Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001 7
rek Halldórs Laxness á skáldsagnasviðinu eru
mörg og það hve ólík þau eru – sem sé, hve vítt
svið hann spannar – verður að teljast eitt af sér-
kennum hans.
En um leið og ég nefni sögur Halldórs Lax-
ness er líf hans ekki svo ólíkt sögu; ævintýri:
sonur bóndans og vegaverkstjórans og hús-
freyju hans, alinn upp við fótskör ömmu sinnar,
drengurinn sem hvorki festist við nám né störf
en hélt ungur út í heim, flakkaði um Evrópu í
styrjaldarrústum og upplausn, þar til hann sett-
ist að hjá munkum, skírðist til kaþólskrar trúar
og tók sér dýrlingsnafnið Kiljan, skrifaði nokk-
ur verk í anda þeirrar trúar þar til hann tókst á
við hana í nútímalegu uppgjöri og skrifaði, þá
búsettur á Sikiley, Vefarann mikla frá Kasmír,
sem kom út árið 1927 og er oft talinn marka
upphaf íslenskra nútímabókmennta, eyddi
næstu tveimur í Hollywood með það fyrir aug-
um að hasla sér völl í kvikmyndaiðnaðinum, en
sneri aftur þaðan sem sósíalisti og hóf sitt flakk
um Ísland.
Vefarinn mikli frá Kasmír er undarlegtferðalag í gegnum upplausn tímans ogóreiðu. Allir hinir nútímalegu bók-menntastraumar þess tíma, express-
ionismi, surrealismi og dadaismi, öðlast líf á
hinni fornu tungu sagnalistarinnar. Heimur
skáldsögunnar er menningaróreiða tímans.
Myndmál hennar og skynjun kemur beint úr
nýjustu menningarstraumunum. Í henni má
jafnvel finna tískudekur af því tagi sem Halldór
Laxness lagðist síðar mjög gegn: þeirri tilhneig-
ingu þegar rithöfundar ganga ötullega fram í að
sýna kunnáttu sína. Slíkt átti Halldór Laxness
eftir að telja í andstöðu við einlæga sagnalist og
lærdóma hinna fornu meistara.
En var það bara Ameríkudvölin, þjóðfélags-
raunsæið í anda bandarísku skáldanna og
kommúnisminn sem því ollu? Þessir þættir hafa
oft verið nefndir í sömu andrá og næstu verk
Halldórs Laxness: þjóðfélagslegu skáldsögurn-
ar, Salka Valka, Sjálfstætt fólk og Heimsljós.
Það er eflaust eitthvað til í því, en þessar þrjár
skáldsögur eru í raun alveg jafnróttækar og nú-
tímalegar og Vefarinn mikli frá Kasmír. Í þeim
byrjar Halldór Laxness hins vegar þá list að
fella hina nútímalegu strauma að söguefni úr
hversdagslegum raunveruleika. Aðferðin verð-
ur hluti af efninu, en efnið ekki grundvallað á að-
ferðinni. Eða með öðrum orðum: Þetta tvennt
verður ekki greint í sundur, hluti hvort af öðru.
Með þessu var Halldór Laxness ekki að koma
til móts við neinn alþýðlegan smekk eða afla sér
vinsælda, því þessar skáldsögur ollu engu minni
hneykslan en Vefarinn mikli frá Kasmír og
fyrstu nútímaljóðin sem hann orti. Á hinn bóg-
inn má segja að með raunsæisskáldsögunum
hefjist innganga Halldórs Laxness í klaustur
hinnar miklu sagnahefðar. Hann sem hóf feril
sinn með vissum hætti í uppreisn gegn henni
barði nú að dyrum hennar, reiðubúinn að krjúpa
á kné frammi fyrir hinum fornu meisturum en
án þess að gleyma samtíma sínum. Modernism-
inn fellur að episku samhengi sínu eða hið ep-
iska samhengi gleypir modernismann.
Eða – og að því má líka spyrja – var hefðin
það sterk að hún gleypti uppreisnina og lagaði
hana að sínum eigin þörfum? Þannig lesum við
skáldsögur Halldórs Laxness í dag sem end-
urnýjun sagnahefðarinnar fremur en tilraun til
að brjóta hana niður. Hefð og endurnýjun er
eitthvað sem verður að haldast í hendur: og þau
verk Halldórs Laxness sem hann átti eftir að
skrifa og ég hef ekki nefnt, einsog Íslandsklukk-
an, Gerpla, Atómstöðin, Brekkukotsannáll,
Paradísarheimt, Kristnihald undir jökli, Innan-
sveitarkróníka og Guðsgjafaþula ganga öll ekki
skemur í þessa átt.
Í ritgerð sinni Persónulegar minnisgreinarum skáldsögur og leikrit segir Halldór Lax-ness eftirfarandi um söguna og skáldskap-inn: „Talsverður tími hefur farið í það fyrir
mér að setja skáldsögur saman, svo ég komst
ekki hjá því að fá dálitla sjálfsreynslu af þessum
miðli. Ég reyndi að gera það sem ég gat úr því
sem mér virtust höfuðkostir þessa forms, sum-
um að minnsta kosti. Einn þeirra og sá sem mér
hefur einlægt fundist nokkuð mikilvægur, ef
ekki aðalundirstaða þess, það er annálseðlið:
höfundur læst vera að breyta liðnum atburðum í
skrifaða frásögn, breyta mannlegum staðreynd-
um í bók. Hann fyllir bók að dæmi sagnfræðings
með fólki og atburðum. Óþarft er að taka fram
að sagnritun til forna var starfsemi sem liggur
fjarri sagnfræði einsog nú tíðkast; mörkin milli
staðreyndar og sögu færast úr stað eftir því sem
tímar líða. Þó hygg ég að sagnfræði áður fyr hafi
átt fleira sammerkt við skáldsagnagerð vorra
tíma heldur en við nútíma sagnfræði; ég á við
Þúkydídes sé fjarskyldari nútíma sagnfræði en
nútíma skáldsögu.“
Í framhaldi af þessu talar hann um höfunda
Íslendingasagnanna og segir þá hafa verið
gædda hæfileikum að koma heimssögulegum
veruleika fyrir með fáum og einföldum orðum í
litlu dæmi. „Þeir kunnu að draga upp myndir
sem útheimtust til æsilegrar frásögu, oft af
mönnum sem enginn kannaðist við annars stað-
ar að, úr marklitlum plássum. Þeir voru varkár-
ir í meðulum sem meðal annars lýsti sér í því að
fullyrða alltaf minna en efni stóðu til. Þungi frá-
sagnarinnar skapaðist ekki af hæð raddarinnar,
heldur temprun tilfinningarinnar og aga hugar-
ins.“
Halldór Laxness sagði einnig um Heims-
kringlu Snorra Sturlusonar: „Sjóræningjar, bú-
höldar og afdalakóngar norðan af hjara veraldar
rísa tignarstórir úr ósannfróðlegri fornaldar-
nótt sinni og spyrna enni við himinhvelinu.“
Þessi viðhorf Halldórs Laxness til sagnalistar
ríma ekki svo illa við lýsingu hans á húsi Ólafs
Kárasonar í Heimsljósi: „Þetta litla hús sem gat
í rauninni varla heitið hús, það bæði víkkaði út
og hækkaði uns það var eins stórt og allur heim-
urinn.“
Hið smáa og hið stóra: maðurinn sem mæli-
kvarði allra hluta. Það er alkunna hvernig Hall-
dór Laxness endurlífgaði hinn forna sagnaheim
en var um leið allra höfunda nútímalegastur og
lék sér með stílbrögð og flækjur ef því var að
skipta. Hann færði hinn alþjóðlega bókmennta-
heim inn á sögusvið okkar; og breytti honum um
leið. Hann sá fljótt að tískusveiflurnar, tiktúr-
urnar og stælarnir skiptu litlu máli. Kjarninn
bjó í hinu einfalda, í litlu dæmi, sem kannski var
alls ekki svo einfalt.
Sem ungur maður sagði Halldór Laxness í
hálfkæringi: „Er ekki endirinn á öllum Íslend-
ingasögum sá að Njáll er brendur?“ Hann hik-
aði ekki við að rísa gegn hinu viðtekna, hefðinni,
en kraup síðan jafnákafur við dyr hennar og
miðlaði henni sem eilífum lærdómi, eilífri leit.
Að vera sjálfum sér samkvæmur þýðir ekki
að hafa sömu skoðun allt sitt líf heldur hitt að
horfast í augu við hið margbrotna og lifa í mót-
sögnunum sem umlykja allt okkar líf eða einsog
Halldór Laxness sagði í einni af sínum snjöllu
ritgerðum um skáldskapinn: „Skáldsaga gerist
raunar ekki í veruleikanum, en það gerir sönn
saga ekki heldur. Saga gerist í epískum tíma á
epísku sviði, því sviði þar sem Úlfar sterki er
fjórði launsonur Klarelíusar konungs af Afr-
íku.“
Sagnaskáld eru annálahöfundar í eðli sínuen ævintýrasmiðir að íþrótt. Sannleikurer þeim hugtak úr háspekinni. Jafnvelorðið sannleikur eitt saman felur í sér
ógeðfelda réttrúnaðarhugmynd sem krefst við-
urkenningar í eitt skifti fyrir öll með tilstilli ein-
hvers konar einokunar. Í þeim tilfellum þar sem
sannleikur merkir ekki goðsögn um staðreynd-
ir, merkir hann goðsagnir án staðreynda. Hug-
tök yfirleitt, en þó einkum tilbúnar skilgrein-
ingar, eru góðum skáldsagnahöfundi lítt
hugarhaldin. Honum fellur ekki að líta á veröld-
ina einsog hólinn þar sem Opinberunin birtist,
heldur plássið þar sem staðreyndir gerast; og
hann gerir sér mat úr staðreyndum eftir því
sem þær ber að, einni í senn. Sögumanni sem
gleymir staðreyndum vegna áhuga síns á Op-
inberuninni eða boðun sannleikans, honum
hættir til að lenda í sala með helgisagnaritur-
um.“
Halldór Laxness: Persónulegar minnisgrein-
ar um skáldsögur og leikrit.
Við sem sýslum með sömu verkfæri ogHalldór Laxness, skrifum á samatungumáli og komum úr sama menn-ingarheimi: hvaða máli skiptir hann
okkur? Ég hef stundum verið spurður að því,
einsog aðrir íslenskir höfundar, hvernig sé að
skrifa í skugga jafnmikils höfundar. Svar mitt
hefur verið einfalt: Ég hef aldrei séð neina
skugga, bara sólargeisla.
Halldór Laxness er ekki höfundur sem menn
herma auðveldlega eftir; og slíkt er í sjálfu sér
ekki eftirsóknarvert. Slíkt væri einsog falsað
málverk. Hver höfundur finnur sinn tón sjálfur
en það gerir hann með hjálp annarra höfunda. Á
þann hátt verða bókmenntirnar til. Allt tekst á:
Nútíminn og fornöldin, hið staðbundna og hið
hnattræna.
Þannig ganga menn til verka, í eilífum lær-
dómi, í eilífri leit.
Gabriel Garcia Marquez hefur lýst því þegar
hann gekk dapur um regnþungar götur Bogota-
borgar. Þegar hann las Hamskiptin eftir Frans
Kafka, fyrstu setninguna, hugsaði hann: Þetta
er hægt.
Fyrir íslenska rithöfunda nútímans er Hall-
dór Laxness slíkt fordæmi: Þetta er hægt. Ekk-
ert þarf að hindra þig: ekki tungumálið, ekki
fólksfæðin og söguefnin þau liggja í loftinu, eða
þú grefur þau upp með skóflu orðanna, í eilífum
lærdómi, í eilífri leit.
Dönsk þýðing þessarar greinar birtist í
Weekendavisen árið 1998.
„Ég get ekki hugsað mér neinn æðri mælikvarða stórvirkis en þann, að ekki sé hægt að hugsa
sér heiminn án þess.“ Halldór Laxness að Gljúfrasteini skömmu eftir að þau fluttust þangað.
Ljósmynd/Gunnar Elísson
Höfundur er rithöfundur.
Halldór Laxness er
ekki höfundur sem
menn herma auð-
veldlega eftir; og slíkt
er í sjálfu sér ekki eft-
irsóknarvert. Slíkt
væri einsog falsað
málverk.