Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001
F
ÖSTUDAGINN langa bar nú í ár
upp á 13. apríl líkt og árið 1906,
en þann dag fæddist Samuel
Barclay Beckett í Foxrock,
smábæ nálægt Dublin. Breski
bókmenntafræðingurinn A. Alv-
arez, sem skrifað hefur ágæta
bók um Beckett og verk hans
(reyndar nær bókin aðeins til ársins 1973), tel-
ur fæðingardaginn sérstaklega viðeigandi fyr-
ir mann sem síðar átti eftir að verða heltekinn
af krossfestingunni og hinum dekkstu hliðum
mannlegrar tilvistar. Beckett hefði orðið 95
ára í ár hefði hann lifað en hann lést 22. des-
ember 1989.
Líklega þekkja flestir Samuel Beckett sem
höfund leikritsins Beðið eftir Godot sem frum-
sýnt var í París árið 1953 og hefur síðan verið á
sýningarskrá leikhúsa um víða veröld (minna
má á að verkið verður sýnt í Borgarleikhúsinu
á komandi hausti). Beckett, sem var kominn
hátt á fimmtugsaldur þegar Beðið eftir Godot
var frumsýnt, hlaut mikla frægð af leikritinu
en hún hafði látið á sér standa fram að því
þrátt fyrir að Beckett hefði fengist við skap-
andi skriftir allt frá því hann lauk prófi frá Tri-
nity College í Dublin árið 1927. Þar hafði hann
lagt stund á tungumál og bókmenntir og lauk
hann náminu með láði.
Samuel Beckett skrifaði innan allra bók-
menntagreina: sögur, leikrit og ljóð; hans
fyrsta verk var ljóðabálkurinn Whoroscope og
síðasta verk hans var ljóðið What is the Word
sem hann skrifaði á banasænginni, en það er
innan hinna bókmenntagreinanna tveggja –
leikritunar og sagnagerðarinnar – sem áhrifa
hans gætir hvað mest. Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum féllu Beckett í skaut árið 1969, hann
var þriðji Írinn sem hlotnaðist sá heiður og
þótti vel að verðlaununum kominn.
Lenska hefur verið að tengja nafn Bec-ketts við leikhús fáránleikans (absurdtheatre) en við því vara bæði áðurnefnd-ur Alvarez svo og Árni Ibsen sem gaf út
þýðingar sínar á úrvali úr verkum Becketts
árið 1987 og skrifaði að þeim ágætan inngang
um höfundinn og verk hans. Alvarez er á þeirri
skoðun að nær sé að tengja verk Becketts til-
vistarstefnunni enda sé það ok tilvistarinnar,
þjáningin og biðin eftir hinum óhjákvæmilega
dauða sem höfundarverk hans snýst um fram-
ar öðru. Það er hins vegar skiljanlegt hvers
vegna leikrit Becketts, og þá sérstaklega Beð-
ið eftir Godot, voru spyrt saman við fárán-
leikastefnuna, en eitt höfuðleikrit þeirrar
stefnu, Sköllótta söngkonan eftir Ionesco, var
frumsýnt í París 1950, þremur árum á undan
Beðið eftir Godot. Sköllótta söngkonan mark-
aði þáttaskil í evrópskri leikritun engu síður
en Beðið eftir Godot; hér var komið fram verk
sem snerist gegn leiklistarhefð tímans á
áhrifaríkan hátt. Ionesco tók hið hefðbundna
stofudrama og klisjukennda orðræðu þess og
sneri hvoru tveggja á haus. Samræður per-
sóna verksins smíðaði Ionesco upp úr kennslu-
bók fyrir byrjendur í ensku og útkoman var
einföld og staglkennd orðræða þar sem per-
sónurnar tala stöðugt fram hjá hver annari og
orð þeirra eru gersneydd allri merkingu; með
öðrum orðum þá ríkir fáránleiki og farsi ofar
rökhyggju og samhengi og útkoman er óborg-
anlega fyndið leikverk – þegar vel tekst til við
uppsetningu þess.
Kannski mætti orða það þannig að það leik-
hús sem Ionesco er helsti fulltrúi fyrir byggi
fáránleika sinn á vanhæfni tungumálsins til
sannrar merkingarsköpunar, auk þess sem
þær aðstæður sem hann bregður upp stangast
á við þann raunveruleika sem við köllum svo
og viljum kannast við sem birtingarmynd
mannlegrar tilveru. Vissulega eru snertifletir
með þessum skilningi á leikhúsi fáránleikans
og verkum Becketts, en fáráleikinn í hans
verkum tengist kannski öllu heldur angistinni
sem Kirkegaard talaði um sem forsendu til-
verunnar og þeim fáránleika sem Camus tal-
aði um í verki sínu um Sisyphus, að tilvera
mannsins sé fáránleg í guðlausum heimi án til-
gangs og merkingar; þetta er heimspeki sem
er í öllu falli svartsýnni og þjáningarfyllri en
hinn skoplegi farsakenndi fáránleiki sem verk
Ionescos eru fulltrúar fyrir.
Sagt hefur verið um Beðið eftir Godot aðí því leikriti gerist ekkert – tvisvar. Ogum skáldsögur Becketts má þá allteins segja að þar gerist ekkert – án af-
láts. En hvers konar verk er þá hér um að
ræða? Hvað er það sem gerir þennan höfund
að einum merkasta rithöfundi tuttugustu ald-
arinnar? Og hvað veldur því að verk hans er
leikhús- og bókmenntafræðingum sífelld upp-
spretta íhugunar og túlkunar? Fáir höfundar
hafa kallað fram eins mikið magn „ítarefnis“
og Samuel Beckett – um hann og verk hans
hafa verið skrifaðar ótal bækur og greinar, að
því leyti virðast verk hans ótæmandi brunnur.
Hitt er annað mál hversu mikillar hylli verk
hans njóta hjá almennum lesendum í dag; það
orð fer gjarnan af þeim að þau séu þung og
erfið aflestrar, í þeim hringsóli vitund textans
sífellt kringum ekkert eða þá þrammi fram og
aftur blindgötuna. Hvert sannleiksgildi slíkra
lýsinga á verkum Becketts er verður hver og
einn lesandi þeirra að gera upp við sig. Hitt er
ómaksins vert að reyna að gera sér grein fyrir
því hvaðan þessi verk koma og hvað höfundur
þeirra ætlast fyrir í sköpun sinni.
Þegar sá jarðvegur sem verk Becketts
spretta upp úr er skoðaður koma í ljós tveir
áberandi þræðir sem síðan má rekja í gegnum
allt höfundarverk hans þó að í umbreyttu
formi sé. Í fyrsta lagi er ljóst að frumkvöðlar
módernismans í bókmenntum hafa haft afger-
andi áhrif á hann. Í öðru lagi má sjá áhrif frá
leiklist og kvikmyndum frá fyrstu áratugum
tuttugustu aldarinnar í verkum Becketts; sér-
staklega heillaðist hann á námsárum sínum af
hinum döpru og trúðslegu flökkurum hvíta
tjaldsins – Charlie Chaplin, Buster Keaton,
Laurel og Hardy – og má vafalaust vísa þang-
að þegar leitað er uppruna hinna gæfusnauðu
flækinga sem víða má rekast á í verkum hans
og ætti að nægja að minna á þá félaga Estra-
gon og Vladimar sem saman bíða Godots á
eyðilegum sveitavegi. Sjálfur átti hann eftir að
reyna nokkur konar „flökkulíf“, t.a.m. á ár-
unum 1932-1937 þegar hann bjó ýmist í Þýska-
landi, Frakklandi, á Englandi eða Írlandi og
einnig þegar hann ferðaðist fótgangandi frá
París til Roussillion ásamt konu sinni Suzanne
Dechevaux-Dumesnil árið 1942, en vegna
starfa sinna fyrir frönsku andspyrnuhreyf-
inguna þurftu þau að flýja frá París undan
gestapólögreglunni.
Árni Ibsen bendir á, í áðurnefndum inn-
gangi að Samuel Beckett. Sögur, leikrit, ljóð,
að í fyrstu verkum Becketts, ritgerðum hans
um Joyce og Proust, megi þegar sjá í hnot-
skurn þau þemu sem síðan ganga sem rauður
þráður í gegnum skáldverk hans. Í ritgerðinni
Dante … Bruno. Vico … Joyce segir Beckett
m.a. „að á milli forms og innihalds sé ekki að-
eins órjúfanlegt samband heldur séu þau eitt“
og í ritgerðinni Proust „er að finna vangavelt-
ur um Tímann, Endurminninguna og Vanann,
þá þrjá þætti sem síðar tvinnast saman og
ganga sem rauður þráður í gegnum verk hans
sjálfs“. Tímanum líkti Beckett við ólæknandi
krabbamein og vaninn og endurminningin eru
óhjákvæmilegir fylgifiskar þess. Maðurinn er
dæmdur til að þreyja tímann fyrir þá sök eina
að hafa fæðst í þennan heim; tíminn vinnur
síðan verk sitt án þess að maðurinn fái rönd
við reist líkt og ólæknandi sjúkdómur sem hef-
ur sinn framgang án þess að nokkuð verði við
því gert. Að lokum nær tíminn yfirhöndinni og
við deyjum án þess að hafa mikið um það að
segja. Helsta vörn okkar gegn ágangi tímans
og eyðingu er vanafestan sem við ríghöldum í
og beitum sem vopni gegn þjáningunni og leið-
anum sem eru tveir meginþættir tilverunnar
samkvæmt Beckett. En ljósi punktur mann-
legrar þjáningar er þó sú staðreynd, að mati
Becketts, að hún er forsenda og hreyfiafl allr-
ar sannarar listsköpunar. Við þreyjum tímann
einnig með því að hverfa til minninganna, for-
tíðarinnar sem getur gefið nútíðinni gildi og
unað, eins og Proust sýndi fram á í sínu mikla
verki um tímann og endurminninguna Í leit að
glötuðum tíma.
Samuel Beckett kynnist James Joyce íParís seint á þriðja áratugnum og ger-ist handgenginn honum eins og fleiriungir listamenn sem mynduðu nokk-
urs konar lærisveinahóp Joyce á þessum tíma.
Fyrsta útgefna verk Becketts var ritgerðin
Dante… Bruno. Vico… Joyce (1929) sem birt-
ist í greinasafni sem var skrifað af vinum
Joyce í þeim tilgangi að kynna verkið sem þeir
trúðu að yrði meistaraverk Joyce, Work in
Progress sem síðar hlaut titilinn Finnegan’s
Wake. Beckett skrifaði einnig athyglisverða
ritgerð um hinn fyrrnefnda Marcel Proust
sem einnig er frumkvöðull módernismans í
skáldsagnagerð. Ritgerð Becketts, Proust,
var gefin út í London 1931.
Áhrifa frá þessum tveimur meisturum gætir
mjög í fyrstu verkum Becketts, sérstaklega í
prósaverkum hans frá fjórða áratugnum.
Nefna má hugflæðið, eða hið innra eintal, sem
er sú frásagnaraðferð sem Beckett beitir í nær
öllum prósaverkum sínum og orðaleikinn sem
einkenndi alltaf stíl Joyce og náði hámarki
sínu í Finnegan’s Wake þar sem nær því hvert
einasta orð ber í sér margræða merkingu og
vísanir í margar áttir – jafnvel til margra
tungumála. Beckett var í upphafi ferils síns
veikur fyrir orðaleikjum af því tagi sem Joyce
er frægur fyrir en síðar átti hann eftir að
hrista af sér þessi áhrif og þróa sinn eigin stíl
þar sem hann reyndi að nálgast andstæðu
margræðs tungumáls og orðaleikja, sem
kannski mætti kalla hlutlausan stíl. Einum
þræði var hann kannski að reyna að skilja sig
frá lærimeistaranum, en öðrum þræði var
Beckett að reyna að tjá þá skoðun sína að
tungumálið væri óhæft til tjáningar, stíll væri
gagnslaust skraut til að hylja tilfinningar eða
líðan sem væri í grundvallaratriðum óbærileg.
Hann orðaði það einhvern veginn þannig, á
sjötta áratugnum; að orðin væru gagnslaus,
stíll væri hégómi einn, líkt og þverslaufa sem
sett væri upp til að hylja krabbamein í hálsi.
Mikilvægasta skrefið sem Beckett tók til að
reyna að hrista af sér margræðni tungumáls-
ins og sjálfvirkni stílsins var þegar hann byrj-
aði um miðjan fimmta áratuginn að frumsemja
verk sín alfarið á frönsku. Beckett er einn
fárra höfunda sem hefur skrifað flest – ef ekki
öll – verk sín á tveimur tungumálum. Upp-
haflega skrifaði hann verkin á ensku en þýddi
þau síðan yfir á frönsku og eftir að hann fór að
semja verkin á frönsku þýddi hann þau yfir á
ensku. Reyndar er of einfalt mál að tala um
„þýðingar“ í tilviki sem þessu; heldur er í raun
um að ræða tvítyngt höfundarverk þar sem
fram fer ákveðin „frjógvun“ á milli tungumál-
anna sem „venjulegur“ þýðandi getur ekki
leyft sér.
Við þá ákvörðun Becketts að setjafrönskuna í fyrsta sætið verða ákveð-in straumhvörf í lífi hans svo og í höf-undarverkinu. Hann rýfur á afger-
andi hátt tengslin við Írland (en þar hafði hann
ekki búið síðan á árunum fyrir síðari heims-
styrjöld) og fortíðina. Með frönskuna sem sitt
listræna verkfæri sleppur hann undan sínu
„inngróna“ tungumáli og öllum þess fylgifisk-
um: margræðni orða og orðaleikjum svo og
hefðbundnum stílbrögðum írskrar tungu (hér
á ég við írsk-ensku, en ekki keltnesku). „Í upp-
hafi var orðaleikurinn“ segir söguhetja hans
Murphy, úr samnefndri skáldsögu frá 1938, og
snýr þannig út úr upphafsorðum Biblíunnar
um leið og útúrsnúningurinn er yfirlýsing um
eðli írskunnar sem tungumáls, en Murphy er
hinn dæmigerði írski menntamaður og orð-
hákur. Þetta upphaf sitt vildi Beckett fjar-
lægjast, hann var á höttunum eftir „hlutlausu“
tungumáli sem gæti farið eins nálægt því og
mögulegt var að tjá merkinguna á bak við orð-
in (táknmiðið á bak við táknmyndina) án ótal
aukamerkinga. Þessu taldi hann sig fremur
geta náð með frönskunni en enskunni og al-
ræmd eru orð hans um að í frönsku fyrirfinnist
ekkert sem heitir stíll.
En Beckett var ekki aðeins að segja skilið
við móðurmálið sem tæki til listrænnar tján-
ingar, hann var einnig að segja skilið við þann
módernisma sem hafði haft svo mikil áhrif á
hann þegar hann var að byrja að skrifa. Líkt
og hann reynir að eyða eða leysa upp marg-
ræðni tungumálsins þá reynir að hann að út-
rýma þeim þáttum sem yfirleitt eru taldir bera
upp hverja frásögn: fléttunni („plottinu“), tím-
anum og umhverfinu. Í stuttu máli má segja að
Beckett reyni í skáldverkum sínum að útrýma
því sem hver nemandi á fyrsta ári í bók-
menntafræði lærir: að skáldverk sé samansett
af fléttu sem rótfest sé í ákveðnum tíma og í
tilteknu umhverfi og að aðal þess sé stíllinn.
Enda hafa verk hans oft verið kölluð and-
skáldsögur (anti-novels) og sögð boða endalok
módernismans.
Hér er við hæfi að minna aftur á áðurnefnd
orð um að í verkum hans gerist ekkert – án af-
láts. Í verkum á borð við skáldsagnaþríleikinn
Molloy (1951), Malone meurt/Malone Dies
(1951) og L’Innommable /The Unnameable
(1953) mætir lesandanum textaflæði sem á
uppsprettu sína í vitund persónu sem erfitt er
að staðsetja í tíma og rúmi; textinn er í formi
innra eintals sem lýtur sífellt minna röklegu
samhengi, er einhvers konar muldur úr einsk-
ismannslandi.
Fyrsta skáldsaga þríleiksins skiptist í tvohluta. Í þeim fyrri talar karlmaður,Molloy, sem er innilokaður í herbergilátinnar móður sinnar og skrifar án af-
láts. Af og til heimsækir hann ónafngreindur
maður sem hirðir afraksturinn og borgar hon-
um fyrir. Skrif Molloys snúast öll um að lýsa
vonlausri leit hans að móður sinni, þ.e.a.s.
ferðalaginu sem lauk í því herbergi sem hann
nú er og skrifar í. Á ferðalagi sínu fer hann um
óskilgreindan skóg, sjávarströndu, sléttu og
þorp, en á milli lýsinganna á ferðalaginu upp-
lifum við hann hreyfingarlausan í rúminu,
haldinn sjúklegri innilokunarkennd og leiða.
Eins og svo margar persónur Becketts hefur
Molloy stífan fótlegg sem hindrar göngu hans
svo hann ferðast um á reiðhjóli með hækjur
sínar festar á stöngina. Á hjólinu keyrir hann
yfir hund, sem verður til þess að æstur múgur
gengur næstum að honum dauðum. Eigandi
hundsins, Lousse, bjargar honum, tekur hann
að sér og kæfir hann með allri þeirri um-
hyggju sem hún hefur áður sýnt hundinum.
Hann strýkur að lokum frá henni og ferðast nú
um á hækjunum en líkamlegu ástandi hans fer
sífellt versnandi; staurfóturinn styttist en
heilbrigði fóturinn verður stífur. Hann dvelur
um stund í helli á ströndinni, en ferðast síðan
með vaxandi erfiðleikum inn í skógarlendi þar
sem hann ræðst með ofbeldi að skógarhöggs-
manni. Þegar hér er komið sögu getur hann
ekki lengur gengið uppréttur, heldur verður
að skríða og endar að lokum í skurði þar sem
hann liggur og veltir fyrir sér hvernig hann
getur haldið ferð sinni áfram í átt að þorpinu
sem ber við sjóndeildarhringinn – kannski
með því að rúlla sér. Hjálp berst honum að
lokum (við vitum þó ekki hvernig) og hann
endar í herbergi móður sinnar sem þá er látin.
Frásögn Molloys einkennist af hiki, krampa-
köstum, ofsjónum og óminni. Hann er greini-
lega fársjúkur á geði.
Í síðari hlutanum er sama sagan sögð, en frá
Samuel Beckett
EKKERT GERIST
– ÁN AFLÁTS
Sjónvarpið, Kistan, vefrit um menningu og listir
(kistan.is), ReykjavíkurAkademían og Borgarleikhúsið
standa að fjölbreyttri Beckett-hátíð í Borgarleikhúsinu
á morgun kl. 14.30. Af því tilefni fjallar
SOFFÍA AUÐUR BIRGISDÓTTIR um Samuel Beckett
og nokkur verka hans.