Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001 5
hinsvegar fremur einfaldur náungi þannig
séð. Þetta var því ekki létt verk. Stærsta
vandamálið var að finna tóninn og finna jafn-
vægið. Jafnvægið á milli HKL og E.J. Grim-
son, jafnvægið á milli höfundarins og gömlu
skáldsögunnar, jafnvægið á milli míns eigin
stíls og stíls höfundarins. Þegar þú lest þessa
bók, sem er bók um aðra bók, veistu ekki al-
veg hvort þú ert að lesa þessa bók eða þá bók
eða endursögn höfundarins á þeirri bók eða
upplifun hans á henni nú þegar hann er dauð-
ur. Þá er það einnig stóra spurningin: Er
hann að skrifa þessa bók eða er það ég? Þetta
er rammflókin djöfuls saga og mjög erfið að
skrifa. Ég vona samt að það sé ekki alveg
jafn erfitt að lesa hana.“
Ritvöllurinn er blóðvöllur
– Sagan er eins konar samtal milli höfund-
arins og persóna hans og ýmissa annarra sem
tengjast honum og verkum hans. Gagnrýn-
andinn Friðþjófur ásækir höfundinn til dæm-
is mikið og raunar út yfir gröf og dauða.
„Að lokum deyr gagnrýnandinn og vaknar
líka í skáldsögunni, líkt og höfundurinn.
Gagnrýnandinn lifir líka í verki höfundarins
því hann tengist því, rétt eins og Kristján Al-
bertsson tengdist Vefaranum og verður alltaf
órjúfanlegur hluti af þeirri bók. Mér þótti
spennandi að vinna með það hvernig bækur
soga til sín alls konar hluti án þess að höfund-
urinn fái við neitt ráðið. Einhver orð eru látin
falla um bók og verða þar með hluti af henni
það sem eftir er. Þú færð aldrei að lesa neina
bók sem hlutlaus aðili. Þegar þú lest Kafka
veistu að verk hans eru snilld vegna þess að
þúsund gagnrýnendur eru búnir að segja þér
það í 60 ár. Svo rankar þú kannski við þér á
miðjum aldri og fattar að þetta er nú allt hálf
stirðbusalegt og leiðinlegt hjá honum bless-
uðum.
Mér þótti líka spennandi að búa til óvini
vegna þess að tuttugasta öldin var öld and-
stæðna, vesturs og austurs, hægri og vinstri,
öld öfganna og kaldastríðsins. Í þessu ástandi
urðu margir höfundar mjög vænisjúkir. Ein-
ar Jóhann heldur að Friðþjófur hati hann,
sem hann gerir kannski, en hann heldur því
líka stöðugt fram að Friðþjófur hafi reynt allt
til að bregða fæti fyrir sig og hafi í krafti
stöðu sinnar hér á Morgunblaðinu reynt að
eyðileggja feril hans sem höfundar. Þetta er
auðvitað unnið upp úr þeirri ónáð sem HKL
var í hér á þessu blaði lengi vel, þar til Matth-
ías Johannessen skrifaði hann inn í blað allra
landsmanna með sögulegu sáttaviðtali.
En þó kaldastríðið sé liðið er vænisýkin og
hatrið enn til staðar. Um síðustu helgi sat ég
kvöldverðarboð í Kaupmannahöfn ásamt
mörgum af fremstu höfundum Dana. Þegar
leið á kvöldið fann ég það betur og betur að
maður sat á meðal óvina. Hvað eftir annað
hvísluðu menn að mér: „Sjáðu þennan þarna
sem er að fara út. Hann hatar mig og ég veit
ekki útaf hverju. Hann skrifaði brjálaða níð-
grein um mig í Politiken í síðustu viku.“ Það
er fyndið að sjá að þetta er alls staðar eins.
Ritvöllurinn er og verður alltaf blóðvöllur.“
Rollurómantík
– Það er tvöföld merking í titli bókarinnar,
Höfundur Íslands getur annarsvegar verið
aðalhöfundurinn á Íslandi og hinsvegar höf-
undurinn að Íslandi, því Íslandi sem við
þekkjum. Laxness er auðvitað hvort tveggja.
Þú ert á vissan hátt að skrifa gegn þeirri
mynd af Íslandi sem Halldór dró, hann
hæddist til dæmis að rollurómantíkinni sem
þú gerir að gildum þætti í sögu þinni.
„Halldór var alltaf að sýna okkur hvernig
Bjartur tók rolluna fram yfir allt, hún var
mikilvægari en börnin hans. Þetta var frum-
legt hjá honum þá en er orðið klisja núna.
Mín kynslóð er hinsvegar búin að missa öll
tengsl við rolluna og landbúnað almennt. Ég
var reyndar mörg sumur í sveit og þekki því
nokkuð vel til sveitalífsins; veit það að
minnsta kosti að Bjartur var enn á lífi árið
1972 og er kannski enn. En eftir að hafa
skrifað 101 Reykjavík þurfti ég samt aðeins
að flikka uppá sveitamanninn í mér og lagðist
uppá bændur. Gekk með þeim í fjárhús. Það
hafði geysileg áhrif á mig. Það vakti í mér
einhverja rollurómantík.
Ég var alveg búinn að gleyma því hvað
sveitalífið er fallegt. Mér fannst eins og það
væri ekki til neitt fallegra í heiminum en þrjú
hundruð rollur að éta hey. Hitinn frá þeim
yljaði manni og ærnar voru svo mennskar að
sjá þegar þær litu upp um leið og maður gekk
í salinn, og hættu að tyggja. Maður finnur í
sér streng alveg aftur í Biblíusögurnar, til
frummennskunnar. Maður finnur aftur fyrir
LÍFINU Á JÖRÐINNI: skepnan lifir á jörð-
inni og við lifum á henni. Ég vildi miðla þess-
ari tilfinningu í bókinni og fannst það frum-
legt að skrifa um íslensku sauðkindina á ný,
íroníulaust. Ég vildi hylla sveitina og bónd-
ann. Það er búið að skrifa svo illa um bændur
og sveitalífið í bókmenntum síðustu áratuga
að mér þótti nauðsynlegt að hafa samúðina
alla með bóndanum í þessari sögu. Bóndinn
missir bústofninn í mæðiveiki, horfir á ævi-
starf sitt hverfa á einum degi. Það er trag-
ískt. Síðan vildi svo til að þetta varð allt í einu
mjög aktúelt efni, sem það var ekki þegar ég
byrjaði að skrifa bókina. Allt í einu var ekki
talað um annað en bændur og búfénað og
niðurskurð í fréttatímum þegar gin- og
klaufaveikifaraldurinn kom upp í Bretlandi í
fyrra.“
Önugt gamalmenni
– Höfundi sögunnar er ákaflega uppsigað
við marga af samtímahöfundum sínum, bæði
innlenda og erlenda. Þórbergur fær mikla út-
reið og Hamsun, en Shakespeare er kannski
stærsta bókmenntapersónan í bókinni fyrir
utan Halldór.
„Mér fannst það fyrst og fremst fyndið að
honum væri svona illa við Þórberg,“ segir
Hallgrímur. „Hann lítur á hann sem keppi-
naut sinn og þykir honum hampað meira en
ástæða er til. Ég er reyndar sammála þessu
mati hans. Þórbergur á ekki sess við hliðina á
Laxness. Hann var meira sérkennilegur
penni en skáld, enda skáldaði hann nánast
ekki neitt. Þessi reiði og afbrýðisemi milli rit-
höfunda er mjög fyndin og spennandi, og mér
þótti nauðsynlegt að höfundurinn í sögunni
væri þessi önuglyndi eldriborgari sem sér
keppinaut í hverju horni og er uppfullur af
tómum hégóma. Einari J. er til dæmis mjög
illa við Hamsun því sjálfum var honum líkt
við hann í Berlingske Tidende. Laxness þoldi
auðvitað aldrei að Sjálfstæðu fólki væri líkt
við Gróður jarðar eftir Hamsun. Shake-
speare-þátturinn er hinsvegar meira frá mér
kominn. Ég man ekki til þess að Laxness hafi
mikið tjáð sig um Villta Tryllta Villa. Í bók-
inni er Shakespeare tunglið sem varpar sínu
ljósi á atburði hennar og gerir allt að sínum
skugga.“
Goðsagnirnar um
tuttugustu öldina
– Fjallað er um marga aðra þætti í menn-
ingarsögu tuttugustu aldarinnar, vísinda- og
tæknihyggjuna, framfaratrúna og fram-
úrstefnuna. Er bókin uppgjör við tuttugustu
öldina?
„Kannski ég sé að reyna að „afbyggja“
goðsögnina um tuttugustu öldina sem merk-
ustu öld mannkynssögunnar. Auðvitað var
hún stórt framfaraskref en skrefið afturábak
var auðvitað jafn stórt. Mistök tuttugustu
aldarinnar voru stærstu mistök mannkyns-
sögunnar.
Þetta var öldin sem kastaði mannkynssög-
unni til hliðar og þóttist ætla að skrifa sína
eigin. Þetta var frek öld. Kannski er það vit-
leysa í mér en mér finnst ég finna fyrir
ákveðnu afturhvarfi nú í byrjun nýs árþús-
unds.
Ég er ákaflega feginn að tuttugasta öldin
er liðin með alla sína tuttugustu aldar pólitík,
tuttugustu aldar list og tuttugustu aldar
dellu. Fólk var alltaf að finna SANNLEIK-
ANN, finna ný form og nýjar aðferðir sem
áttu að kollvarpa öllum fyrri hugmyndum.
Það var alltaf verið að finna upp nýtt og full-
komnara mannkyn sem átti að geta notið
þessarar listar sem framleidd var í nafni
framúrstefnunnar og er enn framleidd. Fólk
er enn fast í tuttugustu öldinni. Í listrænum
efnum stendur Berlínarmúrinn enn þá og
fólk er duglegt að berja hausnum við hann.
Úrelt fyrirbæri eins og til dæmis mínimal-
ismi lifa enn góðu lífi hér á hjaranum. Alveg
eins og kommúnisminn er þetta list sem
minnihlutinn þvingar upp á meirihlutann.
Framúrstefnan er fasísk í eðli sínu: „Þið
skiljið þetta ekki vegna þess að þið eruð fífl
og fávitar,“ segja postularnir með glotti. Við
Íslendingar höfum auðvitað farið sérlega illa
út úr þessu vegna þess að einhverra hluta
vegna hafa margir lélegustu listamenn tutt-
ugustu aldarinnar hópast hingað á und-
anförnum árum og haft mikil áhrif á okkar
ístöðulausu heimalninga.“
Í fullri lengd
– Það er hverju orði sannara að það er eng-
inn mínimalismi í Höfundi Íslands sem er 511
síður. Þú hefur oft verið gagnrýndur fyrir að
vera of orðmargur. Gagnrýnendur hafa kall-
að þetta vaðal en þú ert óhræddur.
„Mér finnst þessi skáldsaga öðruvísi en
fyrri bækur mínar. Hún er rólegri og agaðri í
stílnum og bygging hennar er þéttari.“
– En þú leyfir þér samt að leika þér með
tungumálið og það er enn þetta flæði í text-
anum.
„Fyrst átti þetta að vera smásaga en ég get
ekki skrifað smásögu. Síðan átti þetta að vera
dæmigerð íslensk skáldsaga upp á 180 síður
með stóru letri og tvöföldu línubili. Mig hefur
lengi dreymt um að skrifa svoleiðis bók en
líklega get ég það bara ekki. Fyrir vikið er ég
svolítið einmana hér á Íslandi. Það virðast fá-
ir aðrir vera að skrifa stórar skáldsögur. Fáir
kollegar. Jólabókavertíðin er eins og stutt-
myndahátíð. Svo kem ég með mynd í fullri
lengd og það er enginn salur til að sýna hana.
Gagnrýnendur hiksta og mega ekki vera að
því að lesa svona langa bók því þeir eru vanir
að lesa skáldsögur á einu kvöldi. Og auðvitað
segja þeir þá að hún sé of löng. Þó þjóðin sé
smá þarf ekki allt hér að vera smátt. Hér
tíðkast líka enn sá ósiður að gefa bækur út í
smáskömmtum. Þetta tíðkast kannski enn í
Noregi en í öllum alvöru löndum eru menn
löngu hættir að gefa út bækur áður en þeir
eru búnir að skrifa þær.
Þó þessi saga mín sé 511 síður er ég samt
að vona að mér hafi farið fram í því að reyna
að hemja flauminn. Þegar maður er ungur er
maður æstur og ræður ekki við orðaflauminn
sem stendur út úr manni. Í Útvarp Manhatt-
an hafði ég enga stjórn á orðaflæðinu, ég
þurfti að tala á hundrað kílómetra hraða til
þess að koma því öllu til skila. En með aldr-
inum lærir maður að hemja sjálfan sig. Í
þessari bók er ég líka að reyna að hlaupa
undan kröfunni að vera alltaf fyndinn og þori
kannski meira að vera alvarlegur og við-
kvæmnislegur, ég vil ekki segja einlægur, því
höfundar eru aldrei einlægir; alltaf að ljúga.
En í þessari bók hleypi ég dramatíkinni inn.
Og tilfinningaseminni. Þori að vera næstum
því væminn. Tek mér Laxnessleyfi. Með hans
hjálp er allt hægt. Með hans hjálp tekst mér
að varpa af mér kúlinu og láta bóndann gráta
þegar hann horfist í augu við eftirlætis ána
sína sem er á leið í sláturhúsið. Þetta er aft-
urhvarfið. Andófið gegn íróníunni og kuld-
anum í sjálfum mér og tímanum. Eftir 11.
september er hann líka orðinn allur meyr-
ari.“
Morgunblaðið/Einar Falur
„Þegar þú lest þessa bók, sem
er bók um aðra bók, veistu
ekki alveg hvort þú ert að lesa
þessa bók eða þá bók eða end-
ursögn höfundarins á þeirri
bók eða upplifun hans á henni
nú þegar hann er dauður.“