Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001 9
Á tímum keisaranna þýddi þetta að margir
rússneskir menntamenn voru róttækir vel, ef
ekki byltingarsinnaðir. Byltingin var þeirra verk.
Á sovéttímanum voru þeir mikilvægir sem þjónar
iðnbyltingar og almennrar menntabyltingar en
frá þeim var tekið með valdi það hlutverk að
gagnrýna valdhafa. Á lokaskeiði þess tímabils
endurheimtu þeir frumkvæði í gagnrýnni um-
ræðu sem umbótasinnar og andófsmenn. Á dög-
um Gorbatsjovs fengu menntamenn málfrelsi og
voru spurðir ráða sem aldrei fyrr – engu líkara en
gullöld þeirra væri byrjuð! Nú er hlustað á okkur!
En málfrelsið tryggði ekki nauðsynlegan efna-
hagsbata og það leiddi til þess að menntamenn
sem álitsgjafar færðust mjög til hægri. Þeir gáf-
ust upp á því að vilja breyta og bæta hið sovéska
kerfi og vildu nú afneita því með öllu. Um og upp
úr 1990 heyrist það helst frá þeim, að sovétkomm-
únisminn sé búinn að vera og um að gera að taka
upp vestrænan markaðsbúskap sem allra fyrst.
Áratugur grimmra vonbrigða
Svo líða tíu ár mikilla vonbrigða. Eiginlega eru
allir sammála um að niðurstöður umskiptanna frá
sovéskri miðstýringu til markaðskerfis hafi geng-
ið þvert á fyrirheit og væntingar. Allir nefna
tvennt: framleiðsla hefur í landinu dregist saman
um helming og einkavæðing fyrirtækja og auð-
linda varð með þeim hætti, að almenningur jafnt
sem menntamenn hlutu að líta á hana sem stór-
þjófnað. Menntamenn, segir Marlen, hafa ekki
aðeins orðið fyrir hefðbundnum vonbrigðum sem
tengist ofmati þeirra á sjálfum sér. Þeir hafa orð-
ið fyrir meira áfalli en þegar Stalín drap niður alla
djarfa og sjálfstæða hugsun. Þeim er sagt að allt
sem gert var hafi verið til einskis. Allt fauk með í
hruninu: staða stórveldis í heiminum, hugsjónir
félagslegs réttlætis – því hvergi vex munur á rík-
um og fátækum hraðar en hér í Rússlandi. Líka
mórallinn og menningin. Vísindastofnanir hrynja
og vísindamenn flýja land. Skólakerfið er á leið að
klofna í tvennt: eitt fyrir fátæka, annað fyrir þá
sem borga vel. Aldrað leikskáld sem ég heimsótti,
Viktor Rozov, tekur í sama streng. Það er búið að
rústa þetta land rækilegar en Hitler gat gert, seg-
ir hann. Og nú er ráðist að því sem dýrmætast er,
að okkar dúkhovnost, virðingu okkar fyrir and-
legum verðmætum.
Menntamenn og álitsgjafar fara svo hver í sína
áttina. Þeir sem hafa komið sér vel fyrir í nýju
kerfi (ég þekki að vísu engan slíkan persónulega)
hugsa sem svo: það sem er að gerast tengist því
að við höfum ekki gengið nógu vel fram í því að
laga okkur að Vesturlöndum. Það er til dæmis úr-
elt rússneskt viðhorf að menntamenn eigi að vera
gagnrýnið afl sem veitir stjórnvöldum aðhald. Við
eigum að vera ópólitískir sérfræðingar eins og
menntamenn á Vesturlöndum og taka með því
móti þátt í að knýja áfram framfarirnar.
Aðrir menntamenn, og þeir eru mun fleiri,
reyna svo að halda því til streitu að menntamönn-
um sé sem fyrr skylt að segja beiskan sannleik-
ann. Það sé samfélaginu alltaf nauðsyn að til sé
hópur manna sem er óháður pólitískum duttlung-
um valdsmanna, einskonar „riddararegla siðferð-
is og sannleika“ eins og einn ágætur læknir kemst
að orði.
Enginn hjálpar okkur
En hvaða holl sannindi eiga menntaðir ridd-
arar að boða á öld lyga og blekkinga? Svar finna
menn gjarna í „rússkaja ídeja“ – eða rússnesk
hugsjón, rússnesk hugsun. Án ákveðins skammts
af þjóðernishyggju lifum við ekki af, sagði Júra.
Gott og vel. En hvað meina menn? Tilbrigðin við
rússneska þjóðrækni eða þjóðrembu eru mörg.
Mér sýnist og heyrist að margir hugsi á þessum
nótum hér:
Á dögum Gorbatsjovs mistókst að gera ræki-
legar umbætur á sovétskipulaginu og það hrundi.
Síðan mistókst að koma á þolanlegum kapítal-
isma á vestræna vísu. Það var líka barnaskapur
hjá okkur að ætla að Vesturlönd ætluðu að hjálpa
okkur með ráðum og dáð. „Enginn hjálpar okk-
ur“ sögðu skólafélagar mínir, sem flestir höfðu
starfað við að kenna útlendingum rússnesku.
Enda vill enginn að Rússland verði í alvöru keppi-
nautur vestrænna framleiðslurisa á alþjóðlegum
mörkuðum. Það samrýmist best vestrænum
hagsmunum, segir stjórnmálafræðingurinn
Kaglaritskij, að í Rússlandi sé vanþróaður „jað-
arkapítalismi“ sem sér Vesturlöndum fyrir hrá-
efnum. Ýmsir rýna í liðna sögu og álykta sem svo
að Vesturlönd hafi alltaf viljað lima Rússland
sundur í mörg smáríki. Þeir halda með tilbrigðum
áfram með þá hugsun Dostojevskijs og fleiri
menningarvita 19. aldar að Vesturlönd reyni með
kaupsýslugræðgi og menningarhroka að baka
sem mestan skaða hinu síðasta stórveldi réttrar
kristni, Rússlandi. Eitthvað svipað sé að gerast
enn í dag.
En fyrst hvorki sovétkommúnismi né vestræn
markaðshyggja dugar á hverju eiga Rússar þá að
byggja? Svar: á því sem við getum verið stolt af
sem þjóð. Á bókmenntum okkar, tónlist, leiklist.
Mín ættjörð er rússnesk menning segir skóla-
bróðir minn Tsjúdakov. Aðrir bæta við: við þurf-
um að byggja á þjóðareinkennum okkar og trúar-
hefðum. Á hinni miklu sögu okkar sem skapaði
stórt og voldugt ríki. Allt þetta þurfum við til að
rétta úr kútnum, halda höfði gagnvart umheim-
inum, koma í veg fyrir að rússneska ríkið klofni í
enn smærri parta.
Leitin að þjóðarsálinni
Hver eru hin rússnesku þjóðareinkenni sem
ætlað er mikið hlutverk í þessu pólitíska dæmi?
Nóbelsskáldið Solzhenytsin hefur reynt að
skilgreina hinn rússneska mann. Hann segir
Rússann hafa góða hæfileika til samúðar og
sjálfsafneitunar, hann sé fús til að dæma sjálfan
sig hart og iðrast misgjörða. Hann hafi sterka
trúarþörf, þolgæði, lítinn áhuga á efnalegum
gæðum, sýni andlegt örlæti og látleysi í fram-
komu. Að dómi skáldsins eru þetta hinir góðu
kostir Rússa. Aftur á móti sé Rússinn of sáttfús
við grimm örlög og beiti fyrir sig forlagahyggju
sem afsökun fyrir því að hafast ekki að. Við Rúss-
ar erum skorpumenn, menn snarpra átaka, en við
fylgjum illa eftir. Okkur skortir sjálfsaga eins og
einatt kemur fram í miklum drykkjuskap. Við
höfum heldur ekki nóg sjálfstraust, eins og fram
kemur í oftrú okkar á miklum leiðtogum. En þeg-
ar þolinmæðin góða brestur þá gerist það með
miklum ofstopa og endar í æðisgenginni og
grimmri uppreisn. Solzhenytsin telur að bæði
bændaánauðin gamla, stjórn kommúnista og auð-
hyggjuspilling síðustu ára hafi lamað það sem
gott var í rússnesku mannlífi og séu nú síðustu
forvöð að spyrna við fótum „ef við viljum halda
áfram að vera Rússar“.
Undir slíkar vangaveltur taka margir og bera
gjarna Rússa saman við Vesturlandamenn um
leið. Vesturlandamenn eru einstaklingshyggju-
fólk en við Rússar erum söfnuður, við hugsum út
frá nauðsyn samstöðunnar. Veturlönd dýrka efn-
isleg gæði, þau eru neysluóð – en við viljum kveða
græðgina í kútinn, við setjum öllu ofar andleg
verðmæti, menningarleg og trúarleg. Okkar
kristindómur er sannari og betri en sá vestræni,
ekki síst kaþólskan, sem er spillt af valdhyggju.
Við erum stórþjóð en við eigum betra með að
setja okkur í spor smáþjóða sem hjá okkur búa en
til dæmis Amríkanar. Þeir drápu sína indjána en
við tókum smáþjóðir Síbiríu að okkur og fengum
þeim sess í okkar rússnesku þjóðafjölskyldu. Eðl-
isfræðingurinn Kúrdjúmov sagði á heimspek-
ingafundi: Það getur orðið hlutverk Rússlands í
samfélagi þjóðanna að vinna gegn því að allir
verði eins, gegn því að bæði Rússar og aðrar þjóð-
ir lendi í einhverri allsherjarkvörn sem gerir alla
að annarsflokks Amríkönum.
Þessir straumar eru mjög sterkir. Og margir
sem hrífast með flaumnum bæta við: rússnesk
þjóðernishyggja verður ekki umflúin, og þá er
skynsamlegast að beina orku hennar í siðaðan
farveg. Rozov gamli leikskáld talar mjög í þessa
veru. Og það er ekki nema von að svo sé mælt.
Vegna þess að eins og í öðrum plássum getur
þjóðernishyggja í Rússlandi tekið á sig háskaleg-
ar myndir. Það er eðlilegt að menn segi: Við
Rússar erum öðruvísi en „hinir“ – og gott ef menn
bæta við: reynum þá að standa okkur sem slíkir!
En það er lakara ef menn segja: við erum betri en
aðrir, því þá eru aðrir okkur lakari í siðferði og
menningu. Það er skynsamlegt að reyna að átta
sig á ólíkum hagsmunum Rússlands og Vetur-
landa fyrr og síðar. En það er ískyggilegt þegar
t.d. einn af höfuðbiskupum rússnesku kirkjunnar,
Ioann mítrópólít, heldur því fram að þegar á
nítjándu öld hafi óvinir Krists sett það á dagskrá
að tortíma Rússlandi, en með því á hann við dul-
arfullt samsæri frímúrara og gyðinga (og kannski
marxista líka!). Og eitt er að hafa réttmætar
áhyggjur af því að barnsfæðingum fer mjög
fækkandi í Rússlandi um leið og versnandi heilsu-
far leiðir til þess að meðalaldur stórlækkar og
Rússum fækkar um miljón manns á ári. En annað
er að kenna hér um samsæri erlendra afla um að
útrýma Rússum sem þjóð, hér sé um að ræða
„þjóðarmorð með aðstoð markaðsaflanna“.
Sem betur fer þekki ég sjálfur aðeins þjóð-
ræknisfólk en öngva þjóðrembumenn. Ég heyri
líka raddir sem vara við ýmsum háska þjóðern-
isofstækis. Sumir taka meira að segja undir við
rithöfundinn Vojnovitsj sem segir: það er engin
sérstök rússnesk leið til, nema þá hin sovéska
sem hefur siglt í strand. Aðrir segja (t.d. Kagla-
ritskij): menn fjasa um þjóðlega samstöðu til að fá
fátæklingana til að sætta sig við nýjar og nýjar
fórnir og gleyma því hve grátt hinir nýríku Rúss-
ar hafa leikið landa sína. Nokkuð til í því. Engu að
síður er eins og flest vötn falli til einhverskonar
þjóðernishyggju.
Kommúnistar, kirkjan,
menn Pútíns
Tökum til dæmis Kommúnistaflokkinn. Eftir
fall Sovétríkjanna mátti búast við því að upp risi
hreyfing sem reyndi að halda lífi í því skásta í
sósíalískum hugmyndum. Það hefur ekki gerst.
Kommúnistaflokkur Rússlands hefur að vísu ver-
ið stærsti flokkur á þingi og eini alvöru stjórn-
málaflokkurinn að því er varðar skipulag og með-
limafjölda. Innan hans gætir ýmissa strauma, en
víst er að forystumenn hans hafa gefið stétta-
hyggju upp á bátinn fyrir þjóðernishyggju. Þeir
tala mest um að styrkja ríkið og efla þjóðlega
borgarastétt gegn erlendum stórfyrirtækjum.
Kommúnistar hafa verið í stjórnarandstöðu en oft
varið stjórnir bæði Jeltsins og Pútíns á þingi –
þeir eru einskonar óánægjuflokkur innan kerf-
isins, segir sá óháði vinstrisinni Kaglaritskíj. Ég
gef þeim falleinkunn alveg eins og hægraliðinu,
segir Marlen.
Kommúnistaflokkurinn hefur líka tekið rúss-
nesku réttrúnaðarkirkjuna í sátt. Formaður
Kommúnistaflokksins í Smolensk er um leið
stjórnarmaður í Bræðralagi rétttrúaðra. Hann
segir sem svo: Kirkjan og kommúnistar þarfnast
hvort annars. Kirkjan þarf bandamenn eins og
okkur til að fylgja eftir sínum siðgæðishugmynd-
um í praktískri pólitík. Og „við“ – sem hann kallar
ekki kommúnista heldur „rússneska ættjarðar-
vini“, við þurfum á kristninni að halda sem and-
legri undirstöðu okkar pólitíska starfs. Með öðr-
um orðum: Í Smolenskhéraði er kirkjan komin í
staðinn fyrir Karl Marx. Það liggur svo í augum
uppi að rússneska kirkjan er sjálf mjög þjóðern-
issinnuð. Hún hefur alltaf talið að hennar krist-
indómur væri betri og sannari en annarra kirkju-
deilda og er t.d. svo reið tilraunum kaþólskra fyrr
og síðar til að seilast til áhrifa þar eystra að patrí-
arkinn í Moskvu er eini kirkjuhöfðinginn í heim-
inum sem neitar að bjóða páfanum í heimsókn.
Kirkjan telur Rússland í raun „Síðasta virki“
réttrar trúar, svo vitnað sé í heiti nýlegs greina-
safns eftir guðfræðinga sem ég fæ mér í bóksölu
hinnar miklu Kirkju Krists Frelsara sem nýlega
var endurreist.
Í sjálfum herbúðum valdsins, til dæmis í
flokknum Eining sem stofnaður var í kringum
forsetaframboð Pútíns, er líka mjög greinileg
þróun til þjóðernishyggju. Í þeim herbúðum er
mikið talað um heilbrigt þjóðarstolt og nauðsyn
þess að efla rússneska ríkið með styrkri stjórn.
Þessi þróun stafar sumpart af óánægju ráðandi
afla með viðskiptatengslin við Vesturlönd og svo
með stækkun Nató til austurs, illa meðferð Nató
á frændum og trúbræðrum í Serbíu og einhliða
áform Bandaríkjanna um ný vopnakerfi. En um
leið eru margir í nýju valdakerfi sem hafa verið að
græða óguðlega mikið á einkavæðingarævintýr-
um síðustu ára eins og neyddir til að sýna ein-
hvern rússneskan lit. Og reyna með því að þvo af
sér ásakanir um að þeir séu ekkert annað en maf-
íósar og handbendi erlendra auðhringa og hafi
leynt og ljóst skaðað hagsmuni Rússlands.
Þjóðernishyggjan tengist svo við persónu Pút-
íns. Ég veit ekki um síðstu athuganir á vinsæld-
um hans, en þær voru furðu miklar fyrir nokkrum
mánuðum. Ólíklegasta fólk vildi tengja við hann
vonir sínar. Það er kannski ekki nema eðlilegt.
Forseti Rússlands hefur mikið vald, þingið er
máttlítið og mjög spillt að auki. Og sjálfur er Pút-
ín „nokkurnveginn í lagi“ eins og menn segja –
fegnir að vera lausir við vandræðalegar uppá-
komur og mikla spillingu sem þreifst í kringum
Jeltsin. Að auki er söguleg hefð fyrir sterkri mið-
stýringu í landinu. Eða eins og mannréttinda-
frömuðurinn Kovaljov segir: hvort sem við Rúss-
ar erum í andófi eða þjónum valdhöfum, þá
gerum við ráð fyrir því að valdhafar eigi eða geti
gert allt.
Með öðrum orðum: ef Pútín gerir það ekki þá
hver? En þeir eru líka til sem vara við því að
Rússar geri sig eina ferðina enn alltof háða von-
inni um sterkan leiðtoga sem „stjórni með harðri
hendi“ og kunni að kippa öllu í lag. Pútín mun
ekki rísa undir öllum vonum, enda falla þær ekki
allar í sama farveg. Enn sem fyrr er framtíð
Rússlands „skrifuð með gaffli á vatnið“ eins og
einn gamall vinur minn kemst stundum að orði.
Höfundur er rithöfundur.
opar skekja kreppta hnefa að húsi MacDonalds á Krasnaja presnja.
smerkjum en á bak við rís stór og spánnýr minn-
Rússar við þá tíma í sögu sinni sem þeim finnst
og þjóðin sigrar Hitler í heimsstyrjöldinni síðari.
Rússland á leið inn í framtíðina (teikning úr
Nezavisimaja gazeta).