Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Page 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001
arhólinn. Fyrir það fékk hann smáþóknun hjá
Suðuramtinu „með eftirtölum og ónotum“. Til
hvers fjárans þurfti maðurinn að grafa brunn?
Sesselja kona Ebenesers sagði síðar, að á Kol-
viðarhóli hefði hún upplifað bæði hungur og
kulda. Ebeneser var vandaður maður, listræn
og leitandi sál, fjölfróður og víðlesinn þrátt
fyrir fátæktina. Hann lék á langspil sem hann
hafði sjálfur smíðað og skrifaði með fagurri
rithönd, enda lærður gull- og silfursmiður og
talinn „dverghagur“. Ebeneser gafst upp á
Kolviðarhóli eftir tvö erfið ár og húsið var án
umsjónarmanns til vors 1880. Af því varð mið-
ur góð reynsla; svo til strax voru framin spell-
virki, rúður brotnar og jafnvel hurðir. Þá
skrifaði ferðamaður svofellda lýsingu í Ísafold:
„Regn og snjór eiga þar betra hæli en ferða-
menn.“
Gestgjafi án matbjargar
Ólafur Árnason tók að sér gestgjafahlut-
verkið á Kolviðarhóli 1880 og gegndi því næstu
þrjú árin. Í manntalinu 1880, því fyrsta sem
tekið er á Kolviðarhóli, er Ólafur kallaður bók-
bindari. Með honum er þá „bústýra hans“,
Málfríður Jónsdóttir. Í hönd fóru þá mestu
harðindaár 19. aldarinnar og jafnframt ein-
hver þau verstu í Íslandssögunni, þar sem há-
marki var náð 1881–82.
Ólafur var bláfátækur og sama átti við um
flesta þá sem viðkomu höfðu á Hólnum. Af
þeim var engar tekjur að hafa. Hinn 16. febrú-
ar skrifar ferðamaður grein í Þjóðólf og lýsir
neyðarástandi á Kolviðarhóli. Gestgjafinn hafi
litla matbjörg, ekkert hey handa hestum
ferðamanna og segja megi að þar ríki allsleysi.
Samskot fóru fram í Reykjavík og fyrir það
fé sem aflaðist var keyptur ofn í húsið, kol til
eldsneytis og steinolía til ljósa. Í apríl 1881
fæddist þeim Ólafi og Málfríði sonur sem
skírður var Búi Kolviður eftir köppunum
tveimur úr Kjalnesingasögu. En þetta fyrsta
barn sem fæddist á Hólnum dó aðeins 5 vikna.
Vorið 1883 gáfust þau Ólafur og Málfríður upp
og fluttu litlu síðar til Ameríku. Þar búnaðist
þeim vel; eignuðust 10 börn og komu aldrei
aftur til Íslands.
Jón og Kristín gera garðinn frægan
Vorið 1883, þegar Ólafur og Málfríður gáf-
ust upp, fluttu að Kolviðarhóli hjónin Jón
Jónsson og Kristín Daníelsdóttir ásamt tveim-
ur yngstu dætrum sínum, Margréti, 17 ára, og
Jarðþrúði Rósu, 16 ára. Þau voru úr Gríms-
nesinu; Jón fæddur á Minna-Mosfelli og Krist-
ín á Hæðarenda. Þau höfðu búið á Neðra-
Apavatni og fleiri jörðum (langafi og
langamma greinarhöfundar). Með komu
þeirra á Kolviðarhól verða í rauninni í fyrsta
sinn þau umskipti, að hægt sé að tala um gest-
gjafa. Í sögu Kolviðarhóls segir Skúli Helga-
son fræðimaður frá Svínavatni, að með Jóni sé
kominn á staðinn sá maður sem fyrst kveður
verulega að. Gestgjafahlutverkinu sinntu þau
hjón í 12 ár og þóttu bæði dugleg og útsjón-
arsöm.
Jón á Kolviðarhóli þótti hjálpsamur, alúð-
legur og ræðinn, en drukknum ferðamönnum
með ofstopa og frekju sýndi hann hver væri
húsráðandi á Hólnum. Vegna staðfestu sinnar
og stjórnsemi varð Jón ómaklega fyrir barðinu
á rógi. Var því logið upp að hann seldi ferða-
mönnum lítið annað en brennivín og væri oft
drukkinn sjálfur. Hvorttveggja var fjarri
sanni.
Þessar gróusögur heyrðu sveitarstjórnar-
menn í Ölfusi og án þess að málið væri kannað,
eða reynt að komast að hinu sanna, var Jóni og
Kristínu gert að víkja úr húsinu og trésmiður
af Snæfellsnesi, Sigurbjörn Guðleifsson, sem
þá bjó á Lækjarbotnum, var ráðinn sem gest-
gjafi. Jón fór hinsvegar ekki langt, heldur
byggði hann baðstofu framan í bæjarhólnum
með leyfi Ölfushrepps. Þar hélt hann áfram að
taka á móti gestum og hýsa þá. Vegna þess
urðu ýfingar með Jóni og Sigurbirni, en ferða-
menn þekktu Jón að góðu einu og varð lítið um
greiðasölu hjá Sigurbirni. Fór svo að hann
gafst upp eftir 13 mánuði og dvöl hans á Kol-
viðarhóli markaði engin spor. Hann barðist
þar við fátækt og húskulda og hvarf þaðan jafn
slyppur og hann kom.
Jóni var að nýju falið hlutverk staðarhald-
ara og gestgjafa. Þau hjón fluttu aftur í húsið á
Hólnum, en hýstu áfram ferðamenn í baðstof-
unni. Á þessum tímum lestaferðanna var mik-
ilvægt að menn gætu fengið heytuggu í klár-
ana í næturstað. Þar var vissulega úr vöndu að
ráða því ekkert tún var á Kolviðarhóli, engar
engjar og naumast neinar útslægjur. Jón tók á
þessu vandamáli, hóf hleðslu á túngarði og
lagði drög að túni þar sem sæmilega grasgefið
valllendi var fyrir. Heyja aflaði Jón austur í
Ölfusi, en það var handleggur að reiða heyið
vestur yfir Hellisheiði.
Annað og ekki minna vandamál gestgjafans
var það, að flestir ferðamenn voru auralitlir og
allur viðurgjörningur varð að vera eins ódýr
og framast var kostur. Næturgisting kostaði
þá 25–50 aura, kaffibolli 10 aura og 25 með
brauði. Hey var dýrast, enda erfitt að afla
þess.
Í árslok 1890, eftir nærri 7 ára veru á Kol-
viðarhóli, skrifar Jón hreppsnefndinni í Ölfusi
og fer fram á að reglur verði settar um vínveit-
ingar. Jón rekur ýmis vandræði sem orðið
hafa af drykkjuskap og segir svo í bréfinu:
„…næstliðinn vetur voru 3 menn sóttir nið-
ur í Svínahraun á hestum, af sér komnir og
meira og minna drukknir. Ég óska þar sem
hreppsnefndinni er falið á hendur umsjá á
Hólnum að hún áminni ferðamenn að haga sér
svo að engin ástæða sé fyrir sæluhúsvörðinn
að kvarta undan framferði þeirra, svo sem að
brúka ekki óþrifnað, skemma ekki hluti,
heimta ekki það sem þeir geta ekki borgað,
falsi ekki út undir sínu eða annarra nafni,
brúki ekki ósæmileg orð, steli ekki, gjöri ekki
þarfir sínar innanhúss eins og átt hefur sér
stað.“
Ef þetta var það sem gestgjafinn þurfti að
glíma við í starfi sínu má ímynda sér að í hinu
íslenzka bændaþjóðfélagi á 19. öld hafi verið
talsvert af ótrúlegum rumpulýð.
Jón á Kolviðarhóli var meira en meðalmað-
ur á hæð og þrekvaxinn. Hann var hinn gervi-
legasti maður í sjón, segir Skúli Helgason,
„svipmikill og karlmannlegur, jarpur á hár og
skegg, með bartaskegg að hætti sinnar tíðar.
Hann var þrekmaður, góður smiður, en í fram-
komu var hann jafnan stilltur og prúður; sner-
ist þó hart til varnar væri illa að honum farið,
greindur vel og orðheppinn og gerði sér ekki
mannamun. Þess má geta, að knattspyrnu-
kappinn Helgi Kolviðsson er 5. liður frá Jóni.
Hestvagnaöldin – tímabil
Guðna og Margrétar
Guðni Þorbergsson frá Starkaðarhúsum í
Flóa réðst vinnumaður að Kolviðarhóli 1886.
Þar krækti hann í heimasætuna Margréti og í
manntalinu 1890 eru 5 taldir til heimilis á Kol-
viðarhóli: Gestgjafahjónin Jón og Kristín,
ungu hjónin Guðni og Margrét, svo og ung
telpa, Ingibjörg Jónsdóttir, kölluð sveitar-
ómagi. Um tveggja ára skeið bjuggu Guðni og
Margrét á Lækjarbotnum, en fluttust aftur á
Hólinn þar sem Guðni varð önnur hönd
tengdaföður síns. En við búsforráðum og
gestgjafastarfi tóku þau Guðni og Margrét
1895.
Þá var nýtt tímabil í samgöngum og flutn-
ingatækni hafið: Íslendingar búnir að finna
upp hjólið og hestvagnaöld gengin í garð. Ekki
varð þá lengur komizt upp úr Hellisskarði;
fyrir hestvagna var þar alltof bratt og stíg-
urinn þar að auki mjór. Nýr vagnvegur var þá
lagður suður með Reykjafelli eins og áður var
sagt. Umferð á þessum síðasta áratugi ald-
arinnar óx til muna og kom í ljós að Guðni var
réttur maður á réttum stað og sama mátti
segja um Margréti konu hans. Þau þóttu bæði
fyrirhyggjusöm og stjórnsöm og höfðu jafnan
til reiðu það sem ferðamenn vanhagaði um.
Guðni jók við túnið og sléttaði það og girti;
sumpart með grjótgarði sem enn stendur.
Gamla húsið á Hólnum frá 1877 varð nú alltof
lítið og aldamótaárið 1900 byggði Guðni nýtt
íbúðar- og gistihús við hlið hins eldra. Það var
allt úr timbri, en kjallari var úr steinsteypu.
Þá höfðu aðeins örfá hús verið steinsteypt í
Reykjavík og sýnir þetta að Guðni var vel vak-
andi fyrir nýjungum. Hinsvegar var líklega
farið yfir lækinn eftir vatni þegar steypumöl
var sótt í fjöru við Reykjavík og ekið austur á
hestvögnum.
Nýja húsið var um 50 fermetrar að flat-
armáli, eldhús í kjallara, en baðstofa fyrir
heimilisfólk uppi á loftinu. Þetta hús stóð til
1925 þegar Sigurður Daníelsson byggði sitt
glæsilega gistihús. Á ljósmynd frá 1907 má sjá
stórt ferðamannahesthús sem Guðni hafði
byggt, hlaðið úr tilhöggnu móbergi.
Þegar Guðni var kominn með laglegt bú á
Kolviðarhóli og hafði hlotið styrki til að
stækka gripahús fyrir hesta og geldneyti, leit-
aði hann eftir því við ráðamenn í Ölfusi, að
staðurinn fengi útmælt land. Guðni vildi líta á
Kolviðarhólinn sem bújörð. Um þá beiðni varð
talsvert þóf og þótti sumum Ölfusbændum
hálf súrt að klipið yrði stykki innan úr afrétti
þeirra. En Guðni sótti málið fast og úr varð að
nýbýli var stofnað og landamerki ákveðin eftir
að tilkvaddir „áreiðarmenn úr Ölfusi“ höfðu
mætt á staðinn og verið látnir sverja þess eið
að fara að lögum í einu og öllu. Þarmeð var
Kolviðarhóll orðin bújörð í Ölfushreppi, en það
stóð þó aðeins til 1936.
Eitt var það sem ekki breyttist á hestvagna-
öldinni: Menn komu úr kaupstað að Kolvið-
arhóli meira og minna ölvaðir; keyptu sér gist-
ingu og mat og áttu svo ekki grænan eyri til að
borga fyrir sig. Guðni tók á því með meiri þol-
inmæði en hægt var að ætlast til og ekki urðu
allar nætur svefnsamar á Hólnum þegar menn
komu þangað illa til reika í myrkri og ófærð.
Eftirfarandi saga sýnir vel nærgætni Guðna:
Eitt sinn bar við um vetur í harðindum og
ófærð að bóndi einn úr uppsveitum Árnessýslu
kom ríðandi úr Reykjavík með tvo bagga-
hesta. Þetta var vel látinn myndarbóndi, en
drakk ótæpilega á ferðalögum. Hann hafði
týnt höfuðfati sínu og komizt við illan leik upp
að Kolviðarhóli þar sem hann gisti.
Um morguninn sagði hann Guðna að hann
ætti enga peninga til að greiða fyrir gist-
inguna, en hinsvegar vanhagaði sig ákaflega
um brennivín. Falaði hann flösku af Guðna og
vildi jafnvel leysa upp bagga sína og borga fyr-
ir flöskuna með bankabyggi, grjónum og öðru
sem hann hafði keypt til heimilisins. Guðni
þvertók fyrir slík viðskipti, en féllst á að lána
honum flösku með því skilyrði að tveir áreið-
anlegir menn, sem ætluðu að verða bónda
samferða austur yfir Hellisheiði, tækju að sér
að sjá til þess að flaskan yrði ekki opnuð fyrr
en á Kambabrún. Bóndinn gekk að því og fékk
enga brennivínsvökvun fyrr en sýnt var að
hann kæmist leiðar sinnar til byggða.
Árið 1905 urðu kaflaskipti á Kolviðarhóli
þegar Guðni og Margrét fluttu þaðan. Mikið
mæddi á húsmóðurinni þegar húsfyllir var af
næturgestum og Margrét var farin að gefa sig.
Henni er svo lýst segir Skúli Helgason, „að
hún hafi verið með fremstu konum sinnar tíð-
ar“. Þau Guðni og Margrét fluttu þá vestur að
Leirá í Leirársveit og birtist eftirfarandi frétt
í Þjóðólfi 3. nóvember 1905:
„Kaupandi Leirár er Guðni Þorbergsson
sæluhúsvörður á Kolviðarhóli og flytur hann
þangað næsta vor. Hefur hann selt Kolvið-
arhól og hús þau sem hann á á jörðinni Sigurði
Daníelssyni frá Herríðarhóli í Holtum fyrir
7.500 krónur og fær hann að líkindum til af-
nota hús landsjóðs þar og leyfi til að halda þar
uppi greiðasölu. En margir munu sakna
Guðna af Hólnum, því hann hefur staðið mæta
vel í stöðu sinni, þrátt fyrir marga erfiðleika.
Hefur hann notið almenningshylli fyrir lipurð
og nærgætni við ferðamenn, svo skarð hans
verður að því leyti vandfyllt.“
Á Leirá gerðust þau Guðni og Margrét fóst-
urforeldrar Sigurðar föður míns, síðar bónda í
Úthlíð. Þau fluttu í skamman tíma til Reykja-
víkur en bjuggu síðast á Akranesi þar sem
Guðni lézt 1920 en Margrét 1931.
Höfundur er blaðamaður.
Morgunblaðið/Gísli Sig.
Á Kolviðarhóli. Af fáu sem ekki hefur alveg tekizt að eyða eru kjallaraveggir, hlaðnir úr móbergi.
Það er eins og mannvirkin hér hafi verið smánarblettur sem þurfti að afmá.
M
IG langar að byrja á því
að segja ykkur tvær
stuttar ástarsögur þar
sem íslensk tunga er í
hlutverki hinnar elsk-
uðu, en elskhugarnir
tveir norðlenskir bræð-
ur sem nú eru báðir
látnir.
Fyrir fjórum áratugum eða svo var ég að lesa
frumútgáfu af skáldsögunni Brasilíuförunum
eftir vesturíslenska rithöfundinn Jóhann Magn-
ús Bjarnason.
Strax á fyrstu blaðsíðu gat að líta þessa setn-
ingu: „Við vorum fjórir farþegjarnir, allir ís-
lenskir, allir einhleypir, ungir og heilsugóðir.“
Allt gaf þetta að sjálfsögðu mikil fyrirheit um
framhaldið, sem reyndar áttu eftir að rætast
mjög ríkulega í þessari ágætu bók, en það sem
einkum vakti athygli mína í bili var beygingin á
nafnorðinu farþegi sem staðfestist fljótlega að
var ekki prentvilla heldur var virkilegt „system i
galskabet“, þ.e. í aukaföllum eintölu talar höf-
undur ævinlega um farþegja og í fleirtölu um
farþegja frá farþegjum.
Mér fannst þetta sérkennileg villa og bar
undir föður minn eins og margt annað í samb-
andi við málfar. Trúlega hef ég vonast eftir því
að fá hól fyrir skarpskyggni og málsnilld. En um
leið og ég minntist á villuna og sýndi honum
setti hann hljóðan, sælubros færðist yfir andlitið
og svo sagði hann: „Já, svona talaði fólk, svona
talaði fólk í mínu ungdæmi. Æ, mikið óskaplega
er ég þér þakklátur fyrir að minna mig á þetta.“
Samskonar ást varð ég einnig oft var við hjá
Hirti föðurbróður mínum norður í Svarfaðardal
og skal nefna eitt dæmi. Þannig er að þar um
slóðir var alllengi við lýði sérkennilegt mála-
fbrigði sem kynni jafnvel að bregða fyrir enn
þann dag í dag ef gerð yrði rannsókn á elliheim-
ilinu Dalbæ á Dalvík. Þetta lýsir sér í því að
veikar sagnir í framsöguhætti nútíðar í fyrstu
persónu fá ekki endinguna a, heldur i rétt eins
og í viðtengingarhætti. Í stað þess að segja ég
tala, ég borða, ég hugsa o.s.frv. er sagt ég tali,
ég borði, ég hugsi. Fræg varð saga af konu
framan úr dal sem gjarna gekk að því af miklum
dugnaði að undirbúa og bera fram kirkjukaffi
þegar messað var á Tjörn. Eitt sinn hafði hún
verið að verki lengi án þess að unna sér hvíldar
og var þá spurð hvort hún vildi nú ekki varpa að-
eins mæðinni og tylla sér á koll og fá sér sjálf þó
ekki væri nema einn kaffibolla. Það var þá sem
hún mælti þau orð sem síðan urðu fleyg: „Nei,
ég smakki það aldrei þegar ég lagi það sjálf.“
Löngu síðar var ég staddur um hríð þar
nyrðra og kom að máli við Hjört frænda minn
einu sinni sem oftar einhvern sumarmorguninn.
Tók ég þá strax eftir því að það var alveg
óvenjulega létt yfir honum, eins og hann hefði
nýlega orðið fyrir miklu happi, eða heyrt gleði-
fregnir. Og þegar ég innti hann eftir því hvað
hefði gerst, varð ljóst að það var ekkert smá-
ræði. Hann hafði kvöldið áður komið á bæinn
Skeið sem er allmiklu framar í dalnum (ég vek
athygli á því að framar merkir innar í norð-
lenskum dölum). Þar hafði hann rætt alllengi við
gamlan mann og einhverntíma í viðræðum
þeirra hafði hann spurt öldunginn einhvers sem
ég man nú ekki lengur hvað var, enda er það
svarið sem skiptir öllu: Gamli maðurinn svaraði
spurningunni svona: „Ja, ég voni það.“
Mjög langt var þá liðið síðan Hjörtur hafði
heyrt nokkurn mann tala svona og viðbrögðum
sínum lýsti hann þannig að sér hefði hitnað öll-
um. Og þessi undursamlega tilfinning sat síðan í
honum lengi á eftir.
Þessar sögur tvær eru dæmi um sanna ást.
Ég hef tilfært þessi dæmi til að undirstrika að
einmitt þannig ættu allir að elska móðurmálið
sitt, hvort sem það er íslenska eða eitthvert ann-
að mál. Ef mér yrði falið að semja einhvers kon-
ar handbók ástarinnar gagnvart tungunni
mundi ég leggja út af því viðhorfi sem þarna
birtist og mæla með því. Og eitt er alveg víst,
slík ást er ávallt ríkulega endurgoldin, það sann-
aðist á þessum bræðrum sem hér voru nefndir
til sögu, báðir voru miklir mál- og ritsnillingar.
Ég hef hinsvegar engan skilning á þeirri ást
sem hefur mál vort á stall, gortar sífellt af því
eins og það hafi orðið til fyrir okkar dyggð, og
telur það fullkomnasta og fegursta tungumál
heimsins. Slíkt er raunar dýrkun en ekki ást og
leiðir mjög oft til hættulegrar og hvimleiðrar
málrembu og fyrirlitningar á öðrum tungumál-
um. Íslendingar eru til dæmis mjög gjarnir á að
fyrirlíta tungumál annarra Norðurlandaþjóða á
þessum forsendum. Segjum við þá að þar búi
einhverjir vesalingar sem hafi týnt niður móð-
urmálinu. Reyndar segjum við slíkt af einhverj-
um ástæðum aldrei um Englendinga og Frakka,
svo dæmi séu nefnd, þó tungumál þeirra hafi að
sjálfsögðu breyst alveg jafnmikið ef ekki meira
en Norðurlandamálin síðan á þrettándu öld. En
minnimáttarkennd Íslendinga gagnvart frænd-
þjóðunum er víst ekki til umræðu hér, svo ég fer
ekki nánar út í þá sálma.
Íslenskt mál hefur að sjálfsögðu eins og öll
önnur tungumál bæði sína kosti og einnig sína
galla. En það er íslenskt og við erum Íslend-
ingar og þess vegna látum við okkur annt um
það, elskum það og ræktum. Ekki af því að það