess að líkaminn er mjög mikilvægt tákn
í samfélaginu – og hefur verið allt frá miðöld-
um. Í dag er þetta sérstaklega mikilvægt í allri
fegurðarumræðunni, líkamsræktar- og heilsu-
farsáróðrinum: Yfirborð og ímynd líkamans
skiptir öllu máli. Það má ganga svo langt að
segja að samfélagið sé háð þessari líkamlegu
ímynd, þetta er sú ímynd sem samfélagið/þjóð-
félagið vill gefa af sjálfu sér: Slétt og fellt og
fallegt, mótað, agað og heilsteypt, vandlega
innpakkað og heilbrigt. Berandi öll merki vel-
megunar, en samt ekki úr hófi, því enginn má
vera feitur, þá er það velferðarsjúkdómur, sem
er ekki heldur gott. Þá er samfélagið ekki nógu
heilbrigt, ef velferðin er orðin að sjúkdómi.
Þegar hinn „innri“ líkami brýst fram er öllu
þessu ógnað, ekki aðeins hinum einstaka lík-
ama – sjálfi og sjálfsmynd, heldur líka „líkama“
samfélagsins sem endurspeglar sig í þessum
fullkomna líkama. Þannig speglast sjálfsmynd
og líkami einstaklingsins í samsetningu og
sjálfsmynd samfélagsins, formgerð samfélags-
ins. Á ótrúlega svipaðan hátt og menn á mið-
alda- og endurreisnartímanum myndhverfðu
þjóðfélagið bókstaflega í mannslíkamanum,
höfuðið var konungur og stjórn, útlimir verka-
fólk og almúgi og svo framvegis.
Þessi speglun eða tvöfalda árás kemur vel
fram í leikriti Werners Schwab, Öndvegiskon-
ur, en þar er einmitt hinn gróteski „innri“ lík-
ami speglaður í persónum leikritsins, sem eru
félagslega gallaðar og passa ekki inn í hina
réttu samfélagslegu ímynd, ein er fötluð, önnur
veik á geði, þriðja lauslætisdrós. Líkamlega
árásin, ranghverfingin, á sér hliðstæðu í þeirri
tragíkómísku sýn á innihaldslaust líf þessara
kvenna, sem ekki fellur að hugmynd sam-
félagsins um sjálft sig; en þetta ömurlega líf
verður jafnframt, á einhvern einkennilega öf-
ugsnúinn hátt, táknmynd þjóðfélagsins. Hin
líkamlega árás – eða útrás, úrgangs og blóðs –
gengur því í gusum yfir hinn samfélagslega lík-
ama, slettist á hann og brýtur hann niður.
Rásandi pönkuð uppreisn
Það má því vissulega beina grótesku og
splatteri og pönki í ákveðna farvegi, eins og
þann að spegla líkama og sjálfsmynd einstak-
linga í formgerð og sjálfsmynd samfélagsins,
en þeir farvegir verða aldrei öruggir eða beinir.
Þetta er líkamstjáning sem er í öllum grund-
vallaratriðum anti-regluleg og getur aldrei
verið hamin inn í einhvern einn, afmarkaðan,
skýran eða skipulagðan boðskap.
Þannig er mín upphaflega draumsýn um hið
róttæka inntak Grand Guignol kannski ekki
svo fjarri lagi (þrátt fyrir að enn djarfi hvergi
fyrir frönsku byltingunni). Í dag er Grand Gu-
ignol reyndar einmitt komið í þá stöðu sem ég
nefndi í byrjun, sem táknmynd rásandi pönk-
aðrar uppreisnar gegn samfélagi og samfélags-
gildum. Þegar ég var að leita að hinni ímynd-
uðu bók og – þegar tilvistarleysi hennar kom í
ljós – að frekara efni um Grand Guignol sörfaði
ég Netið (enda skrifar kona varla orð án þess
að leggja lófann á Netið og finna hvernig ví-
brarnir eru þar) og þar eru nokkrar – hroll-
vekju – síður, sem fagna Grand Guignol ákaft
og hefja það upp til skýjanna, t.d. er talað um
sláturleikhúsið sem hápunktinn á hinu líkam-
lega leikhúsi, og í ljós kom að í Bandaríkjunum
er leikhúsfólk að gera tilraunir með svona leik-
hús enn í dag og gerir það í nafni róttækni,
uppreisnar eða andspyrnu.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
litlum drengjum og átta litlum stúlkum. Þeir
eru sem sagt sjálfviljugir siðleysingjar og hafa
það eitt markmið í Sillingkastala að stunda
öfgakennt kynlífssvall og algeran óhugnað.
Segir síðan af aðgerðum 18. aldar aðalsmann-
anna í 120 daga um miðjan vetur. Þeir beita
fórnarlömb sín hrottalegustu pyntingum og
misnota þau kynferðislega á allan hugsanlegan
hátt, fullorðna jafnt sem drengi og kornungar
stúlkur. Þrjátíu lifa ekki dvölina af en tólf snúa
aftur.
Botnlaus óþverri
Bókin hefst á ítarlegum lýsingum á því sem
gert er á hverjum degi en smám saman styttast
lýsingarnar því að hámarksöfgum er þegar náð
á fyrstu dögum. Eftir fyrstu þrjátíu gliðnar síð-
an frásögnin og fantasían brýst inn og yfirgnæf-
ir smám saman raunsæar hryllingslýsingar.
Þrátt fyrir allan óþverrann, þar sem meðal
annars sauráti er lýst, er engu að síður hægt að
skoða höfundarverk Sade markgreifa sem and-
óf og þá einkum gegn borgaralegum gildum.
Lífsgildunum sem haldið er fram miðast hins
vegar alfarið við rétt hins sterka og „siðleysis“
hans.
Ekki ósvipaður andborgaralegur viðbjóður
skýtur upp kollinum, tæplega öld síðar, í skrif-
um Lautréamonts um óskapnaðinn Maldoror
(1868) sem rétt eins og siðleysingar Sade, er al-
ger guðleysingi og stundar trúarlega vanhelgun
í hvívetna. Í eitt sinn vitrast honum þó Skap-
arinn þar sem hann situr hrokafullur á svip,
sveipaður óhreinu laki, í hásæti sem gert er úr
mannasaur og gulli.
Og hér er kominn enn einn snertiflötur við
Öndvegiskonur: helgibrotið – saurgun helgi-
dóms. Trúarlega temað og hið saurlega er
nefnilega samofið í leikritinu og mætti hafa
langt mál um þann vefnað. Áhrifin eru enda
ekkert ósvipuð og í öðrum „sadískum“ skrifum.
Werner Schwab er ekki einn nútímamanna
um að stunda saurfræðilegt niðurrif í skrifum
sínum. Slíkra skrifa gætir meira að segja í ís-
lenskum bókmenntum sem hafa frá fornu fari
verið ákaflega siðavandar. Hægt væri að bendla
Guðberg Bergsson og Megas við niðurrifsskrif,
allavega í ákveðnum verkum. Í Þeirri kvöldu
ást sem hugarfylgsnin geyma, eftir þann fyrr-
nefnda, og Birni og Sveini, eftir Megas, stendur
ákaflega lítið eftir af borgaralegum gildum og
er í báðum tilfellum um magnaðar helgidóms-
saurganir að ræða. Af yngri höfundum íslensk-
um mætti kannski kalla til sögunnar Diddu og
Mikael Torfason sem láta sér ekki allt fyrir
brjósti brenna í þessum efnum.
Arftaki Sade markgreifa
Bandaríski höfundurinn William S. Burro-
ughs er kannski þekktasti arftaki Sade mark-
greifa. En skrif hans á 6. áratug liðinnar aldar,
sem sum hver voru bönnuð, ekki síst fyrir saur-
fræðilegt innihald, eru yfirfull af sadískum vís-
unum; ofbeldi, sundrun líkama, hengingum, lík-
amsvessum, saur og rassgötum. Burroughs
skrifaði gjarnan í afmörkuðum köflum eða
skissum sem hann kallaði rútínur og ein þekkt-
asta þeirra er „Talandi rassgatsrútínan“ þar
sem rassgat fær málið, færir sig upp á skaftið
og nær loks valdi á „eiganda“ sínum, með til-
heyrandi viðrekstri og endaþarmshúmor.
Höfundarverk Sade snýst um að lýsa því sem
er óhægt að lýsa. Hann vildi skrá allar hugs-
anlegar leiðir til að eyðileggja og eyða mann-
eskjunni og vildi á sama tíma kanna til fulls
þjáningu fórnarlambsins en jafnframt nautn
þess, í samruna dauða og fullnægingar. Það er á
dauðastundu fórnardýrsins sem sadistinn í
tómhyggju sinni skapar sjálfan sig. Burroughs
hefur ekki jafn afmarkaða stefnuskrá og mark-
greifinn en það er eins og undirvitundin sé að
skrifta hjá báðum þegar þeir skrá niður óheftar
kynferðislegar fantasíur þar sem allt er látið
flakka.
Burroughs hefur verið sakaður um hreint
niðurrif og eyðileggingu á öllum góðum siðum.
Einkunnarorð hans voru: „Ekkert er satt. Allt
er leyfilegt“, og átti ekki eingöngu við skrifin.
Alger eyðilegging á núverandi stofnunum, og
það strax, var að mati Burroughs það eina sem
gilti. Það er því ekki undra að áhrifa hans fór
fyrst að gæta verulega með tilkomu pönksins
undir lok 8. áratugarins. Anarkískar hugmynd-
ir Burroughs féllu pönkurum í geð og hann varð
erkitýpa þeirra fyrir anarkí og nihilisma,
stjórnleysi og tómhyggju. „Eyðileggðu“ var eitt
af kjörorðum pönkara. Tómt niðurrif er vissu-
lega fyrirferðarmikið hjá pönkurum, rétt eins
og hjá William S. Burroughs, en undir niðri var
líka harðsvírað andóf gegn borgaralegu siðferði
og þeirri hræsni sem undir því átti að búa. Auð-
vitað var þetta niðurrif/andóf meðvitað í mis-
miklum mæli hjá pönkurum, hjá sumum glóru-
laust, hápólitískt hjá öðrum.
En hvað með síðpönkarann Werner Schwab?
Um hvað fjallar leikritið Öndvegiskonur? Snýst
það um sadískt niðurrif sem þjónar engu öðru
en eigin tilgangi, eða saurfræðilegt andóf, sem
felur í sér ádeilu? Jú, það er varla um að villast
að heilmikil háðsádeila er á ferðinni. Trúin, og
þá sérstaklega kaþólsk, fær sinn skerf. Og
Þýskaland eftirstríðsáranna sleppur ekki. Ein
Öndvegiskonan er meintur fyrrum nasisti og
ekki laust við að hún rækti enn með sér fasískar
skoðanir og fordóma. Önnur, skinhelgin upp-
máluð, safnar enn birgðum, rétt eins og stríðinu
sé nýlokið. Sú þriðja er hin fullkomna undir-
lægja, hún Mæja: Hún stærir sig af því að losa
stíflur í klósettskálum fína fólksins, hanska-
laust. Með því að kafa upp undir handarkrika
ofan í saurinn.
Táknlega má því lesa út úr leikritinu einhvers
konar þjóðfélagsádeilu. En, það er erfitt að
henda reiður á henni og sennilega ganga fæstir
leikhúsgestir út að lokinni sýningu, vissir um
nákvæmlega hvað ádeilan snerist. „Ádeilan“ er
nefnilega ekki hrein, heldur tvíbent, því inn í
hana blandast ekki bara hið saurlega helgibrot
heldur einnig einhvers konar væntumþykja og
skilningur.
Niðurrif eða andóf
Hvað stendur þá eftir? Er leikritið hreint nið-
urrif eða saurlegt andóf?
Eitthvað er það við sýninguna sem heillar
áhorfendur ofboðslega. Kvöldið sem ég sá Önd-
vegiskonur í Borgarleikhúsinu braust annað
veifið út eins konar ofsakátína. Einkum þegar
saur bar á góma og helgidómssaurgun átti sér
stað. Og kátínan er einmitt mest í hámarki leik-
ritsins, þegar óhugnaðurinn er hvað mestur. Ég
er viss um að fleiri en ég hafa verið að því komn-
ir hrópa hvatningarorð til tilvonandi illvirkja
þegar ódæðið hið mesta er framið enda ríkir
eins konar fjölbragðaglímustemning í leikrit-
inu. Það er því á þeirri stundu sem siðfræðin
býður okkur að líta undan sem við erum hvað
ákafastir áhorfendur; það hlakkar í okkur og
við njótum viðbjóðsins, þótt okkur hrylli við.
Franski rithöfundurinn Maurice Blanchot
segir í bók sinni Skrif hörmungarinnar að það
sé lífsins ómögulegt að láta sér líka við Sade
markgreifa, það hafi enga merkingu: „Enginn,“
segir hann, „getur þolað Sade því það sem hann
skrifar gerir okkur algerlega fráhverf honum
með því að það heillar okkur algerlega; þarna er
um hrifmátt undanbragðanna að ræða,“ segir
Blanchot.
Hrifmáttur undanbragða; við komumst ekki
hjá því að viðurkenna að við heillumst líka af því
sem okkur býður við, af hinu ósegjanlega,
ósnertanlega, hinu ókennilega, jafnvel af því
sem kemur út úr okkur og öðrum. Því er það að
saurfræðilegar eða skatólógískar bókmenntir,
hvort sem þær eru fyrst og fremst sprottnar af
hreinni tómhyggju eða einhvers konar póli-
tískri meðvitund, eru andófsbækur, vegna þess
að þær afhjúpa á endanum lesandann eða
áhorfandann með því að neyða hann til þess að
horfast í augu við sínar dýpstu og bældustu
þrár: Hvers vegna og að hverju er ég að hlæja?
Kannski niðurrifsbókmenntir, ekki síður en
andóf og undirróður, séu, þegar upp er staðið,
uppbyggilegar. Á einhvern hátt. Undanbragða-
laus sjálfsskoðun og sjálfsgagnrýni hlýtur jú að
vera undirstaða sannrar siðlegrar hegðunar.
Það var einhvern tímann sagt um William S.
Burroughs að hann væri fréttamaður sem flytti
okkur smáborgurunum fréttir úr helvíti.
Kannski fulldjúpt tekið í árinni, en það er hugs-
anlega ekki út í hött að lýsa undirvitund manns-
ins og því sem við bælum sem eins konar víti.
Og því ef til vill ekki einskis vert að fífldjarfir
sálkönnuðir, eins og Sade, Burroughs, Guð-
bergur, Megas og Schwab, taki af okkur ómakið
að kanna hyldýpin.
Höfundur er bókmenntafræðingur.