Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001 7
Við óttumst að maðurinn á bakvið verkið sé
húmanisti, baneitraður og meinleysislegur, að
leitin að honum sé húmanískur verknaður sem
ætlað sé að koma á beintengdri og þráðlausri
vinalínu milli hans og lesandans. Við ætlum ekk-
ert að hringja í vinalínuna, við þurftum ekki á
ást og huggun að halda, og við erum dauðhrædd
um að það slái saman línum og við lendum á
lostalínu. Þú ert kominn í samband við manninn
á bakvið verkið. Veljið einn fyrir húmanisma,
tvo fyrir húmanisma, þrjá fyrir húmanisma.
Sama hvað maður velur, alltaf er einhver að
þusa eitthvað um sammannleg og tímalaus gildi
og stynja frygðarlega þess á milli. Maðurinn er
aðeins felling í tungumálinu, sagði Foucault.
Einhverntíma tekur eitthvað annað við af hon-
um. Við ályktum að engin ástæða sé fyrir því að
á bakvið verkið sé maður en ekki nashyrningur
eða sagnorð. Eða hugtak, já.
Póstkort Nietzsches til Strindbergs í þann
mund er hann hverfur á vit brjálseminnar og
lýsir sig í senn Krist og Díonýsos er samkvæmt
Foucault ekki verk sem sættir sturlun og
skynsemi. Á því andartaki hætti verk að vera
möguleiki. Sturlun Nietzsches fól í sér, segir
Foucault, hrun hugsunar hans og það var sturl-
unin sem opnaði þeirri hugsun heim nútímans.
Það sem útilokaði hana færir hana nær okkur.
En þar sem er sturlun er ekkert verk, sturlun
útilokar verk. Þetta segir Foucault í riti sínu um
brjálsemi og siðmenningu.
Maðurinn á bakvið verkið, og ég á við kenn-
ingar Nietzsches, er settur saman úr manninum
sem hann varð eftir að öllum verkum lauk, sett-
ur saman úr tíu ára sturlun, úr þögn. Ekki
vegna þess að sturlunin sé rökrétt niðurstaða
hugmynda hans heldur vegna þess að hún skil-
yrðir allan okkar lestur á þeim, hvort sem hún
er handahófskennd, hvort sem hún er tilviljun
eða ekki. Við krefjumst þess að hafa frumlag í
yrðingunni frægu: ég hugsa, þess vegna er ég.
Ef Nietzsche hefur tekið „ég“ framan af henni
erum við sátt við „það“ í staðinn, það hugsar.
„Hugsast“ getur ekki hugsast. Við beitum yrð-
ingunni öfugt til að komast að hinu sjálfgefna
frumlagi: eitthvað er, þessvegna hlýtur einhver
að hafa hugsað það.
Maðurinn á bakvið verkið, góðan dag. Hann
svarar alltaf þegar maður (ég, kona, það) tekur
upp tólið og hringir. Það sem ég vil er sjálf-
virkur símsvari sem segir „það er enginn not-
andi með þetta símanúmer“. Hypjaðu þig af lín-
unni, Manuel Murguía, þetta er einkasamtal.
Mín og textans.
„Að skapa umræðu“
Færeyskur fræðimaður vitnar í grein sinni
um gagnrýni í nokkur fleyg ummæli: „Má gagn-
rýnandi ekki segja skoðun sína á eggjaköku án
þess að vera beðinn að verpa eggi?“ „Að spyrja
rithöfund um álit sitt á gagnrýnendum er einsog
að spyrja ljósastaur um skoðun sína á hundum.“
Merkilegt hvað þetta virðist nátengt dýraríkinu,
hænur og hundar; hestamennska hefur líka ver-
ið nefnd.
Gagnrýni eða menningarrýni á stórum skala,
það að skapa umræðu, gengur útfrá forsendum
Grettis Ásmundssonar: einn gegn ofureflinu, að
synda útí Drangey. Svarta hetjan gegn hvít-
kalkaða liðinu. Fyrst heyrum við hófadyn og
sjáum glitta í hest (stóran alvöru hest) og síðan
heyrum við kunnuglega ýlfurkennda tónlist, en
nei, það er ekki vælið í einsteinungi Stanleys
Kubricks, sem Kristján B. Jónasson nefndi í
grein sinni um hugtök bókmenntagagnrýninnar
í TMm fyrir þremur árum. Nú heyrist tónlist
spagettívestrans og á sjónarsviðið kemur ríð-
andi einmana riddari sem skeytir hvorki um
skömm né heiður, vindillinn lafandi úr munnviki
hans en djúpt í brjóstinu réttlætiskennd sem
aldrei er flíkað. Það eru allir í eins manns út-
lagastjórn úr einmenningskjördæmi, bræðing-
ur úr Gretti og Eastwood. Ég fíla mig vel á hest-
baki, á gæðingi sem liggur vel og kippir sér ekki
upp við það þótt ég plaffi niður leirdúfur við eyr-
að á honum. Þó minni ég sennilega meira á Sig-
urð smala en Gretti Eastwood.
Ef til vill er hugmyndin um samsæri einhver
sú ásæknasta á okkar tímum og þótt hún sé ekki
ný af nálinni er líkt og hún hafi tekið stakka-
skiptum um miðbik 20. aldar. Sá sterki óttast
ekki lengur sameiningarkraft hinna veiku.
Franco lýsti því yfir að spænska þjóðin stjórnaði
sér sjálf, hann þyrfti ekki svo mikið sem bauna-
byssu til að halda henni í skefjum, óttinn nægði.
Spænski einræðisherrann var afslappaður. Hin
fólin, Hitler og Stalín, önduðu aldrei rólega en
samsærishugmynd þeirra var af klassískum
toga (og á rökum reist): keisarinn andspænis
síplottandi undirtyllum. Klassíska samsæris-
hugmyndin er ekki svo spræk lengur, það er
ekki lengur miðjan sem óttast samsæri útjaðr-
anna, útjaðrarnir óttast samsæri miðjunnar.
Þetta tengist því að við þykjumst ekki lengur
svo viss um hvar miðjan sé eða hvort hún sé yf-
irleitt til. Það er fró í samsærishugmyndinni, ef
ekki nautn að tefla saman hulduherjum í höfð-
inu á okkur.
Íslensk menning hringsnýst einsog tívolí-
græja með litlum plasthestum sem við tyllum
okkur á og sem einnig fara upp og niður. Eftir
því sem nær dregur miðju, því hægar förum við,
því minni er ferðin, nær og nær miðju, en í miðj-
unni er samkvæmt þeirri stærðfræði hægt að
hugsa sér stað þar sem ríkir eilíf kyrrstaða.
Af hestbakinu er spurt: hvað eigum við að
setja í þessa miðju sem aldrei verður náð? Ekki
Guð og ekki manninn, það er búið að jaðra, aðra
og afmiðja báða. Skræk röddin í Sigurði smala
stingur uppá „Umræðunni“. Helgi umræðunnar
er afurð fjölmiðla. „Umræðan“ er í miðjunni,
„að skapa umræðu“ er æðst allra gilda, mest og
best alls gildisleysis því umræðan á aldrei að
geta af sér neina niðurstöðu. Guð forði okkur frá
slíku. Leitin að gralnum er nefnilega feluleikur
sem umfram allt forðast markmið sitt. Ef ein-
hver rekst á gralinn í þessum leik er honum eins
gott að halda sér saman um leið og hann gengur
framhjá því annars er leikurinn búinn. Við bara
snúumst, hvert á sínum plasthesti, í hringekj-
unni, hring eftir hring í kringum hina helgu um-
ræðu og því fer fjarri að við þurfum að fara yfir
einhverjar ár.
Hinn stóri gagnrýnandi, menningargreind-
andinn, einmana riddarinn, ætlar sér ekki leng-
ur að láta pakkið kenna á því og feykja burt
lognmollunni þessa lands; hann ætlar að skapa
umræðu. Sú sköpun og gleðin sem fylgir henni
hafa leyst ýmislegt af hólmi: rithöfundur, heim-
spekingur, gagnrýnandi, bókmenntafræðingur
og dagskrárgerðarmaður á fjölmiðli skapa ekki
verk heldur umræðu. Það má sjá freudíska
hugsun á öllum sviðum þjóðfélagsins: ef talað er
um eitthvað þá hverfur það.
Kynslóðirnar á undan, þær sem ólust upp í
víðáttu sveitanna, höfðu gerólíka lífspólitík: að
tala um eitthvað var að láta það birtast, að koma
auga á vandann hélst í hendur við að skapa
hann.
Íslenskur póstmódernismi varð ekki til fyrr
en með greinaflokki Kristjáns Kristjánssonar
um hann í Lesbók Morgunblaðsins. Það hafði jú
verið ymprað á honum áður en ekki í þeim til-
gangi að láta hann hverfa. Hann hvarf ekki held-
ur birtist, flykktist að úr öllum skúmaskotum.
Greinaflokkur Kristjáns skapaði umræðu um
vandann og renndi einnig stoðum undir vand-
ann sem hann greinir. Aldamótakynslóðin hafði
á réttu að standa …
Og nú væri hægt að nýta smæðina öðruvísi en
sem afsökun fyrir hverju sem er: til að skapa
þjóðlegan póstmódernisma, sörfa á dýptarlausu
yfirborðinu einmitt núna og biðja djúpan raun-
veruleikann að doka aðeins. Póstmódernismi
merkir nánast hvað sem er. Ekki er hægt að
biðja um hann, fara fram á hann, krefjast hans á
svipaðan hátt og menningarrýnendur þarsíð-
ustu aldar kröfðust raunsæis. Menningarrýn-
andinn stóri er ekki lengur við lýði og póstmód-
ernisminn er aðeins frasi. Í rauninni er ekkert
hægt að gera við hugtakið annað en að gangast
við því með stolti sé það borið uppá mann. Sem
fagurfræði er póstmódernismi ekki til og sem
ástand er hann liðinn hjá áður en hann birtist.
Það er semsé býsna snúið að vera gagnrýnandi
þegar ríkjandi stefna er ekki til. Ekki er heldur
hægt að vera á móti henni því risavaxni for-
skriftarmenningarrýnandinn lenti í þeim ósköp-
um einhversstaðar á leið sinni frá 19. öldinni að
hesturinn hans sprakk.
„Ef svo má að orði komast“
Fólk skýtur þessu inní mál sitt, ef svo má að
orði komast, sem merkingarleysu, einsog hik-
orði, en samt í alveg ákveðnum tilgangi: þeim að
láta líta svo út að það sé að hugsa um það sem
það er að segja. Orðasambandið er lykillinn að
tungutaki íhyglinnar, þess fræðilega, vangavelt-
unnar andspænis tilfinningahlöðnu tungutaki.
Að segja „ef svo má að orði komast“ er að taka
afstöðu í meira og minna ímynduðu andstæðu-
kerfi þar sem annarsvegar er fólk sem gýs, sem
úðar tilfinningum sínum yfir orðin og inní þau
og hinsvegar fólk sem kemst aldrei almennilega
að orðunum, sem upplifir alltaf bilið milli sín og
orðanna, er aldrei almennilega visst um hvort
brúin milli sín og orðsins sé mannheld eða yf-
irleitt lögleg smíð eftir leyfilegri teikningu. Á
milli einstaklingsins íhugula og orðsins er hyl-
dýpi sem hann óttast sífellt að falla niður í og að
fall hans verði mikið og í afstæðum skilningi
endalaust því enginn merkingarbotn er undir
þessum línudansi.
Orðatiltækið hreinsar gagnrýnandann af ill-
um grun á milli þess sem hann gefur frá sér
neyðaróp. Þessi bók er snilldarverk, ef svo má
að orði komast. Viðtökur aldamótajólabóka-
flóðsins (orðmyndun á íslensku eru engin tak-
mörk sett!) þóttu einkennast af því að gagn-
rýnin væri of jákvæð, enginn munur á
gagnrýninni í upprunalegri útgáfu og þegar bú-
ið var að taka hana úr samhengi fyrir auglýs-
ingar. Gífuryrðin gjaldfalla þegar þau fara sam-
an í hóp. Þjóðin sem kanóníseringunni er ætlað
að skapa kaupir ekki svo mikla snilld, og hvern-
ig á það að fá staðist að míníþjóð á ballarhafi
buni látlaust út meistaraverkum meðan veröld-
in fæst við ekkert sérstakt? En ég veit það ekki,
undan kórnum verður ekki komist. Einhver
verður að kyrja þennan söng. Skiptir engu þótt
einni rödd pólýfóníunnar sé ætlað að ljá verkinu
andblæ vísindalegs hlutleysis, ef svo má að orði
komast.
Afhverju ætti ekki að mega svo að orði kom-
ast? Eða öllu heldur: hvernig má að orði komast
og hvernig ekki? Og hver stýrir því kerfi öllu?
Auðvitað er einhverskonar miðstjórn notaleg
hugmynd að ylja sér við, miðstjórn sem sífellt
bannar eitthvað, sprengir upp brýr til orða,
meinar um aðgang. Maður er hetjulegur í að
seilast til orða sem ekki má að komast, í þeirri
trú að það þurfi að kortleggja sífellt ný svæði
mannsandans ef ske kynni að sá ágæti kastali
gralsins lenti þar inni. Alltbúið-hugsunin sækir
stíft á okkur fræðahetjur sem nú erum teknar
að reskjast, fljótaskrift afstæðisfræðanna tekin
að afmást og rykfalla í huganum og ummyndast
í fornminjar um leið og skírist í minninu skín-
andi bikar sem við eitt sinn laumuðumst niður í
kolakjallara til að blása rykið af. Og þessi bikar
er orðinn að gulltryggingu brúarinnar yfir í orð-
in og þarf ekki nema að stappa fætinum til mála-
mynda í fornfálega en traust hlaðna bygginguna
með „ef svo má að orði komast“. Þegar við taut-
um þetta erum við ekki að kortleggja eitt eða
neitt í tungumálinu; við umvefjum okkur fræði-
legri ábúð og virðuleika og fetum slóðir sem við
vitum að eru leyfilegar, hugsum kunnuglegar
hugsanir; þetta er slaufa aftan við klisjuna, ef
svo má að orði komast.
Einsog alltaf stöndum við á enda tímans, telj-
um okkur trú um að nú megi allt en þreifum þó
fyrir okkur eftir mörkunum. Við stærum okkur
af þessu, að nú sé allt leyfilegt, nú megi segja
allt og ekkert sé bannað. En augljóslega má
ekki allt: það má ekki hvetja til kynþáttaof-
sókna, raunar má heldur ekki tala vel um tób-
akstegundir opinberlega.
Og þó finnst manni að allt þetta megi, sé það
aðeins gert á góðri íslensku. Að hvetja til ras-
isma á vondri íslensku gengur ekki. Okkur er
gert að eyrnamerkja orðin með gæsalöppum
séu þau af erlendu bergi brotin, einsog frétta-
stofur sem þurfa að taka það fram að afbrota-
maðurinn hafi ekki verið Íslendingur. Gæsa-
lappirnar tildra sér upp hróðugar um orðið og
segja: sjáið þetta orð, það er útlenskt og þar af
leiðandi sjálfkrafa tortryggilegt. Þær segja:
„árásarmaðurinn var af erlendu bergi brotinn“.
Málfarsráðunautar á fjölmiðlum standa ekki
fyrir hreinsunum gæsalappanna heldur er hver
og einn sem fæddur með ofurlitla hreintungu-
stefnulöggu í kollinum.
Það er búið að skella tungumálinu í lás. Mér
er til efs að greinahöfundar dagblaða kæmust
upp með róttæka sérvisku í stafsetningu á borð
við þá sem Halldór Laxness hafði. Nú skal
varðveita tunguna í formalíni. Hlutirnir eru
sjálfkrafa vond íslenska ef svipað orðfæri er til á
ensku og hefur lekið innum glufurnar á
formalínskrukkunni. Ekki má heldur leggja til
að verði breytt á þennan eða hinn veginn í
grundvallaratriðum. Jón Leifs stakk uppá aft-
urhvarfi til fornra hátta:
Ekki komu, heldur kómu,
ekki voru, heldur vóru,
ekki hátt-ur, heldur háttr.
Þetta var möguleg hugsun og birtingarhæf í
Skírni á fimmta áratugnum. Ekki langt síðan.
Nú/þá: formalínskrukkan er lokuð og læst.
Sjáiði tunguna okkar, stærum við okkur við út-
lendinga; hún hefur ekkert breyst í árþúsund.
Sjáiði hvað hún er stíf og fín og forneskjuleg í
krukkunni! Ef þið ættuð nú svona tungu, tungu
sem er stök og ein, henni fylgja engar tennur og
þessvegna bítur hún ekki neinn. Já, við skulum
hrópa úr okkur allt vit og þykjast hlutlæg,
hvetja til reykinga og rasisma, svo framarlega
sem við veinum á góðri íslensku.
Niðurlag um bókmenntagagnrýni:
Stattu á fætur, Galahad!
Að skrifa gagnrýni er að láta vísa sér til sætis.
Það eru ekki stjórnendur fjölmiðla og jafnvel
ekki hefðin sem vísar til sætis heldur tungu-
málið; formgerð gagnrýninnar segir: sestu, sittu
kyrr, nei, ekki standa á fætur, sestu. Sætið er
ekki bara dómarasæti, það er hættulegt – Siege
Perilous. Eru nú tveir kostir og hvorgi góður.
Annarsvegar að þrjóskast við að standa, þusa
um eitthvað sem ekki kemur Dómnum beinlínis
við, menninguna yfirleitt, ást, sturlun, nætur-
gala og frumspeki. Að ganga um gólf og tala,
listin sem Þórbergur Þórðarson skóp. Hinn
kosturinn er að setjast og kveða upp dóma í
hefðbundnum stíl en vekja jafnframt athygli á
að sætið sé í raun óþægilegt, undir því séu að-
eins þrír fætur og gormar uppúr setunni meiði.
Ég er bara mennskur Galahad, segir maður og
fær sér sæti.
En nú er veislan búin, Galahad. Við skulum
koma. Komdu nú. Láttu ekki svona. Sérðu ekki
að allir eru farnir, enginn situr við borðið og
dansgólfið er autt? Galahad. Er þér illt? Af-
hverju veinarðu svona? Vertu ekki að þessu.
Hvern heldurðu að þú heillir uppúr skónum? Ég
veit að þetta var stórkostleg veisla, alveg bar-
asta prýðileg, en nú er hún búin og næsta veisla
rétt að byrja. Stattu að minnsta kosti upp og
gakktu um gólf og talaðu við sjálfan þig. Segðu
eitthvað, Galahad. Galahad!
Höfundur er bókmenntafræðingur og fyrrverandi
bókmenntagagnrýnandi.
FRÆÐI íslenskra miðaldamannahafa átt mjög í vök að verjast áundanförnum áratugum ogmargra leiða hefur verið leitað
til þess að rýra gildi þeirra. Skrifaðar
hafa verið flóknar ritgerðir um þá auð-
skildu staðreynd að menn fóru að skrifa
um landnám. Beinast liggur fyrir að
hvatinn var fróðleiksþrá ein og löngun
til að gera staðreyndir að eign komandi
kynslóða alveg með sama hætti og
gerðist hjá sagnamönnum 19. aldar hér
á landi, Gísla Konráðssyni og Brynjúlfi
Jónssyni frá Minnanúpi, svo ég taki
dæmi. Mikið þarf þó til þess að vera lás
fyrir öllu viti. Þetta er sama hvötin og
knúið hefur mig „til fróðleiks og
skrifta“ allt frá því er ég, unglingur að
aldri, sat við hné sagnafólks undir
Eyjafjöllum. Þá lærði ég langlokur,
ævaforna þulu um bæi undir Eyjafjöll-
um og pápiska bæn sem Sigurbjörg
mín á Syðstu-Grund hafði oft yfir. Hún
hefur 31 hendingu. Fyrir kemur að ég
flyt hana af munni fram yfir safngest-
um í Skógakirkju og gleðst yfir því að
geta geymt í kolli mér fjársjóð lífsvisku
frá æsku til elli.
Frásagnir færðust milli kynslóða hjá
námgjörnu og minnugu fólki. Moðhaus-
ar voru ekki einkennandi fyrir fyrri
kynslóðir. Gamla fólkið sem ég ólst upp
með undir Eyjafjöllum kenndi mér
margt um sagnvísi og sagngeymd. Hjá
því náðu arfsagnir til 17. og 18. aldar.
Elstu Eyfellingar sem ég man voru
fæddir um 1850. Nú, 150 árum seinna,
man ég enn glöggt það sem þeir
kenndu mér úr fræðum fyrri tíma og
veit að engu skeikar frá réttu minni.
Ég færi fram það sem Sigurður
Árnason frá Hænuvík (f. 1877) greinir
um sagnalist móður sinnar í ævisögu
sinni „Með straumnum“ sem út kom í
Reykjavík 1950: „Ég lærði sögur henn-
ar alveg orðréttar því hún sagði þær
ávallt með sömu orðunum. Og það voru
þær sögur sem ég gat lengi fram eftir
ævinni sagt á viðunandi hátt. Og þetta,
að hún sagði hverja sögu ætíð með
sömu orðunum, styrkti mig síðar í
þeirri trú að okkar fornu sögur hafi frá
upphafi þannig sagðar verið og þess
vegna geymst nokkurn veginn óbrjál-
aðar mann fram af manni þar til loka
að þær voru færðar í letur.“ Sigurður
segir um móður sína að hann hafi
drukkið „orðin af vörum hennar eins og
sætt, áfengt vín“.
Margir fræðimenn hafa rengt frá-
sögn Hauks Erlendssonar lögmanns
um þátt Ara fróða og Kolskeggs hins
vitra í samantekt Landnámu. Hlutur
Kolskeggs er þar þó alveg augljós.
Beint liggur fyrir að Haukur hefði ekki
skrifað þetta út í bláinn, hann hefur
haft fyrir sér skráða heimild, sennilega
í Styrmisbók.
Menntakonan Guðrún Ása Gríms-
dóttir heldur þeirri skoðun fram að al-
þekktur formáli (eða eftirmáli) í Þórð-
arbók Landnámu um tildrög ritunar
hennar sé saminn af séra Þórði Jóns-
syni í Hítardal undir áhrifum frá Arn-
grími lærða sem stóð í ströngu við að
andmæla illmælum útlendra manna um
Íslendinga. Ég hlýddi á hana segja það
hinn 18. janúar 1996 að enginn vandi
hefði verið fyrir séra Þórð að fyrna rit-
hátt sinn, svo kunnugur hefði hann ver-
ið miðaldaritum þjóðarinnar. Þetta væri
þá fölsun vitandi vits, en formálinn er
með einna fornlegustu málfari íslenskra
höfunda. Aðrir apa svo eftir í fræðum
og heitir að gína við hverri flugu.
Getgátur sem ekki er hægt að sanna
eru oftast einskis virði.
Skógum, 19. október 2001.
ORÐ
Í
BELG
Höfundur er safnvörður
Byggðasafnsins í Skógum.
E F T I R
Þ Ó R Ð T Ó M A S S O N