Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001 11
bókmenntir og anda Íslendinga. Ég hef ekkert
á móti þessari hugmynd og get verið frekar
sammála henni svo framarlega sem við tölum
um íslenskunám á sérfræðisviði, eins og bóka-
menntafræði eða sagnfræði. Hins vegar er ég
algjörlega ósammála því að nota þessa hug-
mynd gegn hverjum einasta útlenska manni
sem lærir íslensku til þess að búa hérlendis. Í
borgaralegu samfélagi getur innflytjandinn
nýtt sér íslenskuna sem tæki til samskipta, en í
etnísku samfélagi er „ófullkomin“ íslensku-
kunnátta hans notað sem tæki útilokunar, tæki
sem kemur í veg fyrir uppbyggjandi samskipti
við „innfædda“.
Hér liggja ákveðin grundvallarmörk á milli
borgaralegs og etnísks samfélags.
Í þessu samhengi nota ég tiltölulega nýtt
hugtak, þ.e. „íslenska sem annað mál“. Þetta
orðalag sést stundum hér og þar og er þá að-
allega átt við íslensku sem kennd er börnum
sem eiga annað móðurmál en íslensku. En ég vil
frekar skilja þetta nýja hugtak í samhengi við
ofangreinda „borgaralega sjálfsmynd þjóðar-
innar“. Ég segi einfaldlega; „íslenska sem ann-
að mál“ er íslenska sem útlendingar tala. „Ís-
lenska sem annað mál“ er tæki til þess að njóta
samskipta við íslenskumælendur. Málfræðilega
mun slík íslenska líklega vera ófullkomin og
skáldlega mun hún ekki koma til greina. Menn-
ingarlega mun hana skorta innsýn og skírskot-
un til sögu og menningarlífs Íslendinga. „Ís-
lenska sem annað mál“ er nefnilega léleg
íslenska ef hún er metin á hefðbundinn hátt.
Hvað finnst ykkur um slíka íslensku?
Mig langar til að rökstyðja þrjú atriði til
stuðnings hugmyndinni um „íslensku sem ann-
að mál“. Í fyrsta lagi spyr ég einnar spurningar
varðandi tungumálakunnáttu og önnur menn-
ingaratriði sem eru tengd við tunguna. Mér
skilst að flestir Íslendingar tali ensku. Hve
margir þeirra eru þá búnir að lesa ljóð eftir
Chaucer, Shakespeare eða Whitman og þar
með skilja „sál“ Breta eða Bandaríkjamanna?
Þegar við notum ensku er okkur sama hvort við
séum með slíka þekkingu eða ekki. Af hverju?
Af því að við erum vön því að nota ensku sem
„annað mál“. Það að við notum ensku eingöngu
sem slíkt samskiptatæki dregur á engan hátt úr
gildi enskra bókmennta eða þýðingu þeirra fyr-
ir enska þjóðarvitund. Ástæða þess að fólk
tengir strax íslenskt tungumál við menningu
Íslendinga er aðallega sú að Íslendingar eru
ekki vanir því að hugsa um íslensku sem „annað
mál“. Fyrir Íslendinga er íslenska ekkert ann-
að en móðurmál. Fólk þekkir ekki notkun ís-
lensku sem annars máls. Þetta þarf að breytast.
Í öðru lagi vil ég benda á að jafnvel þótt „ís-
lenska sem annað mál“ sé léleg íslenska í sam-
anburði við íslensku sem innfætt fólk talar, þá
þarf hún ekki að vera slæm. „Íslenska sem ann-
að mál“ er ákveðinn farvegur þar sem mismun-
andi menningarstraumar mætast og færast
hingað til landsins. Með innflytjendum mynd-
ast möguleiki á því að kynnast jákvæðum hluta
ólíkrar menningar sem auðgar íslenskt þjóð-
félag.
Í þriðja lagi er „íslenska sem annað mál“
raunverulegt merki um þróun borgaralegrar
sjálfsmyndar Íslands. Ef þjóðfélagið viður-
kennir framlag og merkingu „íslensku sem
annars máls“ þá fáum við innflytjendur að njóta
okkar eigin íslensku. Ég er ekki að hvetja til
þess að tala lélega íslensku, en ég hvet til þess
að tala frekar en að þegja. Innflytjendur langar
til að tala betri íslensku, en það sem við getum
tileinkað okkur er takmarkað. Jafnframt finnst
mér mun mikilvægara að hver og einn innflytj-
andi, sem getur bjargað sér á íslensku, styrki
þekkingu sína á eigin sérsviði t.d. í atvinnulífinu
til að geta lagt ríkari skerf til samfélagsins,
fremur en að lesa Njálssögu til að bæta þekk-
ingu sína á íslenskri menningu.
Tillaga mín er að við reynum að þróa hugtak
um „íslensku sem annað mál“ á jákvæðan hátt
og telja þetta nýja fyrirbæri til hluta menning-
ar þjóðarinnar. Raunmynd þessa gæti t.d. verið
að útlenskir menn sem tala íslensku hafi um-
sjón með útvarps- og sjónvarpsþáttum eða að
það sé hluti kennsluáætlunar að hlusta á þá. En
fyrst og fremst er nauðsynlegt að ákveðin hug-
myndarfræðileg breyting eigi sér stað hjá Ís-
lendingum. Ég held að ef „íslenska sem annað
mál“ fær almenna viðurkenningu á Íslandi, þá
muni lífskjör innflytjenda bætast mikið og þeim
reynast auðveldara að verða virkir félagar
þjóðfélagsins.
Virkari þátttaka innflytjenda
í þjóðfélaginu
Hugtakið „íslenska sem annað mál“ er hluti
af þróun borgaralegrar þjóðarsjálfsmyndar.
Það viðurkennir að íslensk tunga verði að vera
tungumál og tæki til samskipta, ekki aðeins fyr-
ir Íslendinga heldur líka „ó-íslenska“ íbúa Ís-
lands. Þessi þróun sýnir okkur að hefðbundin
þjóðarmynd, sem er jafnan: Ísland = Íslend-
ingar = íslenska sem móðurmál, breytist í ná-
inni framtið. Ný þjóðarmynd verður: Ísland =
Íslendingar bæði innfæddir og af erlendum
uppruna = íslenska sem móðurmál og annað
mál. Þessi breyting þjóðarmyndar takmarkar
sig ekki við tungumálið, heldur mun breiðast til
menningarsvæðisins alls. Þessi breyting er
nefnilega þróun til þroskaðrar þjóðar fram yfir
etníska þjóð.
Ég vil forðast það að valda misskilningi. Ég
segi ekki að Íslendingar þurfi að afsala sér
menningu sinni. Ég segi ekki að menningar-
vernd Íslands sé röng. Þvert á móti finnst mér
mjög mikilvægt að halda áfram viðleitni menn-
ingarverndar. En þjóðin getur um leið viður-
kennt tilvist öðruvísi menningarheima hérlend-
is og þar með stækkað sjálfsmynd sína.
Menningarvernd Íslendinga á að standa á
gagnkvæmri virðingu fyrir mismunandi menn-
ingarheimum. Annars mun íslensk menning
sjálf skaðast í framtíðinni. Ef skortur er á gagn-
kvæmri virðingu til annarra þýðir það að sú
menning eigi ekki skilið virðingu fyrir sjálfri
sér.
Nú langar mig til að skjóta að öðrum atrið-
um. Hvað eigum við að gera á þessu þróun-
arferli þjóðarinnar? Hvað getum við gert til
þess að bæta aðstæður innflytjenda í þjóðfélag-
inu, t.d. til að berjast við kynþáttafordóma eða
mismunun eftir þjóðerni? Að mínu mati er mik-
ilvægasta málið að móta nýja þjóðarvitund sem
nær til bæði innfæddra Íslendinga og innflytj-
enda. Eins og ofangreint sýnir hefur Ísland
verið hingað til mjög einsleit þjóð. Á Íslandi er
engin hætta á því að breyting eða vanþroski
þjóðarvitundar valdi stríði milli mismunandi
etnískra hópa eins og hefur gerst í fyrrverandi
Sovétríkjunum eða Júgóslavíu.
Þvert á móti getur vanþroski þjóðarvitundar
valdið aukningu duldra fordóma, ofbeldi gagn-
vart íbúum sem eru með öðruvísi útlít en hefð-
bundin mynd Íslendinga og áhætta sjálfsmynd-
ar fyrir næstu kynslóð innflytjenda. Áhætta
sjálfsmyndar innflytjendabarna sést t.d. í
Þýskalandi eða Bretlandi. Börn innflytjenda
hafna því að tilheyra frum-etnískum hópum
sínum og segjast vera bara venjulegir Þjóðverj-
ar eða Bretar. Engu að síður telja „frum-íbúar“
þar, þó ekki allir, þau ekki til meðlima sinna.
Þannig tapa innflytjendabörn föðurlöndum sín-
um og síðan sjálfsmyndum. Þau spyrja; „Hverj-
ir erum við? Er þetta ekki okkar land?“ Mér
finnst að slík vandamál geti gerst á Íslandi í al-
vöru eða þau gerast nú þegar.
Þess vegna verður þjóðarvitund að þróast
saman með þróun þjóðarinnar. Til að svo megi
verða eru a.m.k. tvö atriði talin mikilvæg.
Í fyrsta lagi eigum við innflytjendur að taka
virkan þátt í þjóðfélaginu með því að tjá skoðun
okkar. Stjórnvöld bæði ríkis og sveitafélaga
eiga að hvetja til slíks. Innflytjendur eru líka fé-
lagar þjóðfélagsins. Nú þegar eru innflytjendur
að styðja efnahag þjóðarinnar og halda honum
uppi sérstaklega á landsbyggðarsvæðum. Slíkt
framlag á að sjást á fleiri sviðum en bara efna-
hagssviðinu. Sérstaklega finnst mér nauðsyn-
legt að innflytjendur taki frá byrjun þátt í
stefnumótun ríkis og sveitafélaga. Innflytjend-
ur eru ekki aðeins þiggjendur þjónustu. Þeir
geta lagt sitt af mörkum með því að sýna fram á
öðruvísi sjónarmið og hugsjón til þjóðfélagsins.
Það er stór kostur fyrir þjóðfélagið að fá mis-
munandi hugmyndir sem innflytjendur bera
með sér til landsins.
Í öðru lagi verðum við að forðast að móta
stétt á milli innfæddra Íslendinga og innflytj-
enda. Mér finnst gott að á Íslandi eru innflytj-
endur ekki búnir að móta sérhverfi til að bú-
setu. Það er ekki til „Múslímastræti“ eða
„Kínverjargata“ eins og oft sést í öðrum lönd-
um. Þessi staðreynd hlýtur að nýtast vel fyrir
forvarnarstefnu um fordóma. Ef fólk mótar
séríbúahverfi fyrir sig, mun reynast erfiðara að
hvetja til fjölmenningarlegra samskipta í sam-
félaginu. Hins vegar getur fólk af erlendum
uppruna verið einangrað ef það á ekki sitt eigið
hverfi. En þessi einangrun á að leysast með því
að auka samskipti við Íslendinga, ekki með því
að móta sérhverfi fyrir sig. Bæði innfæddir Ís-
lendingar og fólk af erlendum uppruna eru að
búa saman og byggja land saman.
Við innflytjendur verðum hins vegar einnig
að passa okkur á að búa ekki til eins konar
stéttir á meðal innflytjenda, hvorki á milli
þeirra sem tala góða íslensku og þeirra sem
ekki tala, né á milli þeirra sem hafa búið hér
lengi og þeirra sem eru nýkomnir. Fordómar
og mismunun eru ekki aðeins til í meirihluta,
heldur líka í minnihlutahópum.
Lokaorð
Innflytjendamál eru samfélagsfræðileg mál
og mannleg mál. Þau varða tvær sjálfsmyndir,
sjálfsmynd þjóðar sem tekur á móti innflytj-
endum og sjálfsmynd hvers einstaks innflytj-
anda. Fyrir þjóðina snertir málið þjóðernisvit-
und og fyrir innflytjandann snertir það
spurninguna; „hver er ég og hverju tilheyri
ég?“. Þetta er spurning sem öll trúarbrögð, þ.á
m. kristni, reyna að svara og flestar etnískar
goðsagnir reyna að útskýra.
Með þessari spurningu þróaðist mannkynið
hingað til, og svo er líka á Íslandi. Þetta er stóra
spurningin um hvar við leggjum undirstöðu til-
veru okkar.
Höfundur er stjórnmálafræðingur
og prestur innflytjenda.
Hvað er einræktun?
SVAR: Með einræktun (klónun) er átt við fjölg-
un frumna eða lífvera sem eru erfðafræðilega
eins. Þegar teknir eru græðlingar af plöntu og
þeir látnir vaxa og verða að nýjum plöntum er
um einræktun að ræða. Eineggja tvíburar hafa
líka eins erfðaefni, ef undan eru skildar stökk-
breytingar sem hugsanlega hafa orðið í líkams-
frumum. Einnig er talað um einræktun gena
þegar þau hafa verið einangruð og flutt á gena-
ferjum inn í frumur þar sem fjöldi eintaka af
þeim er framleiddur.
Árið 1997 komst einræktun kindarinnar
Dolly í heimsfréttirnar. Breski vísindamað-
urinn Ian Wilmut og samstarfsmenn hans við
Roslin-stofnunina í Skotlandi fjarlægðu kjarna
úr eggfrumum kindar og settu í staðinn tvílitna
kjarna úr líkamsfrumum kindar af öðru kyni.
Ein tilraun af 277 heppnaðist og Dolly þrosk-
aðist eðlilega. Síðan hefur tekist að einrækta
mýs, nautgripi, geitur og svín. Í þessum til-
raunum hafa þó þegar best lætur aðeins örfá
prósent fósturvísa lifað til fæðingar og algengt
er að fædd afkvæmi hafi ekki þroskast eðlilega.
Ekki er ástæða til að ætla að betur gengi
með tilraunir til að einrækta menn. Meðal
þeirra sem varað hafa eindregið við slíkum til-
raunum eru Iain Wilmut og samstarfsmaður
hans Rudolf Jaenisch.
Það má vitanlega hugsa sér ýmiss konar til-
raunir til að einrækta menn. Til dæmis mætti
hugsa sér að haga tilraun þannig að kona ætti
barn „með sjálfri sér“. Þá þyrfti að taka kjarna
úr eggfrumu konunnar og flytja inn í aðra egg-
frumu hennar. Þannig fengist tvílitna okfruma
sem síðan væri gefið tækifæri til að verða að
fóstri. Hún hefði fengið allt erfðaefni sitt frá
móður en væri samt erfðafræðilega ólík henni
vegna uppstokkunar erfðaefnisins við myndun
eggfrumnanna.
Einnig væri hægt að taka tvílitna kjarna úr
líkamsfrumu konu og flytja inn í kjarnasvipta
eggfrumu hennar. Þá væri um beina einræktun
konunnar að ræða. Loks væri hægt að flytja inn
kjarna úr öðrum einstaklingi, konu eða karl-
manni, skyldum eða óskyldum, lífs eða liðnum.
Þá væri kjarnagjafinn einræktaður en egggjaf-
inn mundi þó leggja til þann litla en mikilvæga
hluta erfðaefnisins sem fyrirfinnst í hvatberum
umfrymisins.
En þessar vangaveltur ætti að taka með
miklum fyrirvara. Eins og fyrr sagði benda
rannsóknir á einræktun dýra til þess að slíkar
tilraunir heppnist sjaldnast til fulls. Þetta kem-
ur erfðafræðingum ekki alveg á óvart. Vitað er
að starfsemi gena er stjórnað með marg-
víslegum hætti, meðal annars með sérstökum
„merkingum“ sem geta verið ólíkar eftir því
hvort genið kom frá föður eða móður. Erfðaefni
sem tekið er úr líkamsfrumu er því í raun ekki
jafngilt því erfðaefni sem var í okfrumunni við
upphaf einstaklingsins.
Menn eiga enn flest ólært um alla þá stjórn-
un á genastarfsemi sem fram fer á leiðinni frá
okfrumu til fullþroskaðs einstaklings. Jafn-
framt skortir þekkingu til að skilgreina ná-
kvæmlega hvaða áhætta felst í einrækt-
unartilraunum.
Til viðbótar við þessar alvarlegu líffræðilegu
efasemdir um einræktun koma siðfræðilegar
efasemdir, sem einnig hljóta að vera þungar á
vogarskálunum þegar fjallað er um einræktun
á mönnum.
Heimildir
Wilmut, I., K.Campbell og C.Tudge, 2000. The Second
Creation. London: Headline Book Publishing.
Jaenisch, R., og I. Wilmut, 2001. „Don’t clone humans!“,
Science 291:2552.
Guðmundur Eggertsson, prófessor í líffræði.
Hvað þýðir máltækið „Sjaldan er
gíll fyrir sólu nema úlfur á eftir
renni“? Er hér um yfirfærða merk-
ingu að ræða?
SVAR: Í Snorra-Eddu, 12. kafla Gylfaginn-
ingar, segir svo frá úlfakreppu sólar:
Þá mælti Gangleri: „Skjótt ferr sólin ok nær
svá sem hún sé hrædd, ok eigi myndi hon þá
meir hvata göngunni, at hon hræddist bana
sinn.“ Þá svarar Hárr: „Eigi er þat undarligt, at
hon fari ákafliga. Nær gengr sá, er hana sækir,
ok engan útveg á hon nema renna undan.“ Þá
mælti Gangleri: „Hverr er sá, er henni gerir
þann ómaka“ Hárr segir: „Þat eru tveir úlfar, ok
heitir sá, er eftir henni ferr, Skoll [Sköll]. Hann
hræðist hon, ok hann mun taka hana. En sá heit-
ir Hati Hróðvitnisson, er fyrir henni hleypr, ok
vill hann taka tunglit, ok svá mun verða.“
Þarna er að finna elstu vísun í íslensku um
hjásólir eða aukasólir en til gamans má geta
þess að í grískri goðafræði er einnig sagt frá því
að úlfar leitist við að gleypa sólina. Í fornu máli
og í síðari alda máli eru þess mörg dæmi að
menn þóttust geta séð fyrir ókomna atburði af
teiknum á himni.
Elstu dæmi um málsháttinn „Sjaldan er gíll
fyrir góðu nema úlfur á eftir renni“ er að finna í
Málsháttasafni Guðmundar Jónssonar (Kaup-
mannahöfn 1830) og Þjóðsögum Jóns Árnason-
ar. Í síðari heimildinni er skýringin á þessu fyr-
irbrigði mjög rækileg:
Hjásólir eða aukasólir, það eru ljósdílar í
kringum sólina, eru ekki sjaldsénar á Suður-
landi. Ef tvær hjásólir sjást í einu sín hvorumeg-
in sólarinnar, önnur á undan sól, en hin á eftir, er
það kallað að „sólin sé í úlfakreppu“ eða að „það
fari bæði á undan og eftir sól“ og er hvort
tveggja orðatiltækið dregið af úlfunum Sköll
sem átti að gleypa sólina og Hata sem átti að
taka tunglið. Stundum er þetta kallað gílaferð og
hjásólin sem fer á undan sól gíll. Hann þykir ills
viti með veður ef ekki fer einnig á eftir sólu, en
sú hjásól er enn kölluð úlfur og er þaðan dreginn
talshátturinn: „Sjaldan er gíll fyrir góðu nema
úlfur á eftir renni.“ (Ný útgáfa (1954), bls. 655)
Elstu dæmi um nafnorðið gíll ‘aukasól, ljós-
blettur sem sést stundum rétt vestan við sól’ eru
frá síðari hluta 18. aldar og breytingin frá fara/
renna eftir einhverjum í fara/renna á eftir ein-
hverjum er naumast miklu eldri. Nútímamynd
málsháttarins er því tiltölulega ung en minnið er
fornt.
Af sama meiði eru orðasamböndin ‘að vera í
úlfakreppu’, ‘lenda í úlfakreppu’ og ýmis afbrigði
af sama toga með vísun til þess er einhver er
mjög aðþrengdur, oft þar sem eitthvað tvennt
togast á.
Jón G. Friðjónsson, prófessor í íslensku
fyrir erlenda stúdenta.
HVAÐ ER
EINRÆKTUN?
Í vikunni sem er að líða fjallaði vísindavefurinn
meðal annars um hvað genasamsæta er, um
sjálfstæðisbaráttu Suður-Ameríku, um geymsluþol matvæla, hversu
heitt er á Merkúríusi, og hver uppruni orðsins gler er. Í Málstofu Vís-
indavefjarins bættist við grein Þorsteins Vilhjálmssonar „Orkumenning
og orkusaga“ en þar fjallar Þorsteinn um hugmyndasögu orkumála.
VÍSINDI
Reuters
Dollý, fyrsta einræktaða dýrið.