Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Side 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001
H
OLLYWOOD gekk í gegn-
um erfitt tímabil á sjötta
áratugnum. Lögsókn
bandarísku ríkisstjórnar-
innar gegn kvikmyndaiðn-
aðinum lauk með sakfell-
ingu stóru kvikmynda-
veranna fyrir einokun. Þar
með voru dagar stúdíókerfisins taldir og gull-
aldarárum Hollywood lauk. Einn af öðrum
létu gömlu mógúlarnir af störfum og vinsældir
sjónvarpsins sköpuðu óvænta samkeppni um
áhorfendur. Framleiðslukostnaður kvik-
myndanna fór hækkandi og vextir sömuleiðis.
Fjármögnun var allt í einu erfiðleikum bundin
og áhættan þar af leiðandi umtalsverð. Þetta
leiddi til aukinnar áherslu á framleiðslu
stjörnumprýddra formúlumynda sem ekki
reru á ókunn mið. Þá höfðu kommúnistaof-
sóknirnar í för með sér andrúmsloft ótta og
tortryggni í kvikmyndaborginni, leikstjórar,
leikarar og aðrir kvikmyndagerðarmenn voru
neyddir til að vitna gegn samstarfsfólki sínu
og fjöldi manns lenti annaðhvort í fangelsi eða
á svörtum lista fyrir stjórnmálaskoðanir sínar.
Síðast en alls ekki síst hafði yngri kynslóðin
fundið sér ný átrúnaðargoð: Rokkstjörnurnar.
Litlu kvikmyndaverin eins og American
International og Allied Artists gerðu sér grein
fyrir þessari breytingu mun fyrr en þau stærri
og settu í framleiðslu mikinn fjölda táninga-
mynda, sérstaklega svokallaðar „juvenile del-
inquent“-myndir. Aðal þessara mynda var
tónlistin og ungir fallegir leikarar sem ung-
lingarnir gátu samsamað sig við. Eigendur
kvikmyndahúsanna óttuðust þó að hjarðir af
æstum unglingum myndu fremja spjöll á
íburðarmiklum kvikmyndahúsunum og bíla-
bíóin reyndust fullkomin lausn. Sælgætissala í
bílabíóunum var líka fjórum sinnum meiri en í
venjulegu kvikmyndahúsunum og þau voru
prýðilegur vettvangur fyrir „innilegri“ sam-
skipti unga fólksins.
Tilraunir Hollywood til að taka þátt í þess-
ari bylgju voru misjafnlega gæfuríkar. Við-
horfsbreytingin skilaði sér einfaldlega ekki í
gervilegum söngmyndum á borð við þær sem
Elvis Presley lék í á færibandsvísu. Það er
skoðun þeirra Eddies Mullers og Daniels
Fairs að hrá framleiðsla smærri kvikmynda-
veranna hafi á einhvern óræðan máta verið
raunsannari og fangað andrúmsloft tímabils-
ins betur en íburðarmeiri söngmyndir stóru
kvikmyndaveranna. Hollywood naut þó stöku
sinnum velgengni á þessu sviði og eru þar
myndir James Dean augljósasta dæmið, sér-
staklega Rebel Without a Cause frá 1955.
Breytingar á kynferðisviðhorfum
Mikilvæg skref voru þó stigin á sjötta ára-
tugnum í átt að veruleikatengdari umfjöllun á
almennum vettvangi um samskipti kynjanna.
Í þeim efnum var ekki allt jafnslétt og fellt og
ráða mátti af Hollywood-myndum, eins og
Kinsley-skýrslan sýndi fram á og Masters og
Johnson áttu eftir að staðfesta. Framleiðsla
draumaverksmiðjunnar stóð hins vegar undir
nafni og endurspeglaði oftar en ekki einhverja
draumasjálfsímynd hvítu millistéttarinnar.
Raunveruleikinn var allt öðruvísi eins og kvik-
myndaverin áttu eftir að reka sig á áratugi
síðar. Fullkomin bannhelgi hvíldi til dæmis
enn á því sem í framleiðslusáttmálanum var
kallað kynferðislegur öfuguggaháttur, eða
með öðrum orðum samkynhneigð.
Kvikmyndin Suddenly, Last Summer (1959)
var ein sú fyrsta til að takast á við þetta við-
fangsefni en Katherine Hepburn og Mont-
gomery Clift fóru með aðalhlutverkin. Myndin
var byggð á samnefndu leikriti eftir Tenn-
essee Williams, en fyrri kvikmyndaaðlögun á
öðru leikriti hans, A Streetcar Named Desire
(1951), hafði áður valdið miklum usla. Þegar
PCA-sambandinu barst Suddenly, Last
Summer var myndinni samstundis neitað um
velsæmisstimpilinn. Málinu var áfrýjað til
leikstjóranefndarinnar sem óvænt veitti henni
leyfið. Ýmsir innan Velsæmissambandsins
voru fjúkandi reiðir en yngri kvikmyndarýn-
endur innan þess viðurkenndu að myndin væri
furðu smekkvís þrátt fyrir vandmeðfarið um-
fjöllunarefni. Þó verður að taka tillit til þess að
aðalpersónan, samkynhneigður læknir leikinn
af Montgomery Clift, er dálítið óhlutbundinn í
gegnum alla myndina þar sem hann er myrtur
í upphafi og birtist eftir það aðeins í endurliti.
En þótt samkynhneigð hafi gert vart við sig í
Hollywood á þessum tíma skyldi það haft hug-
fast að hommar og lesbíur birtust sjaldan í já-
kvæðu ljósi. Kynhneigð persónanna var jafnan
sýnd sem ósamræmanleg eðlilegu líferni og
þeim refsað í framrás atburðanna fyrir
„brenglun“ sína. The Children’s Hour sem
Lillian Hellman leikstýrði eftir eigin leikriti er
dæmi um það. Myndin segir frá tveimur
kennslukonum í smábæ nokkrum sem leiknar
eru af þeim Shirley McLaine og Audrey
Hepburn. Allt fer á versta veg þegar illkvittin
skólastúlka kemur á kreik ljótum orðrómi um
þær stöllur og atburðarásin tekur harmræna
stefnu þegar í ljós kemur að persóna McLaine
er lesbía sem ástfangin er af Hepburn. Líkt og
krafa var um á þessum tíma eru örlög
McLaine sorgleg.
Sakleysið glatast
Þegar John F. Kennedy var kosinn forseti
Bandaríkjanna árið 1960 virtist fátt standa í
vegi fyrir áframhaldandi hagsæld og vel-
gengni, þjóðin var í forystuhlutverki á alþjóða-
vísu og draumurinn sem lengi hafði laðað inn-
flytjendur að í milljónatali virtist innan
seilingar. Þremur árum síðar umbreyttu skot-
hvellir í Dallas draumnum um veröld nýja og
góða í martröð og áður en nokkur vissi var
þjóðin á kafi í blóðugu frumskógarstríði í fjar-
lægu landi. Robert Kennedy, Malcolm X og
Martin Luther King féllu fyrir hendi laun-
morðingja og borgir loguðu í hatrömmum
kynþáttadeilum. Samsæriskenningar blómstr-
uðu og efasemdir um hreinan skjöld ríkis-
stjórnarinnar hreiðruðu um sig meðal þeirra
sem fylgdust með alþjóðastjórnmálum. Charl-
es Manson varð einn frægasti maður heims
þegar hann fékk hálfstálpaðar stúlkur til að
fremja fyrir sig voðaverk. Þjóðvarðliðið myrti
stúdenta í bandarískum háskóla. Það er ekki
að furða þótt bandarískar kvikmyndir hafi á
fáeinum árum tekið stakkaskiptum.
Framsetning Hollywood-mynda á félagsleg-
um veruleika var einfaldlega ekki nægilega
raunsönn til að ná utan um hræringarnar í
þjóðfélaginu. Enda var það á þessum tíma
sem ný kynslóð kvikmyndagerðarmanna hasl-
aði sér völl í kvikmyndaiðnaðinum. Margir
þeirra komu úr sjónvarpsmyndagerð en
tengja má færsluna í átt að auknu raunsæi
Hollywood-mynda við áhrif samkeppnismiðils-
ins. Hrollvekjandi fréttamyndir úr Víetnam-
stríðinu, fréttaskýringar um glæpi í lifandi
myndum og margt fleira hafði eflaust þau
áhrif að áhorfendur voru ekki jafnginnkeyptir
fyrir áferðarfögrum sviðsetningum stúdíó-
myndanna og áður hafði verið. Kynslóðina
sem þarna vakti á sér athygli má kalla kvik-
myndatuddana, í aðgreiningarskyni frá kvik-
myndagemlingunum sem fylgdu í kjölfarið
(Steven Spielberg, George Lucas o.fl.). Kvik-
myndatuddarnir voru leikstjórar sem hvergi
hikuðu við að brjóta upp gamlar hefðir, reyna
nýjar aðferðir og birta ófegraða mynd af þjóð-
félaginu. Í þennan hóp falla leikstjórar á borð
við Arthur Penn, Sam Peckinpah, Dennis
Hopper, Francis Coppola, Robert Altman,
Bob Rafelson, Stanley Kubrick og John Cass-
avetes. Þeir gerðu myndir um alvarlega hluti
og reyndu á þanþol miðilsins, bæði hvað efn-
istök og framsetningarmáta varðaði. Þeir voru
óhræddir við að ögra fólki, vildu vekja við-
brögð, vekja áhorfendur til umhugsunar. Með
myndum eins og Bonnie og Clyde (1967), The
Wild Bunch (1969), M.A.S.H. (1970), A Clock-
work Orange (1971) og The Godfather (1972)
kvað við nýjan og ferskan tón í bandarískri
kvikmyndagerð.
Blóðugt kynlíf
Fullorðinsmyndir sjöunda áratugarins eru
svo gjörólíkar myndum sjötta áratugarins að
efasemdum hlýtur að vera varpað á hina sléttu
og felldu ímynd „ameríska áratugarins“,
a.m.k. ef litið er á kvikmyndir að einhverju
leyti sem spegil þjóðfélagsins. Án nokkurrar
viðvörunar umbreyttust fullorðinsmyndirnar
frá því að fjalla um saklausa gluggagægja yfir
í að sýna grófar nauðganir og fjöldamorðingja.
Leikstjórarnir Hershall Gordon Lewis og
David Friedman voru að leita að nýjum leiðum
til fá áhorfendur inn í sóðabíóin því nektar-
myndirnar voru að glata vinsældum sínum.
Þeir gerðu dálítið kaldhæðnislega ofbeldis-
mynd sem hét Scum of the Earth (1962) og
grunaði að þar hefðu þeir kannski dottið niður
á eitthvað nýtt sem hægt væri að selja. En
kverkataki velsæmislaganna hafði þó ekki ver-
ið létt í upphafi sjöunda áratugarins. Skapa-
hár á hvíta tjaldinu voru óhugsandi og snert-
ing handar og brjósta í örstutta stund var eins
langt og hægt var að ganga. En í ritskoð-
unarlögunum var ekkert sagt um misþyrm-
ingar og afskræmingar á kvenmannsbrjóstum
eða líkömum! Með það hugfast réðust þeir
félagarnir Lewis og Friedman í gerð alveg
nýrrar tegundar af kvikmynd: Kynferðisskot-
ið blóðbað sem þó fór aldrei yfir mörk fram-
leiðslusáttmálans hvað varðaði framsetningu á
kynlífi. Blood Feast (1963) var gerð á innan
við fimm dögum og Playboy-fyrirsætan
Connie Mason fór þar með aðalhlutverk en
fyrir það fékk hún greidda 175 dali. Myndin
naut gífurlegra vinsælda í bílabíóum um gerv-
öll Bandaríkin og tískubylgja mynda þar sem
kynlíf og dauði voru tengd órjúfanlegum
böndum varð til. Fáar eftirminnilegar myndir
af þessari tegund voru gerðar á sjöunda ára-
tugnum en á þeim áttunda tók þessi einkenni-
lega undirgrein nokkrum breytingum, meira
ofbeldi leysti áhersluna á kynlífið af hólmi og
„splatter“-myndin varð til.
Friedman hafði þó meiri áhuga á kynlífi en
blóðslettum og framleiddi The Defilers (1965,
leikstýrt af Lee Frost). Þar sagði frá manni
ÖGRUN OG
UPPLAUSN
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
„Árið 1970 gekk John Wayne öskrandi reiður um kvik-
myndaver Paramount vopnaður skammbyssu: „Hvar er
Dennis Hopper, þessi djöfulsins kommi?“ hrópaði
hann. „Helvítis auminginn heimsótti háskólann sem
dætur mínar ganga í og var með klámkjaft frammi fyrir
saklausum stúlkunum. Ég ætla að ná þessum rauða
andskota. Hvar felur helvítis komminn sig?“
Það var á sjöunda áratugnum sem nekt karlmanna var í fyrsta skipti boðleg á hvíta tjaldinu. Hér sést veggspjald James Bond-myndarinnar
Thunderball með Sean Connery nöktum á nuddbekknum. Þetta var áratugurinn þegar sakleysið glataðist.
Afbrotaunglingar, flott tónlist og fallegir leik-
arar voru helstu einkenni myndategundar sem
mikilla vinsælda naut í bílabíóum sjötta ára-
tugarins og átti margt sammerkt með rokk-
bylgjunni sem þá gekk yfir í Bandaríkjunum og
víðar. Slagorð myndarinnar Girls Town eru
„Ungir uppreisnarmenn sem ekki vilja þekkja
muninn á réttu og röngu!“
FORBOÐNAR ÍMYNDIR HV ÍTA TJALDSINS – FJÓRÐ I HLUTI