Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001
V
IÐ ERUM stödd í miðri Orða-
bók ríkjandi viðhorfa. Hún er
sjálfstætt framhald greinar
Kristjáns B. Jónassonar, Sjö
lyklar að einni skrá, sem birt-
ist í TMM árið 1998. Tekin
eru fyrir sjö hugtök sem
höfundi (þ.e. mér) eru hug-
leikin og töm og slær gjarnan um sig með í rit-
dómum. Í einu af hliðarþemum hefur 17. aldar
maðurinn John Wilkins búið til sitt eigið tungu-
mál. Næst höfðum við viðkomu á dansleikjum
og í artúríönskum goðsögnum, við leitum grals-
ins og gröfum undan manninum á bakvið verkið.
Við komumst að þeirri niðurstöðu að það fari
fólki engan veginn að sitja á hestbaki. En undir
lokin nálgast einmana riddari úr fjarskanum og
það gæti verið sjálfur Galahad að vitja síns
Siege Perilous.
„Smýgur undan þröngum
skilgreiningum“
Þegar bókmenntaverk „smýgur undan
þröngum skilgreiningum“ verðum við himinlif-
andi. Við höfum endurheimt okkar ágætu hand-
sápu. Það eru ekki bara einhverjar skilgrein-
ingar sem verkið smýgur undan heldur felur
þetta í sér að skilgreiningar séu í eðli sínu
þröngar. Og einmitt það vekur kátínu okkar, að
við höfum í höndunum handónýt verkfæri eða
verkfæri til allt annarra nota, að við séum að
flétta reipi úr sandi.
Þetta er góður frasi, virkilega góður. Það
væri leitt að sjá hann verða að hlífiskildi skiln-
ingsleysisins. Notum hann sjaldan. Höfum hann
einsog sumarbústað uppí sveit, einsog heiðar-
býli.
Þröngar skilgreiningar eru þröngt rými,
þröngt herbergi, einstaklingur innan fjögurra
veggja sem afmarka óeðlilega lítið svæði og hús-
gögnin í réttum hlutföllum: of lítil til að hægt sé
að nota þau. Maður stendur þarna einsog asni,
einsog risi, einsog Gúllíver í Putalandi, í her-
berginu sem einhver brilljant innanhússarkí-
tekt hefur hannað þannig að það líti út fyrir að
vera stærra en það er; hann hefur bætt við
speglum á alla kanta til að kóróna meistaraverk-
ið sem er engu að síður þröngt í reynd: en
þröngar aðstæður stækka manninn og marg-
falda, að minnsta kosti í sýnd. En svo taka vegg-
irnir að færast úr stað og þrengjast og búa sig
undir að kremja þann sem er á milli þeirra: við
könnumst við senuna úr ótal kvikmyndum; hetj-
an sleppur alltaf, hún „smýgur undan þröngum
skilgreiningum“. Þannig „smýgur“ hetjuleg
orðræða inní hugtakaheiminn og útúr honum
aftur, spagettívestravælið hvín meðan hetjan
ríður inní sólsetrið.
Snemma á síðustu öld vafðist það ekki fyrir
neinum hvar þrönga rýmið væri að finna og
hvar víðáttuna. Þrönga rýmið var í bænum og
víðáttan í sveitinni. Að fara úr sveit í borg var að
fækka víddum sínum og falla í farveginn þrönga
og djúpa sem er determínískur og liggur í besta
falli á vit glæpa og eiturlyfja. Að fara úr borg í
sveit var að uppgötva víðáttuna og frelsið og
fyllast andríki og mannhugsjón. Vegna þrengsla
borgarinnar tekur mannsandinn að sníða af sér
agnúa og kenjar, saga af sér hæl og tá svo hann
passi í prinsessuskó siðmenningarinnar. Nú er
oftar sagt að menning fái ekki þrifist til sveita.
Farið er að líta á þrengslin sem frelsi, sem víð-
áttu. Spakmæli Nietzsches: „Fjötrað hjarta,
frjáls andi. Leggi maður hjartað í hlekki og
fangelsi það fær andinn svigrúm til að leika
lausum hala. Ég hef sagt þetta einu sinni áður,
en það trúir mér enginn nema sá sem þegar
veit …“
Verk Becketts sniðu þröngt rými þar sem
„engu“ var ofaukið. Það eina sem var í þessu
rými var þetta „ekkert“ sem flæddi yfir bakka
sína og var ofaukið. Þetta var hugmyndaheimur
þrotsins, að endalokunum loknum. Í þessu kerfi
var ekki sérlega mikið andrými. En á Íslandi
var til andstæðan við það: víðátta sveitarinnar.
Og þangað stefnum við þegar við hyggjumst
smjúga undan þröngum skilgreiningum.
„Ég er að fjalla um getuleysi,“ sagði Beckett
og maður fékk þá tilfinningu að Beckett væri ís-
lenskur vinnukonulaus bóndi, einyrki, Beckett á
Uppsölum, sem tekist hefði að sleppa undan sín-
um Ómari Ragnarssyni, tekist að halda nútím-
anum í skefjum. Minnir Beckett ekki á íslensk-
an afdalabónda á myndinni utan á íslensku
útgáfunni? Langar mann ekki að hefja söfnun
fyrir sjónvarpi, vídeói og interneti fyrir hann?
En sem betur fer er hann margræður og smýg-
ur undan þröngum skilgreiningum, étur skyr og
eltir skjátur og finnst kók of sætt. „Ég er að
fjalla um getuleysi“ sagði hann og það var það
eina sem hann sagði um verk sín; maður textaði
það ósjálfrátt: ég er að fjalla um rollur og hund,
skýjafar, brenndar tennur, skítug föt, kot, heið-
ar, girðingar, gúmmískó, lopapeysur og land-
róvera, já, ég er að fjalla um víðáttu.
„Maðurinn
á bakvið verkið“
Hugtakið „verk“ stendur ekki einsamalt í ís-
lenskri tungu. Hún er þéttsetin fyrir af orðum
um verk: verkvit, verklagni, þjóðþrifaverk,
verkfæri, það er verkamaður sem vinnur verkið;
á bakvið hvert verk er maður. Frummerking
verksins er ekki „smíðaður hlutur“ á íslensku
heldur verknaður sem er unninn á okkur: við er-
um sjálf hinn hálfsmíðaði hlutur. Bók er verkn-
aður sem er unninn á okkur og með hana í hendi
spyrjum við: hver hefur unnið verkið á mér? Við
sjáum fyrir okkur þúfnabana sem sléttir úr okk-
ur og spyrjum hver stjórni. Og það gerir sjálfur
maðurinn á bakvið verkið.
„Maðurinn á bakvið verkið“ á sér hliðstætt
hugtak í „hinum ævisögulega höfundi“. Það er
einsog rithöfundur sé ævisögulegri en annað
fólk, sé meiri manneskja, að starf hans sé þrot-
laust strit mannvinarins. En þegar allt kemur til
alls er maðurinn á bakvið verkið kannski ekki
hinn ævisögulegi höfundur heldur gagnrýnand-
inn. Dóttur minni var rækilega innprentuð
ímynd galisísku þjóðskáldkonunnar Rosalíu de
Castro í spænskum barnaskóla, börnin voru lát-
in læra ljóð utanbókar – en það var ekki ljóð eft-
ir hana heldur um hana og til hennar, samið af
gagnrýnandanum Manuel Murguía. Murguía
var að stórum hluta ábyrgur fyrir því að Rosalía
varð kjarni galisískrar 19. aldar kanónu, tákn-
gervingur endurreisnar tungu og menningar.
Hann gagnrýndi fyrstu bók hennar og hóf upp
til skýjanna. Þvínæst kvæntist hann henni – er
hægt að hugsa sér betri gagnrýnanda? Mað-
urinn á bakvið verk Rosalíu er kannski hann en
ekki hún. Myndin sem dregin er upp af henni er
ef til vill sýn hans á hana. Sú sýn er líklega nokk-
uð skekkt og hann sjálfur auk þess vafasamur
karakter og enn vafasamari eiginmaður sem
brenndi bréf skáldkonunnar, kannski vegna
þess að þau gáfu ekki fagra mynd af honum.
Þannig tranar Manuel Murguía sér fram í mynd
rétt í þann mund sem smellt er af, stendur keik-
ur, skyggir á, einsog fjöldi slíkra manna á bak-
við fjölda verka.
Þeir sem fylgjast að einhverju leyti með í al-
þjóðlegum fræðum, tengjast þeim eða stunda
þau kannast við þetta: með reglulegu millibili er
athugað hvort hann sé ekki örugglega dauður:
húmanisminn. Þetta er einsog langdregin loka-
sena í hryllingsmynd þar sem óvinurinn er sí-
fellt að rísa upp frá bráðum bana með ógnandi
öskri til að vera drepinn á ný. Það er ekki verið
að tala um Árna Magnússon og Sveinbjörn Eg-
ilsson og ekki heldur um húmanistasamtökin
sem gefa út hverfisblöð og bjóða sig stundum
fram í kosningum. Húmanismi er ekki svo mein-
laus.
ÚR ORÐABÓK RÍKJANDI VIÐHORFA
UM HESTA, HÆTTULEG
SÆTI OG HRINGEKJUR
„Að skrifa gagnrýni er
að láta vísa sér til sætis.
Það eru ekki stjórnendur
fjölmiðla og jafnvel ekki
hefðin sem vísar til sætis
heldur tungumálið;
formgerð gagnrýninnar
segir: sestu, sittu kyrr,
nei, ekki standa
á fætur, sestu.“
Morgunblaðið/Golli
„Það er semsé býsna snúið að vera gagnrýnandi þegar ríkjandi stefna er ekki til.“
E F T I R
H E R M A N N S T E FÁ N S S O N