Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001 3
L
ANGAMMA mín spilaði á gítar.
Í litla rauða húsinu þeirra
Mörtu Maríu og Indriða Ein-
arssonar, sem fram undir ald-
arlok stóð enn við Tjörnina,
var allt fullt af músíkölskum
krökkum. Átta systkini syngj-
andi margraddað og afinn Pét-
ur Guðjohnsen organisti. Það þurfti að
hafa fyrir tónlistinni. Hún streymdi ekki
út úr boxi á borðinu, eða fylgdi manni
hvert fótmál inni og úti eins og í dag. Ef
einhver vildi hlusta á tónlist varð hann
að skapa hana eða vera þar sem aðrir
spiluðu og sungu. Þá kom sér vel að
langamma átti gítarinn, því á hann gat
hún ekki aðeins spilað undir sönginn,
heldur var gítarinn það hljóðfæri sem
heimstónverkin hljómuðu á. Að hugsa
sér að þessi mikla músíkmanneskja,
þessi kona sem elskaði tónlist, skyldi að-
eins einu sinni allt sitt líf fá að heyra
fullskipaða hljómsveit flytja tónverk!
Sennilega þegar hún heimsótti Láru
dóttur sína í Kaupmannahöfn. Hennar
tónlistarþorsta varð að slökkva með að
spila sinfónísk tónverk útsett fyrir gítar.
Mig tekur sárt að hugsa til þess. Og
kannski er hollt að muna, hvað stutt er
síðan tónlist var fágæti á Íslandi.
Menn tala um sýndarveruleika eins og
framandi og heldur neikvætt fyrirbæri.
Nokkuð sem beri í sér firringu og sé sál-
inni skaðlegt. En hvað er það annað en
sýndarveruleiki, að aka austur Mosfells-
heiði um miðja nótt hlustandi á Vínarfíl-
harmóníuna – og ef manni leiðist það,
má með einu handtaki skipta yfir á Sál-
ina hans Jóns míns, eða bara Hauk
Morthens. Í einni minna uppáhalds-
kvikmynda, Blazing Saddles, ríða sher-
iffinn og cowboyinn um eyðimörkina við
hljómfall dæmigerðs kúrekalags, sem
reynist koma frá kjólklæddri hljómsveit
í laut. Þeir hafa fattað þetta með sýnd-
arveruleikann. Hvað haldið þið að lang-
ömmu hefði fundist um að geta hlustað á
hundrað manna hljómsveit spila Brahms
niðrí þvottahúsi?
Nú er tónlistin alls staðar og af öllu
tagi, – nótt sem nýtan dag. Í verkfalli
tónlistarkennara hef ég átt orðastað við
fólk sem finnst lítið til þessa vanda
koma, því tónlistarmenntun sé munaður.
Þeir, sem vilja leyfa sér þennan munað,
verða einfaldlega að greiða fyrir hann.
En bíðum við: Er tónlist munaður í dag?
Er hún list hinna fáu útvöldu? Er nokk-
ur staður í okkar samfélagi heyrenda
sem tónlist nær ekki til? Hvernig yrði að
hafa enga tónlist, þótt ekki væri nema í
einn dag? Enga tónlist neins staðar. Ég
bið lesandann að fara í huganum gegn-
um daginn sinn. Morgunútvarpið? Engin
tónlist milli viðtala, frétta, veðurs
o.s.frv., – bara talað mál, sem fljótlega
verður ansi gráleitt því það vantar fjöl-
breytileikann: tal,-tal,-tal. Aumingja út-
varpsfólkið þarf að finna efni í allan
þennan tíma, sem teygist langur og
grimmur áfram, áfram, því í dag er eng-
in tónlist í útvarpinu – allan liðlangan
daginn! Sumir fara í leikfimi á leið til
vinnu: hvernig gengur að fá stóran hóp
til að hreyfa sig í takt og fyllast eldmóði
án uppörvandi tónlistar? Engin tónlist á
vinnustað, í bílum, í verslunum, enginn
morgunsöngur í skólunum, hvergi tónlist
á bílaverkstæðum eða trésmiðjum og
prjónastofum, útfarir og brúðkaup án
tónlistar – sálmar lesnir. Enginn dans,
þögn á veitingastöðum, enginn píanisti
þar. Engin tónlist hjá gamla fólkinu,
engin tónlist í sjónvarpinu, ekki heldur
um borð í fiskiskipunum, engin tónlist í
heyrnartólum fiskvinnslukvennanna. Ég
held að þetta yrði undarlegur og erfiður
dagur og allir þeirri stund fegnastir þeg-
ar eðlilegt ástand kæmist aftur á. Tón-
listin er nefnilega alls staðar!
Því er nú þannig varið með tónlistina,
að hún verður ekki hrist fram úr erm-
inni. Menn þurfa að læra og æfa sig.
Þeim, sem ekki trúir því, ráðlegg ég að
ná sér í saxófón og prófa. Til þess að við
hin fáum notið, verða einhverjir að ná
þeirri færni, oft með löngu námi, að á þá
sé hlustandi. En þá má spyrja: Þurfum
við, dvergþjóðin, að halda uppi þessari
starfsemi hér á landi? Það er nóg til af
góðu tónlistarfólki erlendis, þar sem
samfélögin eru stærri og hafa betur efni
á að halda því uppi. Af hverju flytjum
við ekki bara inn tónlist? Við gerum það
hvort sem er í ríkum mæli.
Meðan ég skrifa þetta er ég að hlusta
á Álfadans eftir Skúla Halldórsson í út-
varpinu. Létt og leikandi píanóverk, af-
dráttarlaust íslenskt, sem leiðir hugann
að tunglbjartri vetrarnótt þar sem
dimmar hæðir lykja um ísi lagða tjörn.
Og þar dansa álfar, álfkonur sloppnar úr
barnsnauð með aðstoð húsfreyju, huldu-
menn á sauðskinnsskóm. Okkar álfar,
sem við þekkjum úr þjóðsögunum og
ævintýrum. Íslensk vetrarnótt, hrein og
tær og fersk eins og ískalt vatn. Næsta
lag er svo Smaladrengurinn: Út um
græna grundu, gakktu hjörðin mín …
þetta kann hvert mannsbarn og óðar sé
ég lagðprúðar ærnar og smaladreng eft-
ir Halldór Pétursson gætandi þeirra í
grænni hlíð, ég sé bæinn lengra undan
og ána liðast eftir dalbotninum, flugur
suða, puntstrá kitla og lóan kveður fal-
legasta moll í heimi. Íslenskt sumar, –
lagið ber með sér ilminn af því. Orða-
laust sviptir tónlistin manni milli heima,
kallar ekki bara fram myndir heldur
endurminningar með öllu: sjón, heyrn,
ilman, smekk og tilfinningu. Endurminn-
ingar um eitthvað sem aldrei hefur gerst
og er meira stemning en atburður. Eitt-
hvert al-yndislegasta lag sem ég veit er
Sofnar lóa – sem ber í sér kyrrð ís-
lenskrar vornætur, gyllta birtu og dala-
læðu, – við þekkjum hana öll: hún er sú
nóttlausa voraldar veröld sem Stephan
G. saknaði. Með fyrstu tónum þessa lags
er hún komin til manns, hvar og hvenær
sem er.
Hvers vegna kallar íslensk tónlist
fram íslenskan veruleika? Hvað er það
við hana, sem við finnum að kemur héð-
an? Brennið þið vitar kallar fram ómæl-
isauðnir myrkra stranda og beljandi haf-
ið, bráðan lífsháska og hrikalegan
einmanaleika við okkar strendur, – ekki
þær spönsku. Hver þjóð verður að skapa
sína sjálfsmynd, og henni er best lýst í
þeim listaverkum sem þjóðin býr til.
Eins og við getum ekki hætt að skrifa ís-
lenskar bókmenntir og bara flutt inn
bækur þó nóg sé til af þeim, getum við
heldur ekki hætt að semja og flytja tón-
list á Íslandi.
ÞÖGN
RABB
G U Ð R Ú N P É T U R S D Ó T T I R
gudrunpe@hi.is
HALLDÓR LAXNESS
ÚR ÚNGLINGNUM
Í SKÓGINUM
Eia ég er skógurinn
skógurinn sjálfur:
Morgunskógurinn drifinn dögg
demantalandið;
ég er miðdegisskógurinn,
málþrastaharpan;
kvakandi kvöldskógurinn,
rökkurviðurinn
reifður hvítum þokum;
grænklæddur gaukmánuður
guðlausra jarðdrauma,
himneskur losti
heiðinnar moldar.
Og skepnan öll drekkur sig drukkna undir
mínum laufum.
Ég er hundraðlitur haustskógarsinfónninn
og sjá, blöð mín falla,
þau falla til jarðar
og deya
troðin stígvélum fuglarans.
Og haukarnir setjast á hvítar greinar.
Og hundar galdramannsins snuðra í fölnuðum
laufhaddi mínum.
Þá þótti mér ég fara að gráta og þá vaknaði ég.
Halldór Laxness (1902–1998) orti Únglinginn í skóginum á þriðja áratugnum
undir áhrifum af súrrealisma. Ljóðið er tekið upp úr Kvæðakveri (1930).
Höfundur Íslands
heitir ný skáldsaga Hallgríms Helgasonar
sem kemur út á mánudaginn. Kveikja sög-
unnar er draumur Hallgríms um að Halldór
Laxness vaknaði upp í Sjálfstæðu fólki.
Þröstur Helgason ræddi við Hallgrím um
söguna sem er í fullri lengd eins og hann
tekur sjálfur til orða.
Íslenskur en ekki
Íslendingur
nefnist grein Toshiki Toma í greinaflokkn-
um Ísland – Útland. Í greininni fjallar Tosh-
iki um íslensku sem annað mál og segir:
„Tillaga mín er að við reynum að þróa hug-
tak um „íslensku sem annað mál“ á jákvæð-
an hátt og telja þetta nýja fyrirbæri til
hluta menningar þjóðarinnar.“
nefnist grein eftir Árna Bergmann en hann
heimsótti nýlega Moskvu þar sem hann var
ungur við nám. Árni spurði gamla vini og
kunningja um ástandið og þeir svöruðu:
„Spillingin er gífurleg. Glundroðinn af-
skaplegur. Menningin í molum. Lög og rétt-
ur nafnið tómt. Enginn hjálpar okkur, öðru
nær. En samt lifum við. Kannski höfum við
orðið fyrir svo mörgum og djúpum von-
brigðum að vonin blíð hljóti að bíða okkar
við næstu vegamót?“
Við Rússar
erum öðruvísi
Bókmenntagagnrýni
er áfram til umræðu í seinni grein Her-
manns Stefánssonar um sjö hugtök bók-
menntagagnrýni. Fjögur síðustu hugtökin
sem hann fjallar um í orðabók ríkjandi við-
horfa eru „smýgur undan þröngum skil-
greiningum“, „maðurinn á bak við verkið“,
„að skapa umræðu“ og „ef svo má að orði
komast“.
FORSÍÐUMYNDIN
Er tekin í Reykjanesi í liðinni viku. Ljósmyndari Ragnar Axelsson.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI