Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. SEPTEMBER 2001
A
LÞJÓÐLEGAR stórsýning-
ar og listakaupstefnur eru
fyrirbæri sem allir þeir sem
fylgjast vilja með í samtím-
anum þurfa að sækja nokk-
uð reglulega, eigi þeir að
vera inni í myndinni. Það
hefur skrifari lengi vitað og
reynt eftir bestu getu að nálgast mikilsháttar
viðburði, engan veginn gagnast hér fullkomlega
sýningarskrár/bækur eða upplýsingar frá tölvu-
skjám, hin persónulega lifun er allt annar og
æðri heimur. En að til væru húsakaupstefnur í
umfangi BoO1 í Málmey hafði ég ekki áttað mig
fullkomlega á og í ljósi mikils áhuga á arkitektúr
var ég fullur tilhlökkunar og forvitni þegar
tækifæri gafst að nálgast framkvæmdina. Svíar
standa hér framarlega, meður því að annað
hvert ár vinnur einhver borg þar í landi réttinn
til að halda húsakaupstefnu með sínu lagi en
slíkar eru til að mynda óþekktar í Danmörku.
Þetta er þó fyrsta alþjóðlega risakaupstefnan í
Svíþjóð, um leið er boðið til opinnar umræðu um
nútímahúsagerðarlist í víðu samhengi, afleitt að
hún skuli ekki hafa borist hingað, eins mjög og
þörf kallar.
Hér skal ekki gengið framhjá því að heims-
sýningar eru mikið til risasýningar á afrekum í
nútímaarkitektúr, og var sú í Hannover í fyrra
frábært dæmi þar um, en þær bjóða einnig upp
á svo ótalmargt annað. Á húsakaupstefnum er
vitaskuld öðru fremur gengið út frá arkitekt-
úrnum og umhverfismótuninni, þar næst öllu til
hliðar sem varðar þessa afmörkuðu þætti.
Í Weekendavisen 24.–30. ágúst er ítarleg og
upplýsandi grein eftir Henrik Oxvik, sem ég
kann ekki deili á, með yfirskriftinni „Frá end-
urreisn og barokki til svifdisks og hunds“ og
hagnýti ég mér frjálslega eitt og annað í skrifum
hans. Ég hefði satt að segja viljað kynnast þess-
um viðhorfum áratugum fyrr í jafnrökréttu og
hlutlægu samhengi.
Í ljósi þess, að aldrei í sögu mannkynsins hef-
ur meira verið byggt í Evrópu, raunar heim-
inum öllum, en frá lokum seinni heimsstyrjald-
arinnar, mætti ætla að menn hafi verið opnir og
vakandi um lífræna umhverfismótun en á því er
mikill misbrestur, hér hafa byggingaverktakar,
stjórnmálamenn og gróðaöfl víðast hvar ráðið
för með skelfilegum afleiðingum. Þá hefur nám í
arkitektúr í öllu ríkari mæli þróast til almenns
og niðursoðins stofnanafags en fyrrum tíðkað-
ist, með mótaðar kenningar og reglustrikuna
sem leiðistef. Jafnframt eru völd kerviskarla og
reglugerðafíkla stórum meiri, sem síst bætir úr
skák. Eins og innvígðum er kunnugt voru
nokkrir nafnkenndustu arkitektar síðustu aldar
sjálflærðir áhugamenn en þó hámenntaðir og
brennandi í andanum, þorir margur vart að
hugsa þá hugsun til enda hvernig ýmsar stór-
borgir væru útlits án þeirra. Eins og margt ann-
að í skapandi atriðum, allt frá uppeldi til húsa-
gerðar, mótuðu menn fyrrum hlutina öllu meira
út frá eðlislægum og þroskuðum kenndum en
nú gerist. Upphaflega samkvæmt skilgreiningu
hinna grísku háspekinga um eðli hlutanna og
svo kenningum endurfæðingarinnar þegar list-
hugtakið loks fékk á sig mynd á grunni hinna
fornu hefða. Á seinni tímum hefur orðið öf-
ugþróun, fræðifauskar sett vísdóminn í lokuð
lærdómskerfi og innantómt hjal til hliðar, og nú
er svo komið að fáir taka upprunalega listhug-
takið alvarlega, síst lærðir reglustrikufræðing-
ar eða hákarlar byggingariðnaðarins.
Á liðinni öld tröllriðu ýmsar tískubylgjur og
kenningar heiminum, þannig varð barokktíma-
bilið sem tók við af endurreisninni talið merki
hnignunar, jafnvel úrkynjunar, dæmt tilgerð,
yfirborð og krúsidúllulist. Grunnlögmál endur-
reisnar, byggð á guðlegu samræmi og óhaggan-
legum gildum, voru aftur á móti höfð að leið-
arljósi, allt átti að vera skýrt og klárt, engu
ofaukið, ekkert skyldi mögulegt að draga frá
eða leggja til, endanlegt samræmið fyrir öllu.
Og þarsem menn tóku meira en vel eftir að
húsagerðarlist barokksins samræmdist ekki
kenningum endureisnar þótti augljóst að henni
skyldi hafnað sem misskilningi í þróunarsögu
byggingarlistarinnar. Á sama hátt var allt
skreyti fordæmt af lærimeisturum hagnýti-
stefnunnar, Bauhaus-skólanum, sem varð fram-
sæknum arkitektum fyrirmynd og leiðarljós
lungann úr öldinni. Minnir ekki svo lítið á er sið-
bótin kústaði öllu skreyti úr kirkjum. En of mik-
ið má af öllu gera sem einkum kom í ljós á síð-
ustu tugum aldarinnar, kannski hvergi eins
mjög og hér á landi, sem vafalaust má rekja til
þess að engin var menntastofnunin í húsagerð-
arlist, né heldur gild rökræða í gangi um inn-
lenda arfleifð í stærra samhengi. Nú hafa menn
komist að annarri niðurstöðu sem byggist til að
mynda á kenningum Henriks nokkurs Wölfflin
er birtust í bókinni Endurreisn og barokk árið
1898 og enn frekar í höfuðverki franska heim-
spekingsins Gilles Deleuzes, Mismunur og end-
urtekning frá 1969. Hér gildir alhæfingin ekki,
heldur að undirstöðu húsagerðarlistar sé að
finna í hlutbundnum athugunum og verklegum
þáttum. Að áliti Wölfflin ætti listasagan að við-
hafa vandaðri vinnubrögð er hún nálgaðist og
fjallaði um barokk, vegna þess að hvorki væru
til fullkomlega algildar kenningar í myndlist né
arkitektúr. Listasagan væri eðlilega hvorki fær
um að móta né skrifa undir algildar frumreglur,
sem útilokuðu skilning á sérstöðu barokksins á
viðfangsefni sínu og meðhöndlun hinna ýmsu
eðlisþátta er einkenndu stílbrögðin. Deleuze
leitast svo við að renna stoðum undir þá skoðun
sína, að menn eigi að ganga út frá mismuninum,
ólíkum viðhorfum, en ekki óskhyggju um
óhagganlegan algildan grunn. Hann gerði sér
grein fyrir að endurreisnin hefði látið tilbúnar,
gefnar forsendur og hugmyndir um guðlegt
samræmi hafa áhrif á val á flatarmálsformum
og ákveðnu samræmi fernings og hrings. Einn-
ig að þessi form fengu í ljósi meintra guðlegra
eiginleika sömuleiðis að móta lögun og birting-
armynd húsagerðar. En í andstöðu við heim-
spekinga og arkitekta endurreisnarinnar áleit
Deleuze aftur á móti ekki, að kenningin rótfesti
með öllu þá formrænu útreikninga sem viðvar-
andi hafa verið aðalinntakið á verksviði arki-
tekta. Eitthvað í þá veru að flatarmálsfræðin
innibæri þekkjanlegan altækan kjarna og lokaði
um leið dyrunum. Aftur á móti ætti að greina
mun á líkamningum flatarmálsins, og þeir
skyldu meðhöndlaðir á ýmsa vegu í húsagerð-
arlist, allt eftir þeim hugmyndum sem menn á
hverjum tíma gerðu sér. Ætti það ekki einungis
við um flatarmál heldur einnig til að mynda um
samhengið í alheiminum.
Nemandi Wölfflin, Siegfried Giedon, sýndi
fram á í bók sinni Rými, tími og húsagerðarlist
1940, að hið opna skipulag framsækinnar nú-
tíma húsagerðar, niðurbrot kubbsins og tenging
forma við umhverfið væru áhrif frá barokkinu. Í
framhaldi af hinum upplýsandi skilgreiningum
Wölfflin á eðli barokksins fór mönnum nú að
skiljast að stílbrotið losaði hin hreinu sjálfstæðu
flatarmálsform úr viðjum með því að láta þau yf-
irtjalda og ganga hvert í gegnum annað í stað
þess að standa sem ein sjálfstæð heild.
Stórborgir nútímans voru orðnar að ofskipu-
lögðum ólífrænum óskapnaði og því miður einn-
ig hinar smærri, þó er kannski sorglegast að hin
vinalegu þorp í dreifbýlinu umhverfðust í and-
laus kassahverfi þar sem beinar línur réðu lög-
um og lofum í skipulaginu, allt miðað við hag-
nýtisgildið.
Í þeirri fullyrðingu sem sífellt hefur orðið há-
værari, að leiðitamir arkitektar hafi valdið meiri
skaða á stórborgum Evrópu en samanlagðar
loftárásir tveggja heimsstyrjalda, felst því mið-
ur mikið sannleikskorn, og gerist enn þótt víða
spyrni menn við fótum er svo er komið, helst af
illri nauðsyn.
Málmey býr yfir ýmsum fögrum og spenn-
andi byggingum á víð og dreif, einkum frá eldri
tímaskeiðum, þótt ekki jafnist hún á við Kaup-
Aðkoman að vesturhöfninni verður óneitanlega glæsileg í framtíðinni.
Meðal steinanna í fjörunni eru þrír sem
Sigurður Guðmundsson hefur meðhöndlað,
fægt og pússað.
„BOO1“ –
FRAMTÍÐAR-
BORGIN
Risastór alþjóðleg húsakaupstefna í Málmey kom BRAGA
ÁSGEIRSSYNI meira á óvart en nokkur listviðburður sem hann
stefndi á við Eyrarsund að þessu sinni. Húsagerð er mikil list hvernig
sem á málið er litið, einkum þegar búa skal manneskjunni lífrænt
umhverfi í yfirþyrmandi og mengandi stórborgum nútímans.