Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. SEPTEMBER 2001
Þ
AÐ verður að teljast sjaldgæft
að söfnin tvö, sem að öllu jöfnu
keppa um athygli gesta, skuli
hafa ákveðið að efna til sam-
starfs sem þessara sýninga á
verkum Mies van der Rohe. Það
vill báðum söfnunum til happs
að sýningarnar eru ólíkar í
nálgun sinni enda unnar af aðskildum teym-
um sýningarstjóra og byggingarlistfræðinga.
Þó leynir sér ekki að bæði söfnin hafa lagt
mikla vinnu í sýningarnar, svo sem sjá má af
þeim tveimur ritum um verk Mies sem gefin
hafa verið út og saman eru um þúsund blað-
síður.
Í fáum orðum má segja að sýning Nútíma-
listasafnsins, MoMA, leitist við að rekja þróun
og varpa ljósi á fyrri hluta ferils Mies, frá
1906 til 1938, með ítarlegum hætti. Þó að arki-
tektinn hafi þá þegar verið orðinn þekktur
fyrir framsæknar hugmyndir sínar áttu bygg-
ingar hans í Evrópu síðar eftir að falla í
skuggann af umfangsmeiri mannvirkjagerð
hans vestan hafs, þar sem Mies starfaði til
dánardags árið 1969.
Whitney-safnið hefur aftur á móti náð að
endurskapa stemmningu og áhrifamátt bygg-
inga Mies í sölum sínum, ekki síst með hönn-
un umgjarðar um verkin sem falin var
spænskættaða innsetningar- og myndbanda-
listamanninum Inigo Manglano-Ovalle.
Þriðja Mies-sýning MoMA
MoMA hefur frá fyrstu tíð haldið á loft
heiðri Mies van der Rohe eða allt frá því að
arkitektinn Philip Johnson sótti starfsfélaga
sinn heim til Berlínar við undirbúning fyrstu
sýningar safnsins á samtímabyggingarlist ár-
ið 1932. Æ síðan hefur Johnson verið ákafur
fylgismaður hugmynda Mies og greiddi hon-
um m.a. götu þegar arkitektinn flúði Þýska-
land og settist að í Chicago í Bandaríkjunum
árið 1938. Í eigu MoMA er mikið safn teikn-
inga, módela, ljósmynda og ritaðra heimilda
um verk Mies sem hann ánafnaði safninu. Er
þetta í þriðja sinn sem MoMA efnir til sýn-
ingar á verkum arkitektsins. Sýningarstjórar
eru Terence Riley, yfirmaður arkitektúr- og
hönnunardeildar safnsins, og Barry Bergdoll,
prófessor í listasögu við Columbia-háskóla.
Vill svo til að síðasta sýning safnsins sem
haldin var í byrjun 10. áratugarins vakti al-
mennt neikvæð viðbrögð gagnrýnenda.
Kenndi safnið þá um allsráðandi póstmódern-
ískri hugmyndafræði sem fram var komin í
andsvari við naumhyggju módernískrar bygg-
ingarlistar, stíls „stáls og glers“, sem er efn-
isnotkun órofa tengd nafni Mies van der
Rohe. Nú þegar Mies hefur almennt verið við-
urkenndur sem einn helsti arkitekt síðustu
aldar er MoMA því mikið í mun að leggja sitt
af mörkum við jákvæðara endurmat á áhrif-
um módernisma í hönnun.
Móðurinn er að sama skapi mikill hjá
Whitney-safninu en umsjón með sýningunni
þar hefur arkitektinn og safnstjórnarmeðlim-
urinn Phyllis Lambert í samstarfi við bygg-
ingarlistamiðstöðina í Kanada. Eins og John-
son hefur Lambert lengi verið aðdáandi verka
Mies og sagt er að það hafi verið fyrir áköf
hvatningarorð Lambert að faðir hennar,
stjórnarformaður Seagram-áfengisframleiðsl-
unnar, lét til leiðast og réð Mies til þess að
hanna skrifstofubyggingu fyrirtækisins í New
York, sem síðan varð meðal þekktustu skýja-
kljúfa borgarinnar.
Sviptingar á umbrotstímum
Maria Ludwig Michael Mies fæddist í
Aachen í Þýskalandi árið 1886. Í upphafi ferils
síns í Berlín vann hann hjá einum framsækn-
asta arkitekt borgarinnar á þeim tíma, Peter
Behrens, sem aftur sótti áhrif til nýklassíska
19. aldar arkitektsins Karl Friedrich Schink-
el. Áhrifa þessara í senn stílhreinu og hefð-
bundnu forma voru sterk lengi framan af ferli
Mies og hurfu líkast til aldrei, þróuðust aðeins
markvisst í átt til meiri einfaldleika.
Straumhvörf verða í lífi hans og starfi eftir
lok fyrri heimsstyrjaldar. Segir Mies form-
lega skilið við nýklassíska byggingargerð sem
hann telur hafa orðið úrelta með hruni þýska
keisaraveldisins og að leita þurfi nýrra leiða í
takt við gjörbreytt samfélag.
Sviptingarnar verða síðan ekki síður
dramatískar í einkalífi hans því að hann segir
skilið við konu sína, Ödu Bruhn, sem flyst aft-
ur í úthverfi Berlínar ásamt dætrum þeirra
þremur, en Mies býr áfram í íbúð þeirra í
miðborginni og færir rúmið inn á baðherbergi
til þess að rýma til fyrir vinnustofu. Til að
marka enn frekar þessi tímamót ákveður
Ludwig Mies að bæta ættarnafni móður sinn-
ar við eftirnafn sitt og ljær því að auki bóhem-
ískara yfirbragð með flæmsku tengingunni
„van der“.
Mies van der Rohe lætur upp frá þessu
mikið til sín taka í hópi framúrstefnulista-
manna og hugsuða í Berlín millistríðsáranna.
Hann stofnar til lista- og hönnunartímaritsins
G (Gestaltung eða Formgerð) ásamt m.a. El
Lissitzky, Hans Richter, Hans Arp, Theo van
Doesburg, Walter Benjamin, Man Ray og Ge-
orge Grosz. Tímaritið átti eftir að hafa mikil
áhrif en þar var leitað leiða við að skilgreina
og brúa bil náttúru og tæknimenningar borg-
arsamfélagsins.
Tengsl Mies við listamenn í borginni opna
augu hans fyrir expressjónískari þreifingum á
sviði byggingarlistar. Hann hefur tilraunir
með efni á borð við gler, steypu og stál og
skýjakljúfar eiga fljótt hug hans allann. Sá
fyrsti, sem hann sendi inn í samkeppni um há-
hýsi við Friedrichstrasse í Berlín, var allur
þakinn gleri og borinn uppi af miklu stálvirki.
Byggingin vakti mikla athygli og lof gagn-
rýnenda en var þó aldrei reist enda tækni-
legur ógjörningur næstu áratugina.
Híbýli órofa tengd umhverfi sínu
Á sýningunni í MoMA eru 50 verkefni arki-
tektsins og spannar hún þau 30 ár sem hann
bjó í Berlín. Þar er að finna mikinn fjölda
íbúðarhúsa en Mies var frá fyrstu tíð umhug-
að um að skapa vistarverur sem styrktu sam-
band manns við náttúru. Sú hugmynd var
mjög í anda nýklassíkur og einbýlishúsa og
sumarhalla sem risu ört við Potsdam í Þýska-
landi í upphafi aldarinnar. Á þessum slóðum
varð Mies sér einnig úti um mörg sín fyrstu
verkefni en síðar voru byggð íbúðarhús eftir
hann um allt Þýskaland, í borgum jafnt sem
inn til sveita, og einnig víðar í Evrópu, s.s. á
Spáni og í Tékklandi.
Hönnun íbúðarhúss fyrir Mies fól ekki ein-
ungis í sér niðurröðun á vistarverum heldur
var „neikvætt“ rými garðsins úti fyrir ekki
síður mikilvægt. Hvort tveggja þurfti að hald-
ast í hendur og vera í fullkomnu jafnvægi við
hvort annað. Háir og breiðir gluggar dagstof-
unnar (Wohnraume), þungamiðju heimilisins,
voru fyrir Mies rammar um náttúruna úti fyr-
ir og umhverfið allt. Glugginn veitir sýn á
stærra samhengið utan við nánasta rými
heimilisins.
Íbúðarhús Mies uppfylla þannig í senn fé-
lagslega hlið mannsins, með opnum og björt-
um rýmum sem vísa út á götu, eru e.k. op-
inber persóna íbúanna, og minni og dimmari
svefnálmu sem lýtur að þörf okkar innri
manns fyrir næði. Þetta var spurning um að
finna jafnvægi milli ólíkra póla tilverunnar.
Ekki einungis að skapa íverustað með útsýni
heldur híbýli sem væru órofa tengd umhverfi
sínu.
Hvað þetta varðar gekk Mies sífellt lengra
og segja má að á síðari hluta ferilsins í Banda-
ríkjunum hafi hugmyndir hans um grundvall-
arformfestu ásamt sveigjanlegu uppbroti
stærri rýma endurspeglast í því sem hann
kaus að kalla því stórmennskulega nafni „al-
heimsumhverfi“. Þó að Mies yxi sífellt ásmeg-
in með tækifærum til umfangsmeiri mann-
virkjagerðar eftir því sem leið á ferilinn hélt
hann samt áfram að hanna bæði ríkmannleg
einkahíbýli og ódýrari fjölbýlis- og íbúðarhús
og mörg þessara heimila eru hans dýrmæt-
ustu perlur.
Þetta næstum ekkert
Fagurfræði sinni lýsti Mies sem „næstum
engu“, og það var þetta næstum sem arkitekt-
inn eltist við að skilgreina og endurskilgreina
allan sinn feril af annálaðri nákvæmni og með
sínu einstaka auga fyrir smáatriðum. Mies
túlkaði hugmyndina um tilvistarlega nægju-
semi (existenzminimum) sem svo að þó að
efnisnotkun væri naum þyrfti það ekki að
þýða að einfalt væri ódýrt. Sparaði hann því
hvergi í notkun á úrvals hráefnum og skýrt
dæmi um þetta er hönnun hans á þýska sýn-
ingarskálanum fyrir heimssýninguna í Bars-
elónu árið 1929. Flatt þakið er borið uppi af
krómuðum stálsúlum sem gerir að verkum að
veggir byggingarinnar, úr marmara og gleri,
standa sjálfstæðir og óháðir burðarþoli henn-
ar, sem aftur jók möguleikann á óhindruðu
flæði innra rýmisins. Hefur skálanum gjarnan
verið líkt við nútímatilbrigði af grísku hofi og
er hann án efa eitt rómaðasta verk arkitekts-
ins.
Ferill í blóma vestan hafs
Orðstír Mies óx hratt í Evrópu á millistríðs-
árunum.
Hann hafði verið settur yfir samtökin
Deutscher Werkbund sem höfðu það að
markmiði að efla gæði þýskrar hönnunar og
stýrði Bauhaus-skólanum frá árinu 1930 til
1933 þegar hann var lagður niður af stjórn-
völdum. Upp frá því átti Mies erfitt um vik í
Þýskalandi og um tíma settist hann að í sviss-
ARKITEKT EINFALD-
LEIKANS Í NÝJU LJÓSI
Arkitektinn Ludwig Mies van der Rohe var einn helsti
áhrifavaldurinn í þróun byggingarlistar á síðustu öld.
HULDA STEFÁNSDÓTTIR segir frá ferli þessa merka
frumherja módernismans en hönnun Mies er til um-
fjöllunar á tveimur samhliða sýningum í New York um
þessar mundir. Í MoMA er fjallað um feril Mies í Berl-
ín en Whitney-safnið tekur síðan við og varpar ljósi á
störf Mies eftir að hann settist að í Bandaríkjunum.
Ljósmynd/Werner Blaser, Whitney Museum of American Art
Mies van der Rohe í íbúð sinni í Chicago
árið 1964.
Ljósmynd/The Museum of Modern Art, 2001
Sýningarskáli Þýskalands frá heimssýningunni í Barselónu árið 1929. Skálinn var tekinn niður
eftir sýninguna en endurreistur á sama stað árið 1986. Ljósmyndarinn, Kay Fingerley, hefur
myndað fjölmargar byggingar Mies í Evrópu á síðustu árum.