Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001
V
AMPÝRAN hefur í gegnum tíð-
ina verið einn helsti merkis-
beri ódauðleikaþrár mann-
skepnunnar. Nú í upphafi
nýrrar aldar á vampýran enn
að fagna endurvöktum eða
uppvöktum vinsældum, sem
eru að sjálfsögðu til merkis um
ódauðleika þessarar þjóðsagna- og goðsagna-
veru. Enn á ný er verið að skrifa vampýrumynda-
sögur og skáldsögur og framleiða vampýrumynd-
ir. Nýjasta vampýrumyndin, Shadow of the
Vampire (E. Elias Merhige, 2000), fjallar um
gerð frægustu vampýrumyndar allra tíma,
Nosferatu F.W. Murnau, frá árinu 1922. Í mynd-
inni er því gert skóna að aðalleikarinn Max
Schreck (!) hafi í raun verið vampýra og fékk leik-
arinn Wilhelm Dafoe, sem lék þann leikara, til-
nefningu til Óskarsverðlauna fyrir hlutverkið.
Þetta er sönn vampýrulykkja í ætt við ættartölu
vampýrunnar, en hún nærist á slíkum lykkjum og
flækjum, og endurframleiðir sjálfa sig stöðugt í
nýjum og nýjum myndum. Hugmyndin um að
raunveruleg vampýra stígi á stokk og leiki sjálfa
sig er í sjálfu sér ekki ný, en það eru alltaf til leiðir
til að hleypa í hana fersku blóði.
Sköpun frægustu vampýru allra tíma, Drak-
úla, hélst í hendur við upphaf kvikmyndarinnar.
Leikstjórinn Francis Ford Coppola notar sér
þetta óspart í mynd sinni Bram Stoker’s Dracula
(1992) og setur sína útgáfu af skáldsögu Stokers í
samhengi við kvikmyndasöguna, meðal annars
með vísunum til fyrirrennara sinna í gerð Drak-
úlamynda; sérstaklega þeirra F.W. Murnau og
Tod Browning sem leikstýrði hinum ódauðlega
Bela Lugosi í Dracula, 1931. En Coppola gengur
lengra en þetta og lætur sinn Drakúla skoða
hreyfimyndasafn Lundúnaborgar og þar birtist
eitt andartak á skjánum myndskeið úr upphafi
eigin myndar – Bram Stoker’s Dracula – sem
lýsti þeim 15. aldar bardaga sem varð úrslitavald-
ur í lífi hans, og dauða. Þannig er tíminn felldur
saman inn í sjálfa kvikmyndina, miðilinn, og
formið sjálft verður hinn sögulega viðmiðun, þar
sem vampýran er römmuð inn af kvikmyndinni
frá upphafi og þannig sýnd sem kvikmyndaleg
sköpun, sem ber í sér sjálfa kvikmyndasöguna.
Þessi leikur með sögu kemur líka fyrir í skáldsög-
um Anne Rice, þar sem dekadent vampýrur
hennar verða að fyrirmyndum skáldskaparlegra
vampýrna nítjándu aldarinnar.
Slík söguleg samfella, eða söguleg vísun er al-
geng í bókmenntalegum eða kvikmynduðum út-
gáfum vampýrunnar, en vampýruna má sjá sem
einskonar líkamning sögunnar. Nú á tímum, þeg-
ar sögulegar kvikmyndir og bækur vaða uppi,
verður vampýran aftur vinsæl sem dægurmenn-
ingarfígúra sem skoðar með okkur söguna í hlut-
verki einskonar leiðsöguveru. Í sjálfri vampýr-
unni speglast nútíð í fortíð og öfugt, og þannig séð
getur vampýran líka verið birtingarmynd end-
urmats eða endurtúlkunar mannkynssögunnar,
og sem slík einskonar viðbragð dægurmenningar
við póstmódernískum hræringum í nálgunum á
sögu.
En vampýruna má líka sjá sem „pótent“ tákn
fyrir sjálfa söguna, og sögulegt samhengi og þró-
un. Í vampýrunni líkamnast það sögulega sam-
hengi sem póstmódernísk fortíðarhyggja reynir
svo örvæntingarfullt að endurskapa í bókmennt-
um sínum og kvikmyndum, auk þess sem þróun-
arkenningin er oftar en ekki „sönnuð“, því vamp-
ýran aðlagar sig stöðugt nýjum aðstæðum og
nýrri sögu, og getur þannig skoðast sem draum-
sýn eða tálsýn mannsins um að hefja sig yfir örar
breytingar og ná valdi á sögunni og sjálfum sér,
eða eigin sjálfi.
Vampýran sjálf á sér langa sögu, sem er sam-
sett úr mörgum minni sögum. Ein af þeim er saga
Nosferatu: Eine Symphonie Des Garuens sem er
orðin að hálfgerðri goðsögu, en Murnau byggði
mynd sína á Dracula Abrahams Stoker, en hafði
ekki haft fyrir því að fá tilskilinn rétt. Ekkja
Stokers (en hún gat sér það helst til frægðar að
vera fyrrum kærasta Oscars Wilde, vampýran
ber með sér fullt af svona smásögum innan
sagna) brást hin versta við og fór í mál gegn
Murnau, vann og fékk allar filmurnar brenndar.
Sem betur fer björguðust einhver eintök og
Nosferatu lifir enn. Allt er þetta náttúrlega mjög
skemmtilegt með tilliti til sögu vampýrunnar
sjálfrar, en bruni er helsta leiðin til að koma
henni fyrir; en dugir þó samt aldrei alveg til, því
alltaf spretta upp nýjar vampýrur.
Það að Nosferatu hafi orðið að svo ríkri fyr-
irmynd í vampýrumyndum er einnig mjög tákn-
rænt fyrir vampýrumýtuna en vampýrismi er
smitandi, og berst með bitum, filmubitum í þessu
tilfelli, þeim bitum sem Florence Stoker tókst
ekki að brenna á báli.
Það er einnig áhugavert að það sé þessi grót-
eska mynd vampýrunnar sem fylgir okkur inn í
nýja öld, en ímynd Greifans Orlok í Nosferatu er
ekki sú mynd sem flestir myndu tengja við vamp-
ýruna. Orlok er ófrýnilegur mjög, kroppinbakur
með oddmjó eyru og gríðarlanga fingur sem
minna á klær. Hann er sköllóttur en þeim mun
loðnari í lófunum, og minnir eiginlega helst á leð-
urblöku, enda er ekki ólíktlegt að hugmyndin hafi
verið fengin þaðan.
Þannig er vampýran annað og meira en að-
alsmaður í kvöldklæðnaði, vampýran á sér mörg
andlit og margar birtingarmyndir og það eftir-
tektarverða er hvað þetta forna fyrirbæri nær
stöðugt að aðlaga sig nýjum tímum. Þannig
mætti kannski ímynda sér að vampýran sé eins-
konar skuggi mannsins, hvert sem maðurinn fer,
þar fylgir vampýran, en skugginn er einmitt ein
af birtingarmyndum vampýrunnar.
„Sagan er þess eðlis, að taugaveikluðu
fólki er ráðlagt að lesa hana ekki“
Skuggalegt var heitið á íslensku þýðingunni á
Dracula sem kom út fyrir réttum hundrað árum,
Makt myrkranna. Hér var þó ekki um eiginlega
þýðingu að ræða heldur frekar einkonar umskrif-
un; Drakúla sá er í Makt myrkranna birtist var
satanískur galdramaður sem stefndi að heims-
yfirráðum og hélt galdramessur fyrir hið hnign-
aða aðalsfólk Lundúnaborgar. Það er eitthvað
viðeigandi við þessa „þýðingu“ Valdimars Ás-
mundssonar því að Drakúla sjálfur í meðförum
Stokers er ekkert annað en „þýðing“ og umskrif-
un á þeim margvíslegu myndum sem vampýran
hefur tekið í goðsögum, þjóðtrú og skáldskap.
Annað sem gerir þessa þýðingu merkilega er að
Stoker skrifaði sjálfur formála að henni, þarsem
hann lýsti því yfir að sagan sé byggð á sönnum at-
burðum og ber þá saman við morð Jack the Ripp-
er. Hann segist hafa breytt nöfnum til að vernda
hina saklausu, en efist ekki um að áður en langt
um líður munu atburðir sem þessir verða út-
skýrðir á röklegan hátt. Þessi formáli varð fræg-
ur og þarsem frumútgáfa hans fannst hvergi, var
hann þýddur yfir á ensku og þykir hið merkasta
plagg meðal vampýrufræðimanna.
Dracula, skáldsaga Írans Abrahams Stokers
um greifann frá Transylvaníu sem þyrsti í enskt
blóð en tók of mikið upp í sig, kom út árið 1897.
Með henni skýst vampýran upp á stjörnuhim-
ininn fyrir alvöru og gerist hálfgerður heimilis-
vinur. Dracula hefur orðið að einskonar biblíu
vampýrumenningar, og er óspart notuð sem
heimild um vampýrufræði, hversu „rétt“ sem hún
hefur síðar reynst. Skáldsagan varð strax feiki-
vinsæl og hefur verið alla tíð síðan, og breiddist
hróður hennar enn víðar því hún var strax tekin
og leikgerð og leikin um alla Evrópu og Banda-
ríkin, enda er talið líklegt að leikhúsmaðurinn
Stoker hafi haft leikhúsið sterklega í huga við
samningu sögunnar. Síðarmeir var Dracula kvik-
mynduð, og eftir það voru eilífar vinsældir
tryggðar.
Skáldsagan segir frá transylvaníska greifanum
Drakúla sem er vampýra. Hann er búinn að
tappa nóg af heimalandi sínu og ákveður að
kaupa sér hús í London í von um nýtt blóð. Hann
sendir eftir lögmanni, Jónatan Harker, en sá
kemst að því hvernig á stendur og flýtir sér heim
að vara liðið við, en veikist og kemst ekki langt,
þannig að Drakúla nær til Englands og byrjar
þar að bíta konur á háls og drekka blóð þeirra.
Enginn trúir á vampýrur lengur, en á endanum,
þrátt fyrir nútímarökhugsun, fær læknirinn Van
Helsing Harker og fleiri í lið með sér, Drakúla er
hrakinn heim með riddaralið Van Helsings á hæl-
unum, þeir slátra honum og greifinn endar til-
veru sína í duftformi.
Hvað sem segja má um bókmenntaleg gæði
skáldsögunnar sem slíkrar, þá er ljóst að áhrif
hennar hafa verið mikil og margvísleg. Í Dracula
dregur Bram Stoker saman hinar ýmsustu og
ólíkustu hugmyndir sem fólk hafði um vampýrur.
Stoker sótti bæði í skáldskap og þjóðtrú og sögu-
legar heimildir og fléttar þetta í eina heild.
Frægasta fyrirmyndin er hinn rúmenski Vlad
the Impaler, sem kenndur er við uppáhalds af-
tökuaðferð sína, stjaksetninguna og var uppi á
árunum 1431–1476. Önnur fyrirmyndin er líka
aðalsættuð, en talið er víst að Stoker hafi líka sótt
sér hugmyndir í ævi og áhugamál 16. aldar greif-
ynjunnar Elizabeth Bathory, 1550–1614, sem
dundaði sér við að drepa og pynta yfir 600 ungar
stúlkur, og baða sig í blóði þeirra. Bæði þessi fyr-
irmenni eru sögð hafa smakkað á blóði sér til
ánægju og yndisauka, en þó sögurnar af stjak-
setjaranum séu líklega orðum auknar má það
teljast nokkuð víst að Beta hafi ekki aðeins bergt
á blóði heldur hafi haft tilhneigingar til mannáts
líka. Og vildi þá helst bíta stúlkurnar meðan þær
voru enn á lífi.
Vampýrur í flokkum
Mannát er að sjálfsögðu náskylt vampýrisma,
þarsem það að drekka blóð úr fólki er nokkuð
svipað því að snæða af öðrum hlutum líkamans.
Þó Beta hafi hætt að borða fólk þá datt mat-
aræðið ekki úr tísku og fjölmargir morðingjar
hafa gert garðinn frægan í gegnum tíðina með
mannáti og blóðdrykkju. Nægir þar að nefna Ed
Gein og Jeffrey Dammers. Þetta fólk telst til einu
sannanlegu vampýrutegundarinnar í flokkun Jan
Perkowskys, en hann skiptir vampýrunni í 4
flokka í bók sinni The Darkling: A Treatise on
Slavic Vampirism (1989).
Flokkun Perkowskys er mjög strúktúralísk og
fremur takmörkuð, en það má hafa gaman af
henni. Þess má geta að Perkowsky er af slav-
neskum ættum og mjög upptekinn við að hreinsa
þjóðsagnavampýrur Slava af öllu aðalsmanna- og
bókmenntalegu blóði, þessutan er hann mjög
pólitískur og er mjög umhugað að sjá vampýruna
í ljósi blórabögguls eða fórnarlambs, sem er nátt-
úrulega ákaflega smart viðsnúningur á hinu hefð-
bundna viðhorfi til vampýrunnar sem skrímslis.
Vampýran er þá utangarðsmaðurinn sem hentar
mjög vel sem blóraböggull þegar eitthvað fer illa,
dráp vampýrunnar, uppgröftur hennar og mis-
þyrming á líkinu eru þá róttækar aðgerðir sem
virka eins og einskonar hreinsun eða skýrsla. Í
skandinavískum þjóðsögum er að finna svipuð
minni, sérstaklega tengd vampýrískum nornum –
blóraböggulsminnið hefur almennt verið tengt
nornum – svo mér finnst heilmikið til í kenningu
Perkowskys, því eins og ég kem að síðar þá er
ljóst að fyrirkoma vampýrunnar er ákaflega
táknræn.
Flokkar Perkowskys eru: Sálsjúka vampýran,
Sálræna vampýran, Þjóðsagna-vampýran og
Bókmenntalega vampýran.
Beta og félagar teljast til Sálsjúku vampýr-
unnar. Þetta er fólk sem af geðrænum ástæðum
ræðst á annað fólk og étur það og/eða drekkur úr
því blóðið. Sálsjúka vampýran er ein af fáum
vampýrum sem er alvöru blóðdrykkjumanneskja
eða blóð-suga.
Sálræna vampýran er sú tegund fólks sem sýg-
ur orku úr öðru fólki, líf þess, heilsu og geðheilsu.
Það má segja að þessi vampýra sé skyld þjóð-
sagnavampýrunni, að því leyti sem þjóðsagna-
vampýran var aldrei beint staðin að blóðdrykkju,
heldur virtist soga í sig lífskraft fórnarlambanna,
en blóð hefur alltaf verið tákn lífs, og þegar það
flæðir úr líkamanum, dauða. Klassískt dæmi um
blóð sem tákn um líf er að finna í Ódysseifskviðu,
þarsem Ódysseifur fær upplýsingar hjá hinum
dauðu með því að hella nautsblóði í síki sem
skuggar Hadesar baða sig síðan í.
Vampýrur finnast í þjóðsögum um allan heim,
sérstaklega í Austur-Evrópu og Grikklandi, en
einnig í Tyrklandi og víða í Asíu, auk afrískra
zombía. Helsti fræðingurinn um þjóðsagnavamp-
ýrur er presturinn Montague Summers, sem
skrifaði hina merku bók The Vampire: his Kith
and Kin (1928). Summers var á allan hátt hinn
furðulegasti maður og átti ábyggilega í miklum
vandræðum með sjálfan sig og sérstaklega kyn-
BLÓÐÞYRSTIR
BERSERKIR
EÐA VAMPÝRAN,
VINIR OG ÆTTINGJAR
Hér er vampýran kynnt til sögunnar og því lýst hvernig hún
er ekki endilega sú sem við höldum – þ.e. Drakúla greifi –
heldur birtist hún í ýmsum gervum og hlutverkum. Meðal
annars á vampýran sér bæði vini og ættingja á Íslandi.
Síðari hluti greinarinnar birtist Í Lesbók eftir viku.
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
VAMPÝRUR ALLRA LANDA SAMEINIST (OG FAGNIÐ)