Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Side 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001
M
ANNKYNSSAGAN er
að miklu leyti frásagn-
ir af styrjöldum og
átökum um völd og yf-
irráð. Valdafíkn og
metnaður einstak-
linga, heilla þjóða eða
trúarhópa, setur svip
sinn á og hefur mótað framgang sögunnar;
þessar eigindir eru öllum skiljanlegar á ein-
hvern hátt, hvort sem styrjaldir áttu sér stað í
fyrndinni eða síðar; mannskepnan er sjálfri
sér lík þótt umhverfi og aðstæður hennar hafi
stöðugt tekið breytingum. En stríðstækni hef-
ur haft afgerandi þýðingu þótt lýsingar á
henni séu ekki útlistaðar í sambandi við helstu
stórátök. Hið elsta sem margir nemendur
hafa heyrt um varðandi hertækni er tilkoma
brons- og járnvopna og breiðfylkingar (phal-
anx) Filipusar Makedóníukonungs og sonar
hans, Alexanders. Árangur þeirrar stríðs-
tækni byggðist á breiðri framlínu riddara sem
notuðu mjög löng spjót eða lensur, en þær ullu
miklum usla í röðum andstæðinga.
Mannkynssagan er að litlu leyti umfjöllun
um hertækni heldur miklu fremur afleiðingar
af beitingu hennar. Síðla á miðöldum verða
tröllauknar breytingar á hertækni og styrj-
aldir verða geigvænlegri en nokkru sinni fyrr.
Þá komu til sögunnar tæki, sem kölluð hafa
verið „verkfæri djöfulsins“. Uppfinning púð-
ursins og skotvopna breytti öllum styrjöldum
og völdum varanlega.
Öld skotvopna
Margar kennslubækur í miðaldasögu hafa
fjallað lítið um þróun púðursins og skotvopna í
upphafi og mikilvægi þess, þar til að stór skot-
vopn birtast allt í einu á fjórtándu öld og hafa
þá afgerandi þýðingu varðandi útkomu styrj-
alda og völd. Þegar leitað er á vopnasöfnum
víðs vegar um Evrópu kemur í ljós til undr-
unar, að mikið er til af vopnum eða eftirlík-
ingum þeirra ásamt upplýsingum um þróun
þeirra og púðursins frá miðöldum. Fyrstu
skotvopn voru frumstæð en mjög dýr vegna
þess að þau voru nákvæmnissmíð og fjölda-
framleiðslutækni var þá ekki komin til sög-
unnar. Þess vegna hefur þýðing þeirra í upp-
hafi ekki verið mikil beinlínis vegna kostnaðar
þeirra og fá eintök af fallbyssum hafa þá ekki
haft úrslitaþýðingu þótt öflug væru miðað við
önnur stríðstól.
Francesco Petrach (ítalskt skáld) skrifaði
1350: „Þessi verkfæri sem varpa málmkúlum
með skelfilegum hávaða og eldglæringum …
voru fyrir nokkrum árum mjög fátíð og til
mikillar undrunar svo og aðdáunar; en nú eru
þau orðin algeng og handhæg eins og hver
önnur vopn. Svo snöggur og snilldarlegur er
hugur manna við að læra hina nákvæmustu
list.“ Seint á fjórtándu öld kallaði John of Mir-
field, enskur skurðlæknir, skotvopnin „þetta
djöfullega (diabolic) tæki styrjalda“.
Fyrstu fallbyssurnar skiptust aðallega í
tvær gerðir, litlar fallbyssur úr steyptri
bronsmálmblöndu, sem skutu ílöngum skeyt-
um eða blýkúlum, svo og fallbyssur úr smíða-
járni, sem skutu steinum, járnkúlum eða
sprengikúlum. Í byrjun voru skotvopn ekki
mjög öflug vegna ófullkominnar smíðatækni
og skorts á góðum púðuruppskriftum. Þá voru
byssur hvorki langdrægar né markvissar. Al-
veg fram á nítjándu öld héldu skotvopn áfram
að þróast ört en um það leyti voru skotvopn
farin að líkjast nútímavopnum.
„Glæpsamlegur saltpétur“
Í langan tíma var haldið að púðrið hefði ver-
ið fundið upp af þýska munkinum Bertold
Schwartz frá Freiburg snemma á fjórtándu
öld. Síðari rannsóknir sýna þó að upprunans
er einnig að leita í minningarhandriti borg-
arinnar Gent í Flandri (Memory Manuscript)
og frekari þróunar þess vísdóms, sem þar var
að finna. Ennfremur er líklegt að bréf (um
1250) frá enska vísindamanninum Roger Bac-
on, komi við sögu. Bréfið lýsir óvéfengjanlega
tilraunum með þremur grunnefnum púðurs-
ins, saltpétri, brennisteini og viðarkolum. Það
er skrifað á dulmáli sem er vísbending þess,
að ritari gerði sér fulla grein fyrir þýðingu
málsins.
Einnig eru til kenningar um að Kína sé upp-
runaland púðursins og svo er möguleiki á því
að forskrift þess hafi borist með múslímum til
Evrópu. Í arabískum nýlendum í Afríku var
saltpétur þekktur á umræddum tíma sem
„kínverskur snjór“ og í Persíu sem „kínverskt
salt“; einnig er til skjal sem segir frá efni sem
valdi „þrumum sem hristi himnana“. Þó er lík-
legt að púður hafi í upphafi í Kína aðeins verið
notað í rakettur og til eldglæringa á tyllidög-
um þar sem skotvopn þróuðust þar á sama
tíma og í Evrópu en ekki fyrr. Margar upp-
skriftir að púðri frá þrettándu öld eru þekktar
í Evrópu, en hlutföll grunnefnanna þriggja
ásamt meðferð þeirra hefur afgerandi þýð-
ingu fyrir sprengiafl. Í lok fjórtándu aldar
komu fyrst fram uppskriftir sem nálguðust
bestu útkomu.
Margir strákar hafa reynt að búa til púður
fyrir „kínverja“ og púðurkerlingar. Sú stór-
hættulega iðja hefur blessunarlega gengið illa
yfirleitt vegna þess að ekki er nóg að vita hver
grunnefni öflugs púðurs eru, heldur verður
einnig að vita nákvæmlega í hvaða hlutföllum
og kornastærðum svo og hvaða meðferð efna-
blöndunnar er nauðsynleg til að grunnefnin
aðskiljist ekki. Efnafræðilega séð byggjast
sprengiefni eins og svartpúður á blöndu efna,
sem inniheldur bæði brennanleg efni eins og
brennistein eða viðarkol svo og súrefni, sem
viðheldur bruna. Slík efnablanda þarf ekki
súrefni loftsins til bruna heldur er það bundið
„laust“ í saltpétri. Hið sama á við um nútíma
sprengiefni eins og dýnamít eða TNT (syntex,
nítró), en þá er súrefni til staðar í einu og
sama efnasambandinu sem er óstöðugt, en
ekki í þremur aðskildum efnum sem eru í
blöndu eins og púður er. Bæði viðarkol og
brennisteinn brenna í lofti með mikilli orku-
leysingu, en ekki hraðar en súrefni loftsins
berst að; þess vegna er bruni þeirra ekki
sprenging eins og tilviki púðurs.
Sögulegar krossgötur
Eftir að Vilhjálmur sigursæli vann sigur á
Englendingum við Hastings 1066 og Nor-
mannar höfðu hertekið landið, upphófust
brátt miklar byggingar kastala og varnar-
garða í Englandi og í Evrópu almennt. Kross-
farar til landsins helga frá um 1100 og fram á
fjórtándu öld byggðu víða mikla kastala og
Teikning:Andrés
„Fallbyssur breyttu átökum yfir í skotbardaga milli skipa sem voru í nokkurri fjarlægð; þá fóru herskip að sigla um úthöfin og tímar mikilla landafunda hófust sem og taka nýlendna um allan heim.“
VERKFÆRI DJÖFULSINS
E F T I R J Ó N A S B J A R N A S O N
Síðla á miðöldum verða tröllauknar breytingar á her-
tækni og styrjaldir verða geigvænlegri en nokkru
sinni fyrr. Þá komu til sögunnar tæki, sem kölluð hafa
verið „verkfæri djöfulsins“. Uppfinning púðursins og
skotvopna breytti öllum styrjöldum og völdum.