Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.2001, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. SEPTEMBER 2001
NÚ LIGGUR leið mín upp brattannmeðfram upplýstum kastalanum.Slökkt hefur verið á kösturunumsem lýsa upp klettinn sjálfan, svo
engu er líkara en hann fljóti í loftinu. Það er
ljóst þegar nær dregur, að mikið er um að vera
í kastalanum, hávær flokkur sekkjapípuleikara
hvín af öllum mætti með viðeigandi kraftmikl-
um trommuslætti – lag sem leggst eitthvað illa
í mig, enda er ég á leið í enn eina kirkjuna til að
hlusta á ungverska sellóleikarann Miklos Per-
enyi, leika tvær sólósvítur eftir Bach, og nýlegt
verk eftir Veress, sem líka er Ungverji. Per-
enyi mun leika allar sex svítur Bachs á þrenn-
um tónleikum í þessari nýuppgerðu kirkju, við
gamla aðalstrætið þar sem nú eru höfuðstöðv-
ar hátíðarinnar. Inn í hvert prógram, verður
fellt sólóverk fyrir selló eftir Veress, Ligeti og
Kurtag.
Í þessari biksvörtu og háalvarlegu kirkju,
sem nú nefnist The Hub, eru miðasölur, mat-
staður og skrifstofur, en á efri hæð salur þar
sem oft eru haldnir tónleikar.
Perenyi hóf einleikinn með svítunni í g-dúr á
svo sjálfsagðan og eðlilegan hátt, að unun var á
að hlýða. Allt streymdi fram áreynslulaust, og
án allrar sérvisku, tempóin svo eðlileg, að hægt
var að einbeita sér að tónlistinni sjálfri, Bach
var mættur, og upphóf þetta óvenjulega um-
hverfi sem málað var í vafasömum litum.
Einleiksverk Veress reyndist vel samið og
sannfærandi í höndum Perenyi, þrátt fyrir hin-
ar óumflýjanlegu tæknibrellur, sem ávallt
skjóta upp kollinum í samtíma sólóverkum fyr-
ir selló. Einleikarinn leysti hverja leikþrautina
á fætur annarri, en bestu augnablikin komu í
mögnuðum stillum sem rofnar voru óvænt með
hröðum strófum, sem hefðu ekki leikið í hönd-
um hvaða sellista sem er. Bach-Veress-Bach,
reyndist hin besta formúla.
Kom glæsilega í mark
Þegar Perenyi, upphafinn en þreyttur, kom
glæsilega í mark í loka strófunni í es-dúr, í síð-
asta taktinum í fjórðu svítu Bachs, leið aðeins
ein sekúnda áður en lófaklappið skall skyndi-
lega á eins og haglél á blikkþaki. Þessa erfiðu
svítu hef ég ekki heyrt flutta svona vel á op-
inberum tónleikum. Það fór ekki framhjá mér
að enginn stefndi að dyrum þeim sem Perenyi
hvarf inn um, svo ég ákvað að leita hann uppi
og þakka honum fyrir. Eftirfarandi samræður
fóru fram í drungalegu búningsherbergi, þar
sem hann stóð einn og þreytulegur, sellóið var
þegar farið að sofa í kassanum sínum, enda
klukkan 11:45 að kvöldi.
Ég: „Þakka þér fyrir frábæra spila-
mennsku.“
M.P: „Það var ekkert.“ Vandræðaleg þögn.
Ég: „Notaðir þú bogastrok Enrico Main-
ardis?“
M.P.: „Nei“. Vandræðaleg þögn.
Ég: „Ég lærði hjá Mainardi í Róm á sínum
tíma.“
M.P: „Ég líka.“
Ég: „Ég þóttist vita það.“ Þögn, en ekki svo
þrúgandi að þessu sinni.
Ég: „Nú er ég hættur að spila, en sem mús-
ik.“
M.P. „Ég sem líka músik,“ Löng þögn, og
ljóst, að Perenyi var fámáll maður.
Ég: „Þakka þér aftur.“
M.P. „Það var ekkert“.
Þegar ég gekk heim á leið eftir dimmum
strætum Edinborgar, hugsaði ég um hið ein-
mana líf einleikarans, sem hefur sig á loft,
fremur þrekvirki, en hverfur svo af sviðinu inn
í drungalegt búningsherbergi, og skömmu
seinna er hann aftur einn í einhverju ópersónu-
legu hótelherbergi, þar sem hann bíður eftir að
kyrrð komi yfir sál hans, svo hann geti farið að
sofa, því næsta dag þarf að byrja strangar æf-
ingar fyrir næstu tónleika.
Vandvirkur þjónn
Hollenski hljómsveitarstjórinn Bernard
Haitink, stjórnaði Boston- sinfóníuhljómsveit-
inni og Tanglewood Festival-kórnum á tónleik-
um í Usher Hall í síðustu viku hátíðarinnar í
Sálmasinfóníunni eftir Stravinsky og Daphnis
Et Chlöe eftir Ravel.
Haitink er mjög virtur hljómsveitarstjóri,
enda óvenju vandvirkur þjónn þeirrar tónlist-
ar sem hann stjórnar hvert sinni. Sífelld leit að
hljómrænni samsvörun, þess sem hans innra
eyra telur vera ásetning tónskáldsins gefur
honum yfirbragð manns sem er „djúpt“ vak-
andi. Hann hlustar á hljómsveitina af einbeit-
ingu og alúð, og bíður þolinmóður eftir að ár-
angur vinnu hans og hljómsveitarinnar á
ströngum æfingum opinberi á tónleikunum
ævintýrið, sem aðeins er mergð upplýsinga í
tónskrá án hljómsveitar og góðs stjórnanda, en
ef vel er leikið og stjórnað, getur opinberað
æðri sannleika sem við skynjum sem töfra.
Stravinsky vissi manna best hvaða hljómblæ
hann vildi, og vissi hvernig „skapa“ ætti hann á
pappírnum. Ef hljómsveitarstjóri og hljóm-
sveit fylgdu þeim upplýsingum sem í tónskrá
voru ritaðar af vandvirkni, varð útkoman rétt.
Svo einfalt var það. Enga túlkun takk, heldur
agaða hlýðni við hin prentuðu tákn.
Það er furðulegt en satt, að það eru ekki allir
hljómsveitarstjórar sem átta sig á, að hljóm-
blær þessa verks er í ætt við matta áferð gam-
allar fresku, mér dettur Giotto í hug í þessu
sambandi, hljómurinn er litríkur eins og nær
alltaf í verkum Stravinskys, en hann er án gyll-
ingar. Það er ekki að ástæðulausu að tónskáld-
ið hafnar bæði fiðlum og víólum, en tveir flygl-
ar standa á sviðinu þar sem þessi strengja-
hljóðfæri sitja undir venjulegum kringum-
stæðum.
Yfir þessum flutningi hvíldi andi fornra
helgisiða, og hin raskaða hrynjandi – sem leik-
in var af nákvæmni – léði þessu verki tign og
vissa fjarræna ró. Tanglewood Festivalkórinn
söng utanbókar óaðfinnanlega. Betri flutning á
þessu sérstæða listaverki er erfitt að hugsa
sér.
Á þessum tónleikum, heyrði ég í fyrsta sinn
tónlistina við ballettinn Daphnis Et Chlöe eftir
Ravel, leikna í heild sinni. Í flutningi Haitinks
á þessu óvenjulega verki brá vart fyrir föln-
andi fjólu. Það var sama hvar borið var niður í
þessum blómstrandi hljómsveitargarði, allar
blómasamsetningar voru hárréttar, allir kant-
ar klipptir, trjám raðað upp á fullkominn hátt.
Í huganum sá ég hlustendur svífa á eyrum og
nasavængjum fram og aftur í þessum hljóma-
ilmi, en þetta verk er mjög langt, og voru flest-
ir hættir að svífa í lok fyrri helmings og sestir
aftur í sætin sín. Eftir að hafa hlustað á þessa
fallegu og vel sömdu tónlist, er öllum ljóst af
hverju henni hefur verið skipt niður í tvær svít-
ur, því leikið í heild sinni er verkið of langt. Það
er líka ljóst af hverju seinni svítan er oftast
leikin, því þar hljómar ríkulegasta og falleg-
asta tónlistin. Haitink, hljómsveitin, og kórinn,
fluttu þetta mikla tónverk óaðfinnanlega.
Ekki þekkt fyrir flutning
á nýstárlegri samtímatónlist
Edinborgarhátíðin er ekki þekkt fyrir
flutning á nýstárlegri samtímatónlist, þrátt
fyrir áhuga Brians McMaster, framkvæmda-
stjóra hátíðarinnar, á nýrri tónlist. Á undan-
förnum hátíðum hefur þó brugðið fyrir nöfnum
eins og Pierre Boulez, Georgy
Kurtag, James McMillan og
Stuart McCray. Konsertupp-
færsla á tiltölulega nýrri óp-
eru eftir ungverska tónskáld-
ið Peter Eötvös, á sviði
Festival Theatre – sem breytt
var í óperuhús fyrir nokkrum
árum – var einn af stórvið-
burðum hátíðarinnar. Óperan
nefnist Þrjár systur, og hefur
hún verið flutt víðsvegar í
Evrópu undanfarin þrjú ár,
og hvarvetna fengið frábærar
undirtektir. Þrettán karl-
söngvarar fara með margvís-
leg hlutverk í óperunni, þ.á m.
fara þrír kontratenórar með
hlutverk systranna, og tvær
hljómsveitir eru notaðar, önn-
ur aftast á sviðinu með sinn
eigin hljómsveitarstjóra, en
hin í gryfju, og stjórnaði Pet-
er Eötvös henni sjálfur, enda
mjög reyndur stjórnandi.
Ópera Eötvös er byggð á
texta sem tónskáldið sjálft
samdi á rússnesku, upp úr
hinu fræga leikriti Chekovs,
Þrjár systur. Ég var gler-
augnalaus á þessari konsert-
uppfærslu, og gat því ekki
fylgt ensku þýðingunni eftir í
hálfrökkvuðum salnum, en
mér var þó ljóst að óperutexti
Eötvös segir söguna þrisvar
sinnum, og í hvert sinn frá
sjónarhorni einstakrar syst-
ur. Þessi síbreytta endur-
sögn, skapar flókin tilbrigði í hegðunarmynstri
systranna sérstaklega, en á undraverðan hátt
tekst að skapa sannfærandi heild. Það kann að
hljóma fáránlega, að láta þrjá kontratenóra
syngja hlutverk systranna, en Eötvös er hér
undir áhrifum gamalla leikhúshefða frá Japan,
þar sem karlmenn léku oft konur. Þessi aðferð
skapar dulræna fjarlægð frá kjarna sögunnar,
raddirnar eru jú kvenlegar, en um leið fram-
leiddar af karlmönnum. Mér datt oft í hug
meðan á sýningunni stóð, blæbrigði frá jap-
önsku NDH leikhúsi. Það kom á óvart hversu
nýstárlegt og nútímalegt tónmál þetta tón-
skáld notar. Þetta tónmál er samfærandi og
tekur sig vel út í óvenjulegri meðferð á öllum
hljóðfærum, allt frá kontrafagotti upp í picc-
oloflautu. Hlómsveitirnar leika aftast í sama
grunntempói, en stundum skilja leiðir og var
það undarleg reynsla, að sjá í bakið á tveim
hljómseitarstjórum samtímis, sem stjórnuðu
oftast nákvæmlega eins, en fóru svo smátt og
smátt hvor sína leiðina hvað tempó snertir.
Hljómsveitarhlutverkið var alltaf í góðu
jafnvægi við söngraddir, sem alltaf komu skýrt
fram, og það er einn af kostum þessa verks hve
vel er skrifað fyrir söngraddirnar, og hversu
sparlega og gegnsætt er skrifað fyrir hljóm-
sveitirnar. Mörgum dögum seinna er andblær
þessarar óperu á sveimi í huga mínum, ljóð-
rænn, dularfullur og blandinn þeirri angur-
værð sem við tengjum við Anton Chekov.
Einstakur hljómsveitarstjóri
Á næstsíðustu tónleikum hátíðarinnar
stjórnaði Pierre Boulez BBC-sinfóníuhljóm-
sveitinni í hinu lítt þekkta tónverki Arnold
Schoenbergs Accompanyment to a Cinemato-
graphic Scene og Visage Nuptial.
Eftir hlé var konsertuppfærsla á hinni óvið-
jafnanlegu óperu Bartóks, Bluebeards Castle.
Sem hljómsveitarstjóri er Boulez einstakur.
Ólíkt flestum hljómsveitarstjórum hefur hann
krufið til mergjar hvert hlutverk hlómsveit-
arstjórans með skarpskyggni, skynsemi, og
óþrjótandi þolinmæði. Samkvæmt vissum nið-
urstöðum hefur hann mótað vinnuaðferðir og
framkomu við hljóðfæraleikara og tónleika-
gesti, sem er að mínu mati svo til hárrétt. Fyr-
ir utan þá hæfileika að geta lesið tónskrár og
krufið þær til mergjar, hefur hann afar næmt
eyra, og lætur ekki líðast óhreina spila-
mennsku. Hann er ein besta fyrirmynd sem til
er fyrir unga hljómsveitarstjóra, og svo þá sem
forðast allar vangaveltur um hlutverk sitt á
pallinum og af hverju þeir eru yfirleitt að
stjórna hljómsveitum.
Boulez er eins fjarri þeim stjórnendastrút-
um, sem koma fram eins og þeir ætli að verpa
gulleggi á pallinum, og hugsast getur. Með sín-
um fyrstu skrefum inn á sviðið segir hann með
framkomu sinni: „við höfum verk að vinna.
Mitt hlutverk er að kynna mér táknmál tón-
skáldsins, og skila því með hjálp hljómsveit-
arinnar óbrengluðu til hlustandans.“ Með ein-
földum og skýrum hreyfingum, gefur hann
hlóðfæraleikurunum það sem þeir þarfnast,
svo þeir geti látið hljómlistina blómstra. Það er
því hljómsveitin sem leikur tónlistina, hún
hljómar, en hljómsveitarstjórinn er þögull eins
og gröfin, nema hann rymji og stynji eins og
þeir gera sumir. Hjá Boulez er hver hreyfing
gerð í þágu tónskáldsins og hljóðfæraleikar-
anna, og þar með hlustendanna líka, en án
sýndarmennsku.
Ekkert er jafn fjarri sannleikanum, en að
slíkur agi og sparsemi í hreyfingum skapi til-
finningalausan og tilþrifalausan leik, síður en
svo með árunum hefur honum tekist að láta
hljómsveitina hefja sig til flugs, án þess þó að
fljúga sjálfur af pallinum.
Tónleikarnir hófust á hinu dularfulla en vel
mótaða tónverki Schoenbergs Undirspil við
kvikmyndasenu. Það er sorglegt, að tónlist
eins óvenjuleg og frumleg og þetta verk og
samið á fyrrihluta síðustu aldar, skuli fæla fólk
frá enn þann dag í dag. En slík er tregða hins
almenna hlustanda til að víkka hlustunarsviðið
að til vandræða horfir. Það var slungin ráð-
stöfun hjá Boulez að opna tónleikana með
þessu verki, því á einhvern dularfullan hátt,
tengist þetta verk vissum einkennum í óperu
Bartóks.
Margslungið tónverk
Næst var á efnisskrá Visage Nuptial eftir
Boulez sjálfan, og er hér víst um lokaútgáfu
verksins að ræða, að sagt er, en Boulez er
frægur fyrir að endurvinna sín verk. BBC-kór-
inn, Francoise Pollet, og Katharina Kamm-
erloher fluttu allt söngefni í þessu afar marg-
slungna og erfiða tónverki, sem hefur til
grunna ljóð eftir franska ljóðskáldið René
Char. Þar sem ég sat á efstu svölum til hliðar,
var allt jafnvægi úr skorðum, stundum var erf-
itt að heyra í einsöngvurunum, enda í hljóm-
sveitarparti löngu hætt að vera frönsk og
gegnsæ, en er orðin þess í stað aðgangshörð og
vöðvastælt. Þetta verk náði ekki til mín. Þó eru
alltaf stórfallegir kaflar í öllum hans verkum,
og allt sem boðið er upp á þaulúthugsað, en ég
mun alltaf hlusta á tónlist þessa merkilega tón-
skálds, því aðeins með sífelldri hlustun fara
heilafrumurnar að endurskoða sinn gang. Ég
huggaði sjálfan mig fyrir að vera svona tregur,
með því að fá mér súkkulaðiís í hléinu.
Blubeards Castle eftir Béla Bartók var flutt
eftir hlé í svokallaðri konsertuppfærslu, þar
sem upplesarinn Sandor Eles las prólóginn að
óperunni á frummálinu, en Michele Deyoung
fór með hlutverk Judith, en Laszló Polgár
söng hlutverk Bláskeggs. Texti óperunnar er
saminn upp úr sögu Charles Perrault sem gef-
in var út sem „Barbe Bleue“ í eins konar sagn-
fræðiriti 1697, af ungverska rithöfundinum
Béla Balázs. Í þessari dularfullu og marg-
slungnu óperu, tengir Bartók saman af snilld
með óræðum tilvitnunum, fjölda efnisþátta úr
ólíkustu liststefnum, sem of langt mál væri að
nefna hér, en vert er að geta þess, að í þessu
sláandi tónverki sem samið er tiltölulega
snemma á ferli tónskáldsins, glímir Bartók við
þá hugmynd að nota þjóðlagaefni í stórri óp-
eru, sem er einn bálkur og tekur meira en
klukkutíma í flutningi. Í þessu verki gerir
Bartók merkilegar tilraunir með notkun þjóð-
lagaefnis sem grunn fyrir langvarandi og þaul-
skipaða, samtengda og oft dramatíska þætti.
Þar eru hin lag- og tónrænu einkenni hinna
gömlu ungversku þjóðlaga háð umbreytingum
eins umfangsmiklum og mögulegt er, sem svo
færðu Bartók meir og meir frá síðrómantískri
krómatík, og að lokum inn í gagngerðar stíl-
breytingar sem komu fram í næstu tónverkum.
Flutningur þessarar dularfullu og sorglegu
óperu var þeim sem á hlýddu sannur listvið-
burður. Michelle Deyoung og Laszló Polgár
voru afar sannfærandi þó um konsertupp-
færslu væri að ræða. Hvernig hefði þessi ópera
tekið sig út á sviði, með sömu flytjendum undir
stjórn Pierre Boulez? Töfrandi hefði sá atburð-
ur eflaust orðið.
Í lokagrein minni frá Edinborgarhátíðinni
mun ég skrifa um sögulega uppfærslu á tón-
leikum í Usher Hall síðasta kvöld hátíðarinnar
á hinni risastóru og merkilegu óperu Olivier
Messiaen, Saint Francois D’Assise.
AÐ LEYSA LEIKÞRAUTIR
Miklos Perenyi, Bernard Haitink, Peter Eötvös og
Pierre Boulez eru í brennidepli þegar HAFLIÐI HALL-
GRÍMSSON heldur áfram að fjalla um tónlistarvið-
burði á Edinborgarhátíðinni.
Bela Bartók um það leyti sem hann samdi Bluebeards Castle.
Höfundur er tónskáld.