Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 11

SKYLT er hér í upphafi þáttar að bendaá villur úr fyrri þáttum. Í fyrsta þættier þriðja bragmynd af ferskeyttrihringhendu en dæmið hringhent
stikluvik. Þá er tályklun (frumaukrímað) ekki
sýnd á fjórðu bragmynd.
Í lok annars þáttar höfðu bragmyndir þær
sem lesendum var boðið að kveða eftir rugl-
ast en af því sem á undan var komið ætti að
vera ljóst í hverju ruglingurinn er fólginn.
Beðist er afsökunar á þessum leiðu mistök-
um og er lesendum bent á að þeir geta skoðað
þættina leiðrétta á heimasíðu Ferskeytlunn-
ar.
Hrynjandi (draghent) kemur snemma fyrir
í rímum (líklega fyrst í Sörlarímum) og virð-
ast skáldin í fyrstu ekki hafa gert mun á hon-
um og ferskeyttum hætti enda munur hans sá
einn að frumlínur (oddalínur) eru óstýfðar og
því einu atkvæði lengri en í ferskeytlu.1 Á 18.
öld virðast menn farnir að líta á hrynjandi
sem sérstakan hátt og eru farnir að yrkja
heilar rímur undir honum. Sveinbjörn Bein-
teinsson nefnir háttinn draghent.2 Sem dæmi
um háttinn óbreyttan skal hér tekin vísa sem
borist hefur þættinum merkt ÞK:
Streymir líf að einum ósi
út við sæinn dökkva.
Þar sem mætir myrkur ljósi
mannsins hugir sökkva.
Árni Böðvarsson (d. 1776) yrkir fjórðu
rímu í Brávallarímum sínum undir hættinum
skáhendum og síðtáskeyttum. Skáhend nefn-
ist vísa sem í stað endaríms í oddalínum hefur
innrím langsetis (þ.e. innan línunnar) en tá-
skeytt kallast innrím langsetis í lok braglína
(vísutá). Sjöunda vísa rímunnar fjallar um
skáldin sem Ísland hefur alið:
Í því standi Ísalandið
af sér gefið hefur
skáldin þýðum þægust lýðum
þar við sefinn tefur.
Eitthvert dýrasta afbrigði hrynjandi sem
kveðið hefur verið er eftirfarandi vísa Sveins
Hannessonar frá Elivogum en hún er jafn-
framt vatnsfelld sléttubönd með afdrætti:
Sléttum hróður, teflum taflið,
teygjum þráðinn snúna.
Léttum róður, eflum aflið,
eygjum ráðin núna.
Sléttubönd kallast vísur sem hægt er að
fara með aftur á bak og áfram og vatnsfelld
kallast sú vísa þar sem allar kveður fyrri-
parts ríma við samsvarandi kveður seinni-
parts. Er þá ekki nóg að áhersluatkvæði
kveðanna rími heldur verða einnig áherslu-
létt atkvæði að ríma (heilrím). Þá er vísa sögð
kveðin undir afdrætti ef seinni partur hennar
myndast með því að draga fyrsta stafinn
HRYNJANDI
(DRAGHENT)
OG STEFJAHRUN
Kristján er íslenskufræðingur og Jón Bragi verk-
fræðingur.
U M S J Ó N K R I S T J Á N E I R Í K S S O N
O G J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
VÍSNAÞÁTTUR
framan af hverju orði í fyrripartinum.
Stefjahrun kemur þegar fyrir í elstu rím-
um (Sörlarímum) innan um ferskeytt og virð-
ist hafa verið talið til þess háttar í fyrstu enda
sá einn munur þess og ferskeytts háttar að
síðlínur stefjahruns eru stýfðar og því með
karlrími. Guðmundur Bergþórsson nefnir
háttinn stefjahrun í 18. vísu fimmtugustu og
þriðju rímu af Olgeiri danska. Jakob Jóh.
Smári hafði nokkurt uppáhald á þessum
hætti og orti hann svo undir honum óbreytt-
um:
Hljóðna fuglar. Haustar að.
Hélar gula fold.
Roðnar lyng en bliknar blað.
Bráðum stirðnar mold.
Og í Tregarímu sinni býður hann upp á
dýrara afbrigði háttarins:
Örmum vefjast sól og sef,
sævar hefjast dun.
Ei skal tefja, öld ég gef
oddhent stefjahrun.
Stefjahrun var aldrei mikið notaður háttur
en einna algengast mun hafa verið að yrkja
undir hættinum frumhendum og þann hátt
hefur Kolbeinn Jöklaraskáld á tuttugustu
rímu í Sveins rímum Múkssonar. Jón Jónsson
langur (um 1779–1828) orti rímur af Sigurði
þögla og er eftirfarandi stefjahrun úr þeim
rímum:
Hjálmar sprungu höfðum frá,
hrutu þeir á grund,
málmar sungu þéttir þá,
þegnum blæðir und.
Fyrstu tvær kveður frumlínanna (fyrstu og
þriðju línu) ríma saman og mætti kalla slíka
rímskipan frumframsamhent.
Vísur frá lesendum
Lesendur eru hvattir til að senda inn vísur
undir ofangreindum bragarháttum í gegnum
vefsíðuna www.ferskeytlan.is eða í pósti með
utanáskriftinni:
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar,
Ferskeytlan,
Háholti 14,
270 Mosfellsbær.
Heimildir::
1 Sjá Björn Karel Þórólfsson: Rímur fyrir 1600, bls. 67
2 Sjá Sveinbjörn Beinteinsson: Bragfræði og háttatal,
bls. xxxiv og 10–13.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001 11
Hver er siðferðilegur grundvöllur
fyrir aftöku sakamanna?
Svar:
Ein helstu rökin fyrir refsingum eru þau
að sakamaður eigi skilið að hljóta refsingu.
Sú kenning sem byggir á þessum rökum er
gjarnan kölluð gjaldastefna. En eitt er að
halda því fram að sakamaður eigi skilið að
hljóta refsingu, annað að ákvarða hve þung
refsingin á að vera. Einn talsmaður gjalda-
stefnunnar, þýski heimspekingurinn Imm-
anuel Kant, hélt því fram að við ákvörðun
refsingar ætti að fara eftir þeirri reglu að
gjalda líku líkt: Refsingin ætti ekki einvörð-
ungu að vera í hlutfalli við afbrotið heldur af
sama toga. Samkvæmt þessu ætti að lífláta
morðingja. Þessi kenning kann að hljóma
einföld í framkvæmd en þó er vert að hafa í
huga að manndráp eru framin með ólíkum
hætti og af ólíkum ástæðum. Þannig eru
sum hrottafengin og kaldrifjuð, önnur fram-
in í stundaræði og þannig mætti áfram telja
og varla réttlátt að allir morðingjar hljóti
sömu refsingu. Vandinn eykst augljóslega
enn frekar þegar ákvarða skal refsingar fyr-
ir aðra glæpi eins og nauðgun eða þjófnað.
Refsingar eru þó gjarnan réttlættar með
öðrum hætti en gjaldastefnunni, nefnilega
þeirri að refsingar séu víti til varnaðar og
eigi mikilvægan þátt í að draga úr afbrotum.
Fjölmargir fylgismenn dauðarefsinga halda
því einmitt fram að dauðarefsingar dragi úr
afbrotum. Rannsóknir í Bandaríkjunum þar
sem dauðarefsingar hafa verið við lýði sýna
hins vegar að þær hafa ekki meiri fæling-
armátt en aðrar refsingar. Samkvæmt skoð-
anakönnunum sem gerðar hafa verið meðal
almennings í Bandaríkjunum hefur einnig
komið fram að meirihluti fylgismanna við
dauðrefsingar telst til gjaldastefnumanna,
það er þeirra sem telja að þeir sem hafi
gerst sekir um alvarlegustu glæpi eigi skilið
að hljóta dauðarefsingu óháð hugsanlegum
fælingarmætti refsingarinnar.
Þrátt fyrir að dauðrefsingar hafi verið af-
numdar í fjölmörgum ríkjum á síðustu ára-
tugum hefur fylgi við þær farið vaxandi í
Bandaríkjunum og hafa bæði fleiri verið
dæmdir til dauða og fleiri teknir af lífi á síð-
ustu árum en áratugina fyrir 1980. Sem
dæmi má nefna að 98 fangar voru teknir af
lífi árið 1999 í 20 ríkjum Bandaríkjanna og
þarf að fara allt aftur til ársins 1950 til að
finna hærri líflátstölur.
Að mati flestra þeirra sem aðhyllast
dauðarefsingar eru þær einungis réttlæt-
anlegar fyrir alvarlegustu glæpi og dæmin
undanfarin ár hafa sýnt að dauðadómar í
Bandaríkjunum einskorðast við morð, sér-
staklega ef þau eru hrottaleg. En hverjir
eru það sem hljóta dauðadóm og eru teknir
af lífi? Þegar litið er til dauðadóma kemur í
ljós að það virðist býsna tilviljanakennt
hverjir hljóta dauðadóma. Fjölmargt annað
en eðli morðanna virðist hafa áhrif á hvort
sakamaður er dæmdur til dauða eða ekki.
Þegar saksóknari fer fram á dauðadóm yfir
sakborningi gera lög flestra ríkja í Banda-
ríkjunum, þar sem dauðadómur er við lýði,
ráð fyrir tvöföldu réttarhaldi. Í fyrra rétt-
arhaldinu er ákvarðað hvort viðkomandi er
sekur eða saklaus og ef hann er sekur fund-
inn fer fram annað réttarhald þar sem úr-
skurðað er um refsinguna. Í þessum rétt-
arhöldum ræður samsetning kviðdóms miklu
og afstaða einstaklinga innan hans til dauða-
dóma. Val á kviðdómi getur því verið tíma-
frekt í þessum málum.
Þegar ákveðið er hvort sækjast eigi eftir
dauðadómi getur það haft mikil áhrif hvert
fórnarlambið var. Mun sjaldgæfara er til
dæmis að maður sé dæmdur til dauða fyrir
morð á svörtum manni heldur en hvítum og
hafi fórnarlambið verið fyrirmyndarborgari
aukast líkurnar á dauðadómi enn frekar.
Rannsóknir í sumum ríkjum Bandaríkjanna
hafa einnig leitt í ljós að meiri líkur eru á
dauðadómi í dreifbýli en þéttbýli eða stórum
borgum. Þá eru minni líkur á dauðadómum
á svæðum þar sem meirihluti íbúanna eru
svartir eða frá Suður-Ameríku. Efnahagur
sakbornings getur einnig haft mikil áhrif á
niðurstöðuna og í mörgum tilfellum hafa
þeir sem hafa hlotið dauðadóm verið varðir
af lélegum lögfræðingum. Þá er ónefndur
þáttur fjölmiðla sem hafa í sumum málum
haft mikil áhrif á það hvort einstaklingur
hefur verið dæmdur til dauða eða ekki, ekki
síst þegar málið blandast inn í stjórnmála-
baráttu en dauðrefsingar eru mikið hitamál
í bandarískum stjórnmálum.
Eftir að dauðadómur hefur verið kveðinn
upp getur liðið langur tími þar til honum er
fullnægt. Þar sem hér er um hörðustu refs-
ingu að ræða getur sakborningur áfrýjað
málinu til nokkurra æðri stiga. Margir
dauðadómar hafa þannig verið felldir úr
gildi á æðri dómstigum og menn náðaðir,
ekki síst ef fundnir hafa verið formgallar á
upphaflegu réttarhaldi. Margir fylgismenn
dauðarefsinga hafa gagnrýnt seinagang
kerfisins og því hefur á síðustu árum verið
reynt að draga úr möguleikum hins dæmda
til að fá mál sitt endurupptekið. Aftökum
hefur fjölgað í kjölfarið.
Af framansögðu er ljóst að tilviljanir og
fordómar ráða miklu um það hverjir hljóta
dauðadóm og hverjir ekki. Þyngstu rökin
gegn dauðarefsingum eru þó eðli málsins
samkvæmt þau að dauðarefsing er ekki aft-
ur tekin og engin leið er að rétta orðinn hlut
eftir að dómi hefur verið fullnægt. Jafnvel
sá sem telur réttlætinu ekki fullnægt fái
sakamaður ekki hæfilega refsingu hlýtur að
fallast á að enn meira óréttlæti er að dæma
saklausan mann og láta hann gjalda fyrir
með lífi sínu.
Salvör Nordal heimspekingur.
Geta brunnklukkur flogið?
Svar:
Brunnklukkur eru svokallaðar vatnabjöll-
ur sem eru einu skordýrin í íslenskri nátt-
úru sem ala allan sinn aldur í vatni. Aðrar
tegundir vatnabjalla eru vatnaklukkur og
tjarnatítur. Allar þessar tegundir eru fleyg-
ar.
Brunnklukkan er skæðasta rándýrið í
hópi vatnaskordýra enda er hún vel útbúin
með sterka bitkjálka. Þá notar hún til að
bíta ýmis smádýr, meðal annars lirfur, í
sundur. Til að fá súrefni fer brunnklukkan
upp á yfirborðið og nær í loftbólu sem hún
geymir síðan undir vængjum sínum. Hún
notar svo súrefnið smám saman meðan hún
athafnar sig í vatninu.
Jón Már Halldórsson.
HVER ER SIÐFERÐI-
LEGUR GRUNDVÖLL-
UR FYRIR AFTÖKU
SAKAMANNA?
Á Vísindavefnum í vikunni sem er að líða var
meðal annars fjallað um tunglmyrkva, hvort
genið sem veldur rauðu hári komi frá Neanderdalsmanninum, hvað
hreint gull er mörg karöt og hvað lausnarsteinn sé.
VÍSINDI