Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001 11
hvöt sína. Hann var mikill demónólóg og sérstak-
lega þóttu honum vampýrur og demónar ill-
skeyttir í kvenlíki. Hann er líka frægur fyrir að
hafa skrifað inngang að nýrri þýðingu á Norna-
hamrinum góðkunna sem munkarnir Sprenger
og Kramer skrifuðu 1490, sem handbók um
hvernig finna á nornir, en árið 1928 er Summer
enn sannfærður um tilvist norna.
Slavneska þjóðsagnavampýran er frægasta
þjóðsagnavampýran og það er í gegnum hana,
eða af hennar völdum, sem áhugi á vampýrum
gaus upp í Evrópu, áhugi sem á endanum fann
sér leið inn í bókmenntir og listir. Snemma á 18.
öld upphófst hin svokallaða vampýruplága í Aust-
ur-Evrópu, en þá fóru að berast fréttir af und-
arlegu hegðunarmynstri líka og grafara.
Dæmigert ferli þjóðsagnavampýru er eitthvað
á þá leið að fyrst deyr einn þorpsbúi skyndilega
og er grafinn. Kona hans fær hann í óvænta heim-
sókn og deyr sjálf. Hún heimsækir síðan börn sín
og þannig rúllar þetta áfram þangað til allt þorpið
er á leið í vampýruklúbbinn. Vampýrisminn er jú
alltaf bráðsmitandi. Þreyttir þorpsbúar skunda
nú að gröf mannsins sem dó fyrst, grafa hann
órotnaðan upp, rauðþrútinn í framan með nýjar
neglur og húð og blóð á vörunum. Ýmist er stika
negld í gegnum hjarta hans, sem orsakar blóðflóð
og öskur og læti af hálfu líksins, eða hann brennd-
ur eða bara höggvinn í spað. Og síðan endurtekið
með hina sem dóu. Vampýrum er semsagt helst
fyrirkomið í gröfum þeirra en ekki ofanjarðar, og
úr gröfinni eru helstu heimildir fengnar, útlitslýs-
ingin og ýmis einkenni, svo sem hugmyndin um
blóðdrykkjuna, því heimildir um blóðdrykkju
vampýrna í þjóðsögum og goðsögum eru fáar,
hugmyndin kemur frá blóðugum vörunum í gröf-
inni, blóðið er því einskonar táknmynd sem vísar
á lífið sem vampýran saug úr fjölskyldunni.
Það er greinilegt að Stoker hefur þekkt til
þessara austur-evrópsku þjóðsagna, enda stað-
setur hann kastala Drakúla á landsvæði sem er
þekkt fyrir þjóðsögur af þessu tagi. En hinn að-
alsættaði og glæsti Drakúla Stokers er með öllu
ólíkur þjóðsagnavampýrunni eins og hún birtist í
lýsingum Perkowskys. Bæði hann og annar vam-
pýrufræðingur, Paul Barber, leggja áherslu á að
þjóðsagnavampýran sé venjulegi maðurinn, ná-
granninn. Sumir eru samt líklegri en aðrir til að
hljóta þessi örlög, t.d. illmenni, glæpamenn,
nornir, þeir sem fremja sjálfsvíg eða hafa dáið vo-
veiflega, þeir sem hafa ferðast, samkvæmt Per-
kowsky, svikular barstúlkur og alkóhólistar.
Vampýrunum mátti verjast, þeim var komið
fyrir t.d. með helgum dómum, vígðu vatni eða
krossi, með því að negla stiku gegnum hjarta
þeirra eða afhöfða þær, besta og öruggasta leiðin
er samt alltaf bruni. Það mátti líka reyna að koma
í veg fyrir að ofangreint fólk færi að bægslast upp
úr gröfum sínum, oddhvassir hlutir svo sem sigð
eða þyrnir í kistunum þóttu heppilegir, virkuðu
þá eins og stikan og einnig voru t.d. bönd með
hnútum eða grjón sett í kistuna eða á grafarbakk-
ann og var þá ætlast til að vampýran dundaði sér
við að leysa og tína og kæmist aldrei lengra. Þetta
er dæmi um táknrænan galdur, eða samsvörun-
argaldur, þarsem böndin, þyrnarnir og grjónin
standa fyrir hindranir í vegi vampýrunnar, líkt og
hún væri bundin eða stungin.
Eitt ráðið er svo að borða mold úr leiði tilvon-
andi vampýru eða drekka blóð hennar, því hvort
sem þjóðsagnavampýrur hafa drukkið blóð úr
mönnum eða ekki, þá er alveg ljóst að menn hafa
drukkið blóð vampýrna.
Íslenskir ættingjar
Það er frá þjóðsagnavampýrunni sem hug-
myndin um vampýruna sem lifandi dauða, eða lif-
andi lík, kemur, þjóðsagnavampýran er lík sem
deyr ekki, heldur rís frá dauðum og heldur sér
„lifandi“ eða gangandi með því að soga í sig blóð
lifenda.
Eins og ljóst má vera af ofantaldri skilgrein-
ingu á þjóðsagnavampýran sér skyldmenni á Ís-
landi.
Íslenska afturgangan er um margt lík þjóð-
sagnavampýrunni en líkt og þjóðsagnavampýran
er íslenska afturgangan lifandi lík sem rís upp úr
gröf sinni til að ásækja hina lifandi. Í formála
Jóns Árnasonar að kaflanum um afturgöngur
nefnir hann sem líklega kandidata; útburði, menn
sem áttu ekki við auðsæld að búa, þá sem dóu vo-
veiflega, illmenni og ástfangna. Og svo segir Jón:
„Ef manni er grunsamt um að dauðir menn
gangi aftur, er það ráð að reka nálar eða odd-
hvassa nagla neðan í iljar þeim ... það er og annað
ráð að reka nagla ofan í leiði þeirra ... og var
manni nokkrum ráðlagt að gera það við leiði móð-
ur sinnar, því hún sókti að sonardætrum sínum ...
og dugði það honum vel.“
Þarna er á ferðinni svipuð aðferð og hjá Slöv-
um, nema hinir praktísku Íslendingar taka að-
ferðina skrefi lengra með því að stinga nálunum í
iljar líksins svo það eigi óhægt um að standa í fæt-
urna. Nálin í leiðið minnir einnig nokkuð á stegl-
inguna, en sú aðferð að koma vampýru fyrir með
stjökun er upphaflega komin til af þeirri hug-
mynd að negla líkið við jörðina, nálin er því eins-
konar táknræn útfærsla á því. Reyndar má geta
þess hér að hugmyndin um legsteininn er talin
koma til af svipuðum ástæðum, þ.e. að halda hin-
um dauða niður með því að leggja á gröfina farg.
„Djákninn á Myrká“ er gott dæmi um vamp-
ýru að hætti Slava, hann ferst voveiflega, kemur
að vitja heitkonu sinnar dauður og sýgur úr henni
vitið, tekur geðheilsu hennar með sér í gröfina,
„Guðrún varð aldrei söm síðan“. Sambærilega
vampýrusögn er að finna hjá Rússum. „Mikla-
bæjar-Solveig“ er annað frægt dæmi, hún fremur
sjálfsmorð og tekur svo Odd allan með sér í gröf-
ina, en slíkt háttalag er einnig þekkt úr þeim
þjóðsögum Austur-Evrópu sem kenndar eru við
vampýrur, og er þetta þá iðulega spurning, líkt og
í þessum íslensku dæmum, um að uppfylla loforð
eða koma fram hefndum. Einhverju er ólokið og
þessvegna gengur vampýran aftur, til að ganga
frá lausum endum í sínum málum.
Svona sem smáinnskot um félagslegt raunsæi,
þá má minna á hér að margir telja draugatrú og
vampýrutrú einmitt tilkomna af ótta við slíka
lausa enda, fólk einfaldlega hræðist að hinn látni
myndi ekki þola að skilja við óuppgerð mál.
Þess má einnig geta að íslenski tilberinn er
vampýrískur, þarsem hann nærist á blóði úr inn-
anlærisvörtu tilberamóðurinnar.
Í Íslendingasögunum eru líka vampýruminni,
Glámur í Grettissögu er þjóðsagnavampýra sem
berst við Gretti, dáleiðir hann með augunum á
banastundu og sýgur þannig úr honum kraft,
geðheilsu og gæfu og gerir hann myrkfælinn:
„Nú í því er Glámur féll, rak skýið frá tunglinu
en Glámur hvessti augun upp í móti. Þá sigaði
svo af honum [Gretti] af öllu saman, mæði og því
er hann sá, að Glámur gaut sínum sjónum harð-
lega, að hann gat eigi bruðgið saxinu ... En því
var meiri ófagnaðarkraftur með Glámi en flest-
um öðrum afturgöngumönnum ... því má ég ráða
[segir Glámur] að þú verðir aldrei sterkari en nú
ertu ... Þá legg ég það á þig að þessi augu séu þér
jafnan fyrir sjónum ... og mun þér þá erfitt þykja
einum að vera og það mun þér til dauða draga.“
Glámur leikur hér hlutverk sálrænu vampýr-
unnar, að því leyti sem hann sogar kraft úr
Gretti, en eins og áður sagði þá minna aðferðir
þjóðsagnavampýrunnar mikið á þá sálrænu.
Áherslan á augun minnir einnig mikið á dávald
það sem Stoker úthlutar Drakúla sínum, en
augnaráð hans lamar fórnarlömbin. Þetta tema
um augnaráð hefur síðar verið gernýtt af kvik-
myndagerðarmönnum, enda einstaklega sjón-
rænt.
Fróðárundrin úr Eyrbyggju eru vampýruferli,
þar sem Þórgunna galdrakona deyr og drepur
mann og hann annan og þannig koll af kolli og all-
ir ganga aftur en eru endanlega hraktir á brott
með því að brenna lokrekkjutjöld Þórgunnu –
upphaflegu vampýrunnar/afturgöngunnar – og
helga húsið með vígðu vatni og helgum dómum.
Þórgunna er galdranorn, en galdranornir þóttu
líklegar til að verða vampýrískar.
En skyldleiki Íslendinga við vampýrur nær
lengra, því greifinn sjálfur, Drakúla, rekur ættir
sínar til íslenskra berserkja, og segir að í æðum
sínum renni blóð þjóðflokks sem hafi flutt með
sér baráttuanda Þórs og Óðins frá Íslandi, líkt og
berserkirnir séu til vitnis um, en baráttugleði
þeirra hafi verið slík að fólk hafi haldið að um
varúlfa væri að ræða. Þess má geta að varúlfa-
minnið er náskylt vampýruminninu. Af einhverj-
um ástæðum fellir þýðandi Makta Myrkranna úr
þessa vísun til Íslands, kannski hefur hann ekki
viljað smita sína ástkæru fósturjörð af vampýr-
isma?
Þessi grein er unnin upp úr fyrirlestrum og
styttri greinum um vampýruna, sem fluttir/
birst hafa á árunum 1995-1999.
Önnur af fyrirmyndum Stokers af Drakúla, Erzebet Báthory, fylgist ánægð með pyntingum á ungum stúlkum.
Ein af fyrirmyndum Stokers af Drakúla,
stjaksetjarinn Vlad Tepes, útskurð-
armynd(ir) frá 16. öld.
Höfundur er bókmenntafræðingur.