Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001
„Ég hugsa aldrei um framtíðina; hún vitjar
okkar nógu snemma“
(Einstein)
„Allt sem máli skiptir hefur þegar verið
uppgötvað“
(U.S. Patent Office, 1899)
I Fáir eru vitrir – fyrr en eftirá. Og þóttEinstein hafi verið vitur – en U.S. PatentOffice ekki – reyndist hann ekki vera
spámaður í eigin föðurlandi. Þessi gömlu og
þreytulegu sannindi standa óbreytt. Tíðar-
andinn endurspeglar aðallega skammsýni
mannsins og breyskleika. En það eru und-
antekningar – ljós í myrkrinu. Fyrrnefndur
Einstein í upphafi aldarinnar, fulltrúi mann-
vitsins. Mandela, undir lok aldarinnar,
fulltrúi fyrirgefningarinnar. Gandhi, um mið-
bik aldarinnar, sem færði hundruðum millj-
óna Indverja sjálfstæði, án vopnaðrar vald-
beitingar. En hann mátti líka horfa upp á
landa sína leidda til slátrunar að fengnu
frelsi, í sturlunaræði trúarofstækis.
Einhverjir fleiri? Ef grannt er skoðað má
nefna nöfn nokkurra manna, sem risu upp
gegn tortímingaröflum (þótt mistækir væru)
og breyttu gangi veraldarsögunnar til hins
betra. Stríðsleiðtogar bandamanna, Roose-
velt og Churchill, eru í þeim hópi, þrátt fyrir
allt. Sumir myndu nefna Truman, sem lagði
grundvöll að vopnuðum friði eftirstríðs-
áranna (en gleymum ekki að hann ber líka
ábyrgð á Hiroshima og Nagasaki). Og feður
Evrópuhugsjónarinnar, Monnet og Schu-
man, mennina sem lærðu af mistökum milli-
stríðsáranna og færðu þannig Evrópubúum
frið og framfarir í meira en hálfa öld.
Sumir myndu nefna Jóhannes Pál páfa,
gáfaða Pólverjann frá Krakow, sem syndir
gegn straumi tímans í nafni mannskilnings
kaþólsku kirkjunnar, en hún hefur staðið af
sér alla brotsjói mannkynssögunnar í tvö
þúsund ár. Eða móður Theresu frá Albaníu,
sem af æðruleysi deildi kjörum með berfæt-
lingum fátæktarhverfa þriðja heimsins, þar
sem þrír fjórðu hlutar mannkynsins draga
fram lífið. Fleiri? Einhverjum myndi e.t.v.
detta í hug að nefna strákana, sem nenntu
ekki að sitja á skólabekk, en hrundu í stað-
inn af stað tæknibyltingu, sem ljær byr und-
ir vængi þeim draumi að sameina mann-
kynið, þvert á öll landamæri, fyrir framan
tölvuskjá upplýsingabyltingarinnar. En bylt-
ingin hefur tilhneigingu til að éta börnin sín.
Og við höfum ekki séð fyrir endann á því,
hvernig skólabörnum tæknibyltingarinnar
reiðir af á ókominni tíð. Hitt vitum við að
bróðurpartur jarðarbúa á þess ekki kost,
vegna fátæktar og menntunarskorts, að ná
tökum á þeim tækifærum, sem tæknibylt-
ingin skapar. Þeir munu því áfram dragast
afturúr – heltast úr framfaralestinni. Auðvit-
að eru margir minni spámenn, sem hafa
unnið gott dagsverk, hver á sínum stað, en
fá þó varla meira en neðanmálsgrein í mann-
kynssögunni.
II Manneskjan er ógnarsmá í sam-anburði við þau risavöxnu vandamálsem umlykja hana og flest eru af
mannavöldum. Hvað þykjumst við vita um
framtíðina – við sem verðum að búa við
hana, það sem við eigum eftir ólifað? Við
þykjumst vita að loftslagsbreytingar vegna
mengunar af mannavöldum muni keyra
mannabyggð á stórum svæðum við strendur
hafsins í kaf; að jarðarbúum muni fjölga um
2 milljarða á næstu 25 árum, þrátt fyrir að
heldur dragi úr hraða fjölgunarinnar; sumar
þjóðir munu að vísu týna tölunni (t.d. Rúss-
ar, Þjóðverjar og Ítalir) en öðrum mun
fjölga ört (í SA-Asíu, Mið-Austurlöndum og
hluta Afríku); að hinar þróuðu þjóðir munu
eldast hratt og þurfa á fjölda innflytjenda að
halda til að vinna skítverkin og standa undir
eftirlaunum hinna langlífu; að framundan
eru miklir þjóðflutningar fátæks fólks frá S-
Ameríku, Asíu, Afríku og Mið-Austurlöndum
til Norður-Ameríku og Vestur-Evrópu – í
leit að bættri lífsafkomu; að íbúafjöldinn í
megaborgum fátæku landanna mun tvöfald-
ast á næstu 15 árum; að þrátt fyrir allar
framfarir í læknisfræði verður drjúgur hluti
jarðarbúa svo sjúkur, (fórnarlömb smitsjúk-
dóma s.s. alnæmis og berkla) að heilsuleysi
mun há þeim í lífsbaráttunni.
Við þykjumst vita að ræktanlegt land fari
minnkandi svo að vaxandi mannfjöldi verði
ekki brauðfæddur nema erfðabreyttar nytja-
jurtir (sem þurfa minna vatn og standast
ágengni skordýra og jurtasjúkdóma) nái
aukinni útbreiðslu; að eftir 15 ár muni helm-
ingur jarðarbúa búa við vatnsskort; að sum-
ar af komandi styrjöldum 21. aldarinnar
muni snúast um yfirráð yfir vatni (íhugunar-
efni fyrir Íslendinga); að orkuþörf jarðarbúa
muni vaxa um 50% á næstu 20 árum og að
þrátt fyrir mengunarháskann mun orku-
vinnslan áfram byggjast á mengandi jarð-
efnanýtingu (kol, olía og gas); að regnskógar
hitabeltisins, heimkynni óteljandi dýrateg-
unda, muni áfram láta undan síga fyrir
ágengni mannsins; að líftæknin muni taka
upplýsingatækninni fram, bæði um fjárfest-
ingu og áhrif á mannlegt líf.
Menn verða klónaðir og auðkýfingar munu
kaupa varahluti í sjálfa sig til að framlengja
líftóruna. (Og þannig sölsa undir sig hlut-
verk „Guðs“). Geimurinn verður vígvæddur.
Ginnungagap verður staðfest milli ríkra og
snauðra. Örbirgðin mitt í allsnægtunum
verður sú púðurtunna, sem að lokum hleypir
veröldinni í bál og brand. Viltu heyra meira?
– Þetta eru bara nokkur dæmi um þá heims-
sýn (tíðaranda framtíðarinnar) sem hug-
myndabankar í höfuðborg eina heimsveld-
isins sem eftir er, draga upp þessa dagana,
oftast bak við byrgða glugga. Og flest eru
þessi vandamál af mannavöldum. En úr því
að maðurinn er aðalvandamálið vaknar sú
spurning, hvort maðurinn geti líka – þrátt
fyrir allt – átt hlut að lausninni?
Sagan sýnist kenna okkur að vitrir menn
og góðgjarnir megi sín einatt lítils í sam-
anburði við þá hersingu illmenna, sem hlaðið
hafa upp valköstum fórnarlamba og skilið
eftir sig sviðna jörð. Í samanburði við fólsku-
verk Hitlers, Stalíns, Hirohitos, Maos og
lærisveina þeirra og aftaníossa vítt og breitt
um heimsbyggðina, sýnist t.d. hið örsmáa
norræna velferðarsamfélag vera eins og vin í
eyðimörkinni. Er það ekki að lokum svo, að
hið góða og hið illa tekst stöðugt á í mann-
eðlinu sjálfu? Víst er það, að illmennskan,
heimskan, hatrið og skammsýnin hafa náð
tökum á helst til mörgum í samtíð okkar,
þrátt fyrir allar framfarir í vísindum og
tækni, sem eiga að auðvelda manninum lífs-
baráttuna í hörðum heimi.
Þrátt fyrir tæra göfgi og himneska fegurð
tónlistarinnar, sem kemst næst því að veg-
sama dýrð sköpunarverksins, er lærdóms-
ríkt að uppgötva, að mörg eftirlætisbörn list-
gyðjunnar hafa ekki reynst bera beysinn
karakter í eigin lífi. Margur fagurkerinn hef-
ur reynst þungt haldinn af verstu hvötum öf-
undar, illgirni og afbrýði. En þannig er mað-
urinn í aldarspeglinum: Veill og hálfur.
Háskalegustu hugmyndir mannsins á öldinni
hafa einmitt byggst á röngum mannskilningi
– skeytingarleysi um breyskleika mannsins –
eða ofstækisfullri trú á, að unnt sé að breyta
mannlegu eðli – búa til nýjan og betri mann
(man nokkur lengur „homo sovieticus“?).
Þetta minnir okkur á að kirkjugarðarnir eru
fullir af ómissandi fólki. Mannkynsfrelsar-
arnir hafa reynst falsspámenn. Þeir hafa
ýmsir reynst svo fyrirferðarmiklir á 20stu
öldinni að sumir telja réttnefni að öldin sé
við þá kennd: Öld falsspámanna. Því að hug-
myndir þeirra reyndust ekki bara háskaleg-
ar heldur oft á tíðum beinlínis lífshættu-
legar.
III Tuttugasta öldin kvaddi eins oghún knúði dyra í upphafi: Full affyrirheitum um bjarta framtíð. Hin
tvíeina tæknibylting, kennd við tölvu- og líf-
tækni, sem er á fleygiferð í kringum okkur,
boðar endalaus tækifæri til betra lífs: Frelsi
frá fátækt, fáfræði, sjúkdómum og striti. En
hverjir munu njóta? Fámennur forréttinda-
hópur ríkra jarðarbúa, sem verða stöðugt
ríkari? Eða mun meirihluti jarðarbúa, hinn
snauði fjöldi, öðlast hlutdeild í framtíðinni?
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
VÆNTINGAR
OG
VONBRIGÐI
E F T I R J Ó N B A L D V I N H A N N I B A L S S O N