Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 19

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001 19
ÞEGAR maður les viðtöl í erlendum tón-
listartímaritum berst talið gjarnan að þeirri
tónlist sem menn geta ómögulega hugsað sér
að vera án – því sem kallast „desert-island-
discs“ á ensku. Þótt sú tilhugsun að manni
gæti hugsanlega skolað upp á eyðieyju líkt og
Róbinson Krúsó sé nokkuð fjarlæg er ég þess
fullviss að flestir hafi leitt hugann að hvaða
tónlist sé órjúfanlegur þáttur í lífi þeirra.
Þurfi maður að svara slíkri spurningu er eins
gott að vanda sig því að fátt kemur betur upp
um hinn innri mann en einmitt tónlistar-
smekkurinn og þá sérstaklega hvað er hug-
stæðast. Það skal játað hér og nú að Píanó-
tríó Tsjajkovskíjs verður með í farangrinum
hjá mér. Þessi tilfinningaþrungna og ofur-
rómantíska tónsmíð hefur einhverja skírskot-
un sem erfitt er að skilgreina eða henda
reiður á. Nema þá helst hve ómótstæðilega
einlæg hún er. Tsjajkovskíj lauk við verkið
árið 1882 en það var samið til minningar um
góðan vin hans, Nicolai Rubinstein, enda er
undirtitill þess „Til minningar um mikinn
listamann“. Pennavinkona Tsjajkovskíjs,
Nadezsha von Meck, hvatti Tsjajkovskíj til að
semja tríó en hann sýndi því þó lítinn áhuga.
Sérstaklega hugnaðist honum illa að semja
verk fyrir píanó og strengi. En þegar tilefnið
kom minntist Tsjajkovskíj orða vinkonu sinn-
ar og þá var einsýnt að píanóið, hljóðfæri
Rubinsteins, varð að vera með. Það er engum
vafa undirorpið að Tsjajkovskíj er mikið niðri
fyrir í þessu áhrifamikla og persónulega
verki. Uppbygging tríósins er óvenjuleg að
því leyti að það er í tveimur löngum köflum,
„Harmljóði“ og „Stefi með tilbrigðum“. Sá
síðarnefndi er glæsilegur kafli sem ætlað er
að sýna hinar ýmsu hliðar á persónuleika
Rubinstein. Undir lok verksins birtist aðals-
tef upphafskaflans í breyttri og ívið drama-
tískari mynd uns tónlistin fjarar út undir
takti sorgarmarsins í mögnuðum lokatónun-
um.
Þau Richter, Kagan og Gutman spila „Pí-
anótríóið“ af fáheyrðum ástríðuþunga og til-
finningahita. Reyndar hef ég sjaldan heyrt
annað eins og ég er ekki alveg viss um að ég
vilji hafa þetta svona. Hiti, sviti og tár bók-
staflega spretta út um allt. Þremenningarnir
neita sér ekki um neitt. Richter lúber píanóið
sem aldrei fyrr (og hefur litlar áhyggjur af
feilslögum) og fiðla Kagans syngur með of-
boðslegu víbratói. Jafnvel Heifetz færi hjá
sér. Natalia Gutman fer einnig mikinn og
stundum á kostnað inntónunar. En það er
samvinnan og andríkið sem er styrkur þess-
arar áhrifaríku tónleikauppfærslu. Svona lag-
að heyrir maður sjaldan í stúdíóupptökum.
Oleg Kagan Edition vol. XXII ! Gott og vel.
Ef Kagan væri ekki merkilegur tónlistarmað-
ur væri varla ráðist í svona viðamikla útgáfu-
röð. En hver er maðurinn? Ekki er orð um
það í bæklingi. Og ekki heldur hvort hann sé
lífs eða liðinn. Það einasta sem tengist efni
disksins er umsögn tónskáldsins Alfred
Schnittke um tónleikana (í sjálfu sér fróðlegt)
en að öðru leyti eru engar upplýsingar um
flytjendur eða verk. Ekki einu sinni hvaða
fólk er á myndunum. Svona aumir pésar eru
pirrandi því að það er svo óendanlega auðvelt
og hlýtur að vera ódýrt að gera þetta miklu
betur. Í uppflettiriti fann ég að Oleg Kagan
(1946–1990) var Letti og vann á æskuárum til
verðlauna í fiðlukeppnum sem kenndar eru
við Enescu, Sibelius, Tsjajkovskíj og Bach.
Hann stundaði framhaldsnám hjá David
Oistrakh og hljóðritaði alla fiðlukonserta
Mozarts undir stjórn hans. Árið 1969 hóf
hann samstarf við Sviatoslav Richter sem
hann lék með á tónleikum víða um heim.
Hljóðritanir frá tónleikum þeirra hafa nú ver-
ið gefnir út á geisladiskum og þar koma einn-
ig við sögu aðrir félagar þeirra, eiginkona
Kagans, Natalia Gutman sellóleikari og víólu-
leikarinn Yuri Bashmet. Kagan féll frá langt
fyrir aldur fram árið 1990, aðeins 44 ára að
aldri. Þessar lágmarksupplýsingar hefðu ver-
ið kærkomnar og sjálfsagðar í bæklingi.
Þessi nýi diskur kemur að mínu mati ekki í
staðinn fyrir útgáfu þeirra Ashkenazys, Perl-
mans og Harrells (EMI CDC7 47988-2) sem
ég er löngu búinn að ákveða að taka með á
eyðieyjuna. En diskur þeirra Kagans, Rich-
ters og Gutmans er líka í hæsta gæðaflokki, á
því leikur enginn vafi. Hér er leikið af hjart-
ans lyst og miklum innblæstri.
HVAÐ er kvikmyndatónlist án hins mynd-
ræna miðils? Má líkja henni við leiktjöldin á
sviði leikhússins eftir að leikarar og leik-
húsgestir eru farnir heim? Er hún sjálfstætt
listform sem „gerir sig“ án kvikmyndarinnar?
Ef taka á afstöðu til þess hversu góð kvik-
myndatónlistin sem slík er verður maður þá
ekki að hafa séð viðkomandi kvikmynd? Get-
ur tónlist í kvikmynd átt sér sjálfstætt líf?
Nýútkominn diskur sem inniheldur kvik-
myndatónlist eftir Bandaríkjamanninn Aaron
Copland (1900–1990) vekur þessar hugsanir.
Tónlist Coplands var ávallt ákaflega „amer-
ísk“ þótt franskur elegans ættaður
frá Nadiu Boulanger í París ein-
kenndi einnig tónlist hans. Hið al-
þýðlega tónmál sem svífur yfir
vötnum í ballettverkunum „Ro-
deo“, „Billy the Kid“ og „Appa-
lachian Spring“ gæti hvergi komið
annars staðar að en frá Bandaríkj-
unum. Mörg einkenni þessa „gresj-
ustíls“ má heyra í kvikmyndatón-
listinni sem fyllir þennan ágæta
TELARC-disk. Eins má vel greina
hugmyndir sem tónskáldið notaði
seinna í þekkt verk. Tvö verkanna
voru samin fyrir Heimssýninguna í
New York árið 1939–40, annað
þeirra, The City, fyrir kvikmynd
um ímyndað borgarsamfélag fram-
tíðarinnar. Tónlist Coplands við
The City er framúrskarandi lýs-
andi og ein sér stendur hún fyrir
sínu og gott betur. From Sorcery
to Science var samið við brúðuleik
sem sýndur var á Heimssýning-
unni og átti að segja sögu lyfjavís-
indanna. Þegar Copland lýsir kín-
verskum læknavísindum,
galdralækningum og ættjarðarást-
inni í „March of the Americas“ í
tónum er allt frekar einfeldnings-
legt og ekki Copland eins og hann
gerist bestur. Tónlistin við The
Cummington Story er hins vegar
mjög áhugaverð, en þar bregður
fyrir hlutum úr hæga þættinum úr
Klarínettukonsertinum. Lokaverkið, The
North Star, er samið við samnefnda leikna
stríðskvikmynd frá árinu 1943 sem fjallaði
um árás nasista á rússneskt sveitaþorp. Þetta
er glæsileg hljómsveitarsvíta og ekki kæmi
manni á óvart ef John Williams hefði kynnst
handverki Copland í þessu verki þegar hann
var að læra fagið. Seinna gerði Ira Gershwin
söngleik upp úr efni myndarinnar að beiðni
framleiðandans Samuels Goldwin og notaði í
hann talsvert af tónlist Copland. Eftir stríð
var kvikmyndin svo gefin út á ný undir öðru
nafni, „Armoured Attack“. Tónlist Coplands
er hér hin glæsilegasta. Hún hefur hvassara
yfirbragð en hin verkin á diskinum en er, eins
og við er að búast, unnin af mikilli fag-
mennsku og andagift.
Eos-hljómsveitina og stjórnanda hennar
þekki ég ekki. En hér er greinilega á ferðinni
áhugasamur og fær hópur hljóðfæraleikara
sem skilar reglulega góðu verki undir sérlega
snarpri hljómsveitarstjórn Jonathans Sheff-
er. Hljóðritun TELARC er framúrskarandi
að vanda og bæklingurinn sem fylgir er mjög
upplýsandi og aðgengilegur.
Góð tónlist stendur alltaf fyrir sínu og
kannski er það merki um góða kvikmynda-
tónlist að hún geti staðið ein og óstudd án
hins myndræna miðils. Það finnst mér flest
það sem hér heyrist gera.
TÓNLIST
S í g i l d i r d i s k a r
Pjotr Íljítsj Tsjajkovskíj: Píanótríó op. 50.
Flytjendur: Sviatoslav Richter (píanó), Oleg
Kagan (fiðla) og Natalia Gutman (selló). Tón-
leikaupptaka frá desember 1986. Útgáfuröð:
The Oleg Kagan Edition vol. XXII. Útgef-
andi: Live Classics LCL 194. Heildartími:
54’19. Verð: 1.800 kr. Dreifing: 12 tónar.
TSJAJKOVSKÍJ
Aaron Copland: From Sorcery to Science,
The City (svíta), The Cummington Story
(svíta í úts. Jonathans Sheffer), The North
Star (svíta). Hljómsveit: Eos Orchestra.
Hljómsveitarstjóri: Jonathan Sheffer. Út-
gáfa: TELARC CD 80583. Heildartími: 59’24.
Verð: 1.800 kr. Dreifing: 12 tónar.
KVIKMYNDATÓNLIST
COPLANDS
Valdemar Pálsson
Pjotr Tsjajkovskíj
Veisla í farangrinum
MYNDLIST
Árnastofnun: Handritasýning opin þri.–
fös. kl. 14–16. Til 15. maí.
Edinborgarhúsið, Ísafirði: Hulda Leifs-
dóttir. Til 26. apr.
Galleri@hlemmur.is: Erla S. Haralds-
dóttir og Bo Melin.Til 6. júní.
Gallerí Fold, Rauðarárstíg: Gunnella.
Til 6. maí.
Gallerí Sævars Karls: Mömmumyndir.
Til 3. maí.
Gerðarsafn: Carnegie Art Award 2000.
Til 6. maí.
Gerðuberg: Drasl 2000. Til 29. apr.
Hafnarborg: Steinunn Helgadóttir og
Sveinn Lúðvík Björnsson. Alice Olivia
Clarke. Fimm færeyskir listamenn. Til
23. apr.
Hallgrímskirkja: Kristín Geirsdóttir. Til
20. maí.
i8, Klapparstíg 23: Karin Sander. Til 29.
apr.
Íslensk grafík, Hafnarhúsinu: Ljósmyn-
daætingar. Til 29. apr.
Listasafn Akureyrar: Henri Cartier-
Bresson. Til 3. júní.
Listasafn ASÍ: Olga Bergmann og Anna
Hallin. Til 29. apr.
Listasafn Borgarness: Hrefna Harðar-
dóttir. Til 4. maí.
Listasafn Einars Jónssonar: Opið laug-
ardaga og sunnudaga, kl. 14–17.
Listas. Ísl.: Náttúrusýnir. Til 22. apr.
Listas. Rvk. – Ásmundarsafn: Páll Guð-
mundsson og Ásmundur Sveinsson. Til
29. apr.
Listas Rvk. – Hafnarhús: John Isaacs.
Til 29. apr. John Baldessari. Til 17. júní.
Listas. Rvk. – Kjarvalsstaðir: Odd
Nerdrum. Til 27. maí. Austursalur: Jó-
hannes S. Kjarval.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar: List
Sigurjóns. Til 1. júní.
Listhús Ófeigs, Skólavörðustíg: Sess-
elja Tómasdóttir. Til 25. apr.
Norræna húsið: Ljósmyndir frá Kiruna.
Til 13. maí. Fimm myndlistarmenn frá
Svíþjóð. Til 13. maí.
Skálholtskirkja: Anna Torfad. og Þor-
gerður Sigurðard. Til 31. des.
Stöðlakot: Sigríður Rósinkarsdóttir. Til
22. apr.
Þjóðarbókhlaða: Elsa E. Guðjónsson.
Til 30. apr.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Langholtskirkja: Skagfirska söngsveitin
í Reykjavík. Kl. 17.
Ýmir: Léttsveit Reykjavíkur. Kl. 17.
Sunnudagur
Bústaðakirkja: Kvennakór Hólmavíkur.
Kl. 16.
Fríkirkjan í Reykjavík: Söngsetur Est-
herar Helgu. Kl. 14. Borgarkórinn. Kl.
17.
Hjallakirkja: Sigrún Þórsteinsdóttir
organisti. Kl. 17.
Salurinn: Magnea Tómasdóttir og Gerr-
it Schuil. Kl. 20.
Tónlistarsk. Garðab.: Elena Denisova
og Alexei Kornienko. Kl. 17.
Tjarnarbíó: Terje Isungset slagverk og
Helena Jónsdóttir dans. Kl. 21.
Ýmir: Kór Menntaskólans við Hamra-
hlíð. Kl. 20.30.
Þriðjudagur
Hjallakirkja: Hljómeyki. Kl. 20.
Vídalínskirkja: Landsbankakórinn og
Borgarkórinn. Kl. 20.30.
Ýmir: Léttsveit Reykjavíkur. Kl. 20.
Miðvikudagur
Fossvogskirkja: Kór Skálholtskirkju.
Sigrún Hjálmtýsdóttir sópran. Kl. 20.
Fimmtudagur
Háskólabíó: SÍ. Stjó.: Rico Saccani. Ein-
leikarar eru Adele Anthony og Tsuyoshi
Tsutsumi.Kl. 19.30.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið: Syngjandi í rigningunni,
27. apr. Með fulla vasa af grjóti, 21., 22.,
25., 26. apr. Blái hnötturinn, 22. apr.
Laufin í Toskana, 22., 25., 26. apr. Já,
hamingjan, 21. apr.
Borgarleikhúsið: Skáldanótt, 21., 27.
apr. Móglí, 22. apr. Öndvegiskonur, 22.,
26. apr.
Íslenski dansflokkurinn: Kraak een og
Kraak twee, 22. apr.
Loftkastalinn: Sniglaveislan 21. og 26.
apr. Á sama tíma síðar 22. og 28. apr.
Sjeikspír … 27. apr.
Íslenska óperan: Fífl í hófi 21. og 26. apr.
Kaffileikhúsið: Eva lau. 21. og 27. apr.
Leikfélag Akureyrar: Ball í Gúttó 21.
apr.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U