Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 20

20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001
J
OHN Baldessari er einn
þeirra listamanna sem risu
upp úr þeim hræringum
sem áttu sér stað í listheim-
inum á sjöunda áratugnum.
Í upphafi stundaði hann
málaralist, en það var ekki
fyrr en hann tók að vinna á
forsendum hugmyndalistar að verk
hans fóru að vekja verulega athygli.
Þau verk byggðust á samþættingu
ólíkra miðla og markaði Baldessari þar
skil í listsköpun sinni með því að brjóta
flestar hefðir. Hann notaði iðulega ljós-
myndir sem framkallaðar voru á
striga, í samhengi við texta. Eftir því
sem á leið varð vinnuferli hans flókn-
ara og hann fann verkum sínum nýja
farvegi með því að nota t.d. mynd-
ramma úr kvikmyndafilmun eða
breyta samhengi ljósmynda með því að
mála yfir vissa hluti og búa til eins-
konar „blinda bletti“. Þannig spann
hann nýja orðræðu við umhverfið með
því að setja sjálfgefin menningarleg
gildi í óvænt samhengi. Baldessari seg-
ist hafa tileinkað sér þessi vinnubrögð í
tilraun til að vinna út frá sínu nánasta
umhverfi. Í sýningarskránni kemur
fram að hann hafi fengið þá hugmynd
að hann gæti „búið til list úr þeim stað
sem hann bjó á án þess að fegra hann,
[...] að sannleikurinn sé fallegur, sama hversu
ljótur hann sé“.
Endurskoðun og uppbrot
Þreifingar á borð við þær sem Baldessari
kynnti umheiminum í upphafi ferils síns voru
þáttur í viðleitni ungra listamanna á sjötta ára-
tugnum til að endurskoða hefðina og brjóta sig
frá henni. Þegar Baldessari er spurður um sínar
eigin rætur í menningarlegum sviptingum þessa
tíma hlær hann lítillega og svarar af mikilli hóg-
værð: „Mig langar auðvitað til að segja að ég hafi
fundið upp á þessu öllu sjálfur, en verð að við-
urkenna að þessi tilhneiging braust fram í menn-
ingunni allri. Ég var einfaldlega þátttakandi í
ákveðnum hræringum.
En bandarísk list, og þá sérstaklega málara-
list, var í kreppu á þessum tíma. Þá var komin
fram á sjónarsviðið fjórða eða fimmta kynslóð
málara á sviði abstrakt-expressjónisma og þeir
voru auðvitað komnir í hugmyndafræðilegt þrot.
Málaralistin var einfaldlega orðin þreytandi og
enginn vissi að hverju hann ætti að snúa sér.
Sjálfur man ég mjög vel eftir þessari tilfinningu.
Vinnustofan mín var í gömlum bíósal og mál-
verkin sem ég málaði hrönnuðust upp. Mér
fannst þetta mjög niðurdrepandi, hugsaði með
mér að ég gerði ekki annað allan daginn en að
endurraða litum innan afmarkaðs rétthyrnings.
Þar kom að ég var knúinn til að spyrja sjálfan
mig hvort ég vildi gera þetta að ævistarfi mínu.
Og þá var það ekki spennandi lengur.
Í rauninni hafði ég ekkert út á málverkið sem
slíkt að setja annað en það hversu sterka tilhneig-
ingu allir hafa til að setja samasemmerki á milli
málverka og listar. Mér fannst að list ætti að hafa
miklu víðari skírskotun en bara í málverk – listin
felur meira í sér en svo.“
Sáttaumleitun á milli
almennings og listamanna
„Ég fór því að kanna möguleika ljósmynda-
tækni, kvikmynda, myndbanda, veggspjalda og
bóka, í tilraun til að nálgast hversdagsleikann,“
segir Baldessari. „Því eitt af því sem gerði ab-
strakt-expressjónisma svo þreytandi var hvernig
hann tengdist hámenningarklíkum en hafði höfð-
aði ekki til venjulegs fólks. Ljósmyndun og kvik-
myndalist er í miklu nánari tengslum við almenn-
ing – mun fleira fólk á t.d. myndavél en olíuliti.
Þessir hversdagslegu miðlar höfðu því alla burði
til að þjóna sem eins konar sáttaumleitun á milli
almennings og listamanna.
Það má þó ekki gleyma því að þetta var al-
mennt séð tími umbreytinga, hvort heldur sem
litið var til menningar eða stjórnmála. Ég var að
kenna við Kaliforníuháskóla í San Diego þar sem
heimsfrægt fólk með nýstárlegar kenningar var
við kennslu. Ég lifði því og hrærðist í miklu návígi
við hugmyndafræði sem gerði ráð fyrir að for-
sendur fyrir breytingum væru fyrir hendi. Mér
finnst athyglisvert að sú tilfinning er að dvína í
samtímanum, það er eins og nú sé verið vinna
gegn mörgu því sem þá ávannst.“
Getur verið að það sé vegna þess að á þeim
tíma var þetta uppbrot í gangi, nýir miðlar komu
fram á sjónarsviðið, skil milli miðla og ólíkra
greina voru afmáð – múrarnir brotnir niður í ein-
hverjum skilningi?
„Já, einmitt. Öll skil á milli hugtaka urðu mjög
ógreinileg. Og það er auðvitað mikið um alls kon-
ar samþættingu í samtímanum svo sem á sviði
vísinda. Í listheiminum hefur það sama gerst, eitt
af því sem er í tísku núna er að afmá mörkin á
milli lista og hönnunar. En um leið má merkja
ákveðna tilhneigingu til að vinna gegn þessu upp-
broti sem þá tíðkaðist þótt erfitt sé að greina
hvar það gerist.“
En hvað með afturhvarf þinnar kynslóðar til
hversdagsleikans?
„Það var svo sem ekkert nýtt og hafði verið
gert áður. En þessar breytingar á menningar-
legri og stjórnmálalegri hugsun sem ég minntist
á áðan voru mikið hreyfiafl og breyttu sýn
manna á hina háleitu list abstakt-expressjónist-
anna. Sú breytta sýn byggðist þó á þeirri hug-
mynd að ekki sé nóg að breyta hlutunum heldur
þurfi maður einnig að hverfa aftur til upphafsins
– finna hjólið upp á nýjan leik. Eins og þegar
Heidegger í rannsókn sinni á heimspekinni
hverfur alla leið aftur til Grikkjanna í tilraun til
að hugsa allt ferlið í gegn á nýjan leik. Þannig er
nýsköpunin að vissu leyti mótuð af því sem kem-
ur á undan. Sem dæmi um það má nefna nem-
anda minn sem lét þau orð falla þegar hann
horfði á verk eftir mig að ég væri að kenna
áhorfandanum listasöguna eins og hún leggur
sig. Mér fannst felast í því mikill sannleikur því
allt sem búið er að framkvæma kemur fram í
manns eigin vinnu. Það breytir þó ekki þeirri
mikilvægu staðreynd að ef maður vill skapa eitt-
hvað sem hefur þýðingu verður maður að finna
nýjar leiðir til að koma hugsuninni á framfæri,
annars verður listin bara endurtekning eða
klisja.“
Í verkum þínum er eins og þér takist að finna
kjarna hlutanna með því að einfalda þá eða með
því að sýna aðeins valið brot af stórri heild?
„Já,“ segir Baldessari, „ég geri mikið af því
kippa hlutum út úr sínum eðlilegu tengslum og
búa til nýtt samhengi. Það á kannski eitthvað
skylt við þá hugmynd að hægt sé að blanda sam-
an list og hönnun. Ef maður notar hönnum sem
einn þátt í listsköpun og sýnir afraksturinn í
galleríi hefur það ákveðna listræna þýðingu.
Sami hlutur inni á McDonalds hefur hana ekki,
hann er bara McDonalds. Samhengið
skiptir öllu máli.“
Fær lánað úr öðrum miðlum
Þú velur ákveðið sjónarhorn eða
skilur ákveðna hluti undan. Samt er
eins og áhorfandinn virðist alltaf
skynja þann heim sem liggur utan
verksins?
„Ég held að það gerist vegna þess
að ég fæ svo margt að láni úr öðrum
miðlum. Áðan sagði ég að fólk ætti
auðveldara með að skilja ljósmyndun
en málaralist af því að það á frekar
myndavél en olíuliti. En fólk horfir
líka á sjónvarp, fer í bíó og leggur
skilning í ýmiskonar hluti sem til-
heyra hversdagslífi þess.
Í verkinu sem ég vann fyrir þessa
sýningu er t.d.víkingur, sem allir vita
að er ekki raunverulegur víkingur
heldur Hollywood-táknmynd af vík-
ingi. Þessi óljósu skil í mínum verkum
á milli hins raunverulega heims og
tilbúins heims byggjast á tungumáli
sem stór hluti heimsins á hlutdeild í.
Það er hægt að vísa til þessa heims og
fólk skilur strax hvað maður á við. Al-
veg eins og þegar James Joyce vísaði í
Ódysseifskviðu Hómers og allir vissu
hvað hann átti við af því þeir þekktu
goðsögnina um Ódysseif og gátu
heimfært hana upp á byggingu bókar Joyce.
Vísunin er til hins sammannlega.“
Þú vinnur sem sagt með mörk sannleika og
skáldskapar?
„Í rauninni, já. Mér finnst gaman að vinna
með skilgreiningar á borð við „raunverulegt“ og
„óraunverulegt“, – þær velta nefnilega alltaf á
sjónarhorni manns. Stundum getur það sem
maður sér í bíómynd verið raunverulegra eða
sannara en sjálfur raunveruleikinn. Í bíómynd-
inni „Being There“, sem gerð var eftir skáld-
sögu Jerzys Kosinskis, þekkir aðalpersónan
ekki hinn raunverulega heim heldur einungis
þann heim sem birtist manni í sjónvarpinu. Öll
reynsla hans var þaðan. Þetta eru auðvitað ýkt-
ar aðstæður, en venjulegt fólk fær kannski frek-
ar upplýsingar um mannkynssögu úr sjónvarp-
inu en úr bókum um mannkynssögu.
Við töluðum áðan um að tvinna saman list og
hönnun, ég stefni hinum raunverulega heimi
saman saman við heim ímyndunaraflsins. Það
er á mörkum þessara tveggja heima sem ég fer
að skapa. Þess vegna kalla ég eitt verkið á þess-
ari sýningu „The Overlap Series“. Ég vísa þar
til skörunarinnar sem þess heims er sköpunin á
upptök sín í. Ég vinn því alltaf á þessum óljósu
mörkum, en augnablik sjálfrar sköpunarinnar
er fryst í verkunum sjálfum.“
Íslendingasögurnar og
Hollywood-klisjur
Í viðtali sem birtist í sýningarskránni talar þú
um Íslendingasögurnar og tengir þær Holly-
wood-klisjum í ímynd hins dæmigerða víkings.
Þetta er athyglisverð sýn útlendings á þessar
sögur sem hér eru yfirleitt álitnar dálítið heil-
agar.
„Það sem ég var að reyna að koma á framfæri
er einfaldlega það að þessar sögur eru ekki
beinlínis í ætt við Marcel Proust,“ segir Bald-
essari og hlær dátt. „Þær fjalla ekki um innri
veruleika, heldur bardaga, nauðganir, rán og
rupl. Þetta eru bara venjulegar ævintýrasögur
– eins og vestrar. Slíkar sögur vekja áhuga minn
einmitt vegna þess að það er hægt að segja þær
aftur og aftur á mismunandi vegu.“
Þú átt þá við að þegar sögur byggjast á erki-
týpum verði þær að hálfgerðum klisjum?
„Já, alveg eins og þegar tuttugu þúsundir eru
drepnar í Biblíunni þá hugsar maður ekki um
mannskaðann heldur túlkar atburðinn sem
myndhverfingu fyrir eitthvað annað,“ segir
Baldessari brosandi.
En nú er ekki nóg með að þú látir heima veru-
leika og ímyndunar, ólíkra menninga og tíma
skarast, eins og verkinu sem hefur vísar til Ís-
lands, heldur má einnig finna í verkum þínum
ákveðna spennu á milli heima einstaklingsbund-
innar reynslu og reynslu sem allir deila?
„Það er mjög mikið til í því, enda álít ég þá
spennu vera eitt grundvallareinkenni listsköp-
unar. Maður veltir því stöðugt fyrir sér hvaða
þýðingu það hafi að eitthvað sé líkt eða ólíkt. Er
það ef til vill sami hluturinn – maður veit aldrei.
Sum eldri verka minna, sem ég kallaði „The
Choosing Series“, fjölluðu einmitt um sameig-
inleg einkenni annars vegar og mismun hins
vegar. Þessi verk hverfðust um val fólks á
hversdagslegum hlutum á borð við baunir, hvít-
lauk og rabarbara. Í augum sumra er þessi efni-
viður mjög áþekkur, en öðrum finnst hann fela í
sér grundvallar mismun. Það er þessi tilfinning,
sem rekja má til reynslu einstaklingsins, sem
liggur að baki allri listsköpun að mínu mati. Það
er þó ekki svo að skilja að ég viti nokkuð um
þetta þó ég hafi unnið við listir í öll þessi ár,“
segir Baldessari og hlær enn á ný af því lítillæti
sem virðist einkenna hann.
John Baldessari við eitt verka sinna.
SKÖPUNIN ER
ÞAR SEM HEIM-
AR SKARAST
Bandaríski listamaðurinn John Baldessari er kominn
hingað til lands til að vera viðstaddur opnun
sýningar sinnar í Hafnarhúsinu í dag, kl. 16. FRÍÐA
BJÖRK INGVARSDÓTTIR mælti sér mót við
þennan þekkta listamann sem sett hefur svip
á þróun samtímalistar undanfarna áratugi.
fbi@mbl.is
Morgunblaðið/Þorkell
Einu sinni var ungur málari sem var afar hrif-
inn af purpuralit. Það var bara meinið að hann
var fátækur en purpuraliturinn dýr. Vegna
þess að hann vildi umfram allt hafa purpuralit
í málverkunum sínum fór hann að nota berja-
sultu sem gaf sama lit en var ódýrari. Þar sem
hann notaði ekki nema lítið eitt af henni tók
enginn eftir að brögð væru í tafli. Með tím-
anum fór hann að nota sífellt meiri sultu og
málverk hans tóku að seljast. Hann varð
öruggari með sig og að lokum var purpuralit-
urinn orðinn ríkjandi í málverkum hans. Lista-
verkasafnarar gátu séð að hann málaði með
sultu en samt seldust málverk hans æ betur.
Nú hafði hann peninga og gat keypt allan þann
purpuralit sem hugurinn girntist. Hann hætti
að nota berjasultu og notaði purpuralit. Mál-
verkin litu út eins og áður en eitthvað vantaði.
Gagnrýnandi kallaði þau apaspil.
Boðskapur: Margur verður af aurum api.
(Aðalsteinn Davíðsson þýddi.)
DÆMISAGA
Í tengslum við sýningu Johns Baldessaris í Hafnarhúsinu gefur gallerí i8 út bók með texta-
verkum eftir hann í samvinnu við Listasafn Reykjavíkur. Í bókinni eru dæmisögur sem
Baldessari segir hafa óbeina vísun í dæmisögur Krists, því þær eru sagðar til að koma
ákveðnum lærdómi á framfæri. Árið 1972 kom út bók eftir hann með líku sniði en hún hefur
ekki verið fáanleg í áraraðir. Hún er að sögn Þorvaldar Þorsteinssonar myndlistarmanns,
sem er sýningarstjóri sýningar Baldessaris, orðin að hálfgerðri goðsögn. Útgáfa þessarar
nýju bókar heyrir því til mikilsverðra listviðburða. Eftirfarandi dæmisaga er úr bókinni:
BERJASULTA