Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001 5
frjálsræðis en aðrir ljósmyndarar blaðsins og
áttu eftir að starfa meira saman síðar.
Á þessum tíma tóku viðhorf Cartier-
Bressons gagnvart ljósmyndun að breytast, og
stíllinn um leið. Í stað persónulegrar skynj-
unar, sem beindist frekar inná við, mátti nú sjá
víðsýnna viðhorf gagnvart umheiminum. Ljós-
myndirnar vísa til áframhaldandi frásagnar.
Viðfangsefnin urðu líka fjölbreytilegri og hann
skynjaði heiminn á hversdagslegri hátt en áð-
ur. Stíllinn þróast frá hrárri svipmyndum súr-
realistans til ljóðrænni tjáningar og oft á tíðum
ákaflega fallega formaðra ljósmynda.
Þegar heimsstyrjöldin síðari braust út var
Cartier-Bresson kallaður í herinn og skipaður
höfuðsmaður í kvikmynda- og ljósmyndadeild-
inni. Hann var fljótlega handtekinn af Þjóð-
verjum og í 35 mánuði vann hann nauðung-
arvinnu í fangabúðum. Tvisvar var hann
gripinn við flóttatilraun en slapp í þriðju at-
rennu, komst til Parísar og var virkur í and-
spyrnuhreyfingunni það sem eftir lifði stríðs-
ins. Við stríðslok var Cartier-Bresson orðinn
37 ára gamall og lét lítið á sér kræla um hríð.
Hann fór þó til Þýskalands og myndaði þegar
bandamenn voru að frelsa gísla Þjóðverja. Ár-
ið 1946 skipulagði Nútímalistasafnið í New
York stóra yfirlitssýningu með verkum hans,
en þar á bæ stóðu menn í þeirri trú að Cartier-
Bresson hefði fallið í styrjöldinni. En hann
birtist sjálfur á safninu nokkrum dögum fyrir
opnun sýningarinnar svo hætta varð við að
hengja upp spjöld með minningarorðum. En
stríðið hafði breytt afstöðu hans til listarinnar:
„Ég hafði minni áhuga á því sem kalla mætti
„abstrakt“ afstöðu gagnvart ljósmyndun. Ég
hafði ekki einungis öðlast aukinn áhuga á
mannlegum og mótandi gildum, ég held að nýr
andi hafi risið meðal ljósmyndara, í samskipt-
um þeirra við fólk og hvern annan.“
Þeir Capa og Chim endurnýjuðu vináttuna,
þeir hugleiddu framhaldið og Cartier-Bresson
segir að Capa hafi varað sig við því að láta ekki
merkja sig sem tilgerðarlegan súrrealískan
ljósmyndara. „Í stað súrrealismans skaltu taka
upp merki fréttaljósmyndarans,“ sagði Capa.
Fyrir stríðið hafði Cartier-Bresson starfað
um skeið sem fréttaljósmyndari en vildi ekki
láta aðra segja sér hvað hann ætti að gera eða
hvernig hann ætti að mynda. Hann vildi vinna
sjálfstætt og út frá eigin forsendum – sagðist
bera meiri virðingu fyrir raunveruleikanum en
ritstjóra sem sæti einhvers staðar bakvið skrif-
borð. Þeir þremenningar stofnuðu árið 1947
sameignarfyrirtækið Magnum og fengu fleiri
færa ljósmyndara til liðs við sig. Allir höfðu
þeir sameiginleg markmið; meðlimirnir höfðu
frelsi til að koma með hugmyndir að efni og
myndafrásögnum, taka myndirnar og ritstýra
þeim sjálfir. Magnum sá um dreifingu og sölu
myndanna, ljósmyndararnir einbeittu sér að
því að sýna samfélag manna, víða um heim.
Þeir vildu bera vitni jafnt um velsæld sem mis-
rétti. Þrátt fyrir að Cartier-Bresson hafi ætíð
vilja gera lítið úr hlut sínum innan samtak-
anna, þá var hann í aðalhlutverkinu. Á þessum
fyrstu árum eftir stríðið hafði hann meiri áhrif
en nokkur annar á það sem við þekkjum nú
sem frétta- og tímaritaljósmyndun. Fólk dáð-
ist að formrænum gæðum mynda hans, og því
hvernig honum auðnaðist að fanga atburði
augnabliksins, ætíð með fullri virðingu fyrir
viðfangsefninu. Þrátt fyrir að prenttæknin
væri ekki eins góð og í dag, rann á þessum tíma
upp gullöld dagblaða og fréttatímarita – og
fréttaljósmyndunar. Íbúar Vesturlanda voru
sólgnir í fyrirmyndir sem og fréttir af menn-
ingu frábrugðinni þeirra eigin. Fjöldinn allur
af hæfileikaríkum ljósmyndurum kom fram og
ALDARINNAR
Pont du Vert-Galand og Pont des Arts, París. 1953.
Quai des Tuileries, París. 1956.
Henri Cartier-Bresson/Magnum Photos
efi@mbl.is
í þessari hringiðu gegndi Magnum lykilhlut-
verki.
Cartier-Bresson ferðaðist mikið og voru
Austurlönd honum sérstaklega hugleikin, en
þar dvaldist hann samfleytt í þrjú ár í kringum
1950; upplifði meðal annars sjálfstæði Indverja
og yfirtöku kommúnista í Kína. Hann virðu-
rkenndi þá að nauðsynlegt væri að geta tekið
að sér verkefni, þótt hann leysti þau persónu-
lega. „Ég er ljósmyndari, rétt eins og aðrir eru
húsgagnasmiðir,“ sagði hann.
Fjölmargar bækur hafa verið gefnar út með
ljósmyndum sem Cartier-Bresson hefur tekið
af fólki og fyrirbærum víða um heiminn en þá
fyrstu verður að telja þá mikilvægustu fyrir
þróun ljósmyndunarinnar. „Images á la Sauv-
ette“ nefnist hún og kom út árið 1952. Enskt
heiti hennar er „The Decisive Moment“ – hið
hárrétta eða hið afgerandi augnablik – og lík-
lega er þetta ein frægasta ljósmyndabók sem
gefin hefur verið út. Í henni eru 126 ljósmyndir
og bókin hefur haft geysileg áhrif á þrjár til
fjórar kynslóðir ljósmyndara. Menn hafa hrif-
ist af tilfinningunni fyrir myndbyggingu sem
birtist þar; hún virðist stundum fullkomin. En
kannski er þó mikilvægust sjálf kennisetningin
sem ljósmyndarinn opinberaði þar. Það er að-
ferð hans við að mynda, að fanga hið hárrétta
augnablik, sekúndubrotið þegar samræming
forms og fyrirmyndar er alger. Eitt frægasta
dæmið um þetta er ljósmyndin „Place de l’Eur-
ope“, frá 1932, sem birtist hér á forsíðu Les-
bókar. Þar sést myndræn en afkáraleg stelling
manns sem reynir að komast hjá því að væta
fæturna í polli, en um leið er ljósmyndin mynd-
rænt lostæti, matreitt út hreyfingu, skuggum
og fjarvídd, lífi og list. Ljósmyndarinn fangar
augnablikið áður en maðurinn lendir í eðjunni
og splundrar vatnsborðinu, og veggspjaldið í
baksýn með fimlegri dansmey er eins og at-
hugasemd við klunnalega tilburði hans.
Goðsagan
Allt fram á áttunda áratuginn ferðaðist
Cartier-Bresson um og hélt áfram að mynda.
Stór hluti af heildarverki hans er portrett, en í
þeim nálgast hann einstaklinginn, þekktan
sem óþekktan, með það í huga að tengja hann
við umhverfi sitt og spegla í honum stærri
heild. Hann segist í portettum leita að þögn
innra með fyrirmyndinni. En Cartier-Bresson
myndaði mörg stórmenni listalífsins, sérstak-
lega í Frakklandi og í Bandaríkjunum, og ann-
að þekkt fólk víðsvegar um heiminn. Oft eru
þetta frægustu og bestu myndirnar sem voru
teknar af viðkomandi einstaklingum og hafa
skapað þá ímynd sem lifir í huga fólks að þeim
látnum. Má nefna myndir eins og af Sartre,
Camus, Matisse og Alberto Giacometti.
Á ferli sínum leitaðist Henri Cartier-
Bresson ekki eftir því að vera í hringiðu atburða
sem þóttu sérlega fréttnæmir. Hann einbeitti
sér að mannlífi hversdagsleikans, eðli þess,
eymd og upphafningu. Enn í dag er hann aðal
fyrirmynd margra ungra ljósmyndara, enda
myndir hans á stundum meira lifandi en lífið
sjálft! Sumir segja hann mesta ljósmyndara
tuttugustu aldar, og tek ég undir það, þótt ekki
væri nema fyrir þá staðreynd að eftir hann
liggja fleiri meistaraverk í ljósmyndum en eftir
nokkurn annan. Hann gerði það sem margir
listamenn sóttust eftir en fáir náðu; að spegla
fjölbreytileika og reynslu tuttugustu aldarinnar.
Í kringum Cartier-Bresson hefur skapast
mikil goðsaga – goðsaga sem hann virðist gera
sér far um að standa undir. Árið 1973 lagði
hann myndavélina á hilluna og sneri sér að
æskuástinni, myndlistinni. Hann stendur þó
enn fast á því að hann sé götuljósmyndari og
sem slíkur megi hann ekki þekkjast, þess
vegna leyfi hann engum að taka myndir af sér.
Á dögunum kom upp athyglisvert mál þar sem
gamall vinur hans – og nú óvinur, stríðsljós-
myndarinn David Douglas Duncan, sem er á
níræðisaldri, gaf út í Bandaríkjunum bók sem
heitir „Faceless“ – Frægasti ljósmyndari í
heimi. Hún inniheldur á fjórða tug nærmynda
af Cartier-Bresson sem Duncan tók þar sem
sátu saman og spjölluðu á Picasso safninu í
París í haust sem leið. Cartier-Bresson náði að
koma í veg fyrir útgáfu bókarinnar í Frakk-
landi en ekki í Bandaríkjunum. Annars lætur
meistarinn lítið fara fyrir sér og eyðir tímanum
við að teikna, þó hann taki eina og eina ljós-
mynd. „Ég er með myndavél í húsinu og ef ég
sé skemmtilegt portrett, þá tek ég það
kannski,“ sagði hann fyrir nokkrum árum. „En
mér líkar ekki við ljósmyndun. Og hefur aldrei
líkað. Mig langaði alltaf til að verða málari.“